... ... ... Тіл дамыту мәселелерінің педагогикалық маңыздылығы
... ... ... белгілі болса, оның өзектілігі бұрынғымен салыстырғанда қазір ерекше сипат
... ... ... отыр. Біз осы мәселеге байланысты негізгі критерийлерге байланысты тоқталғанда,
... ... ... яғни ол туралы айтылған ғылыми еңбектерге, талдауларға сүйендік. Ғылыми
... ... ... оқушылардың тілін дамыту және тіл ұстарту жұмыстары әр қырынан
... ... ... болады. Осы еңбектерді басшылыққа ала отырып «тіл ұстарту» мен
... ... ... дамыту» болып бөліп көрсетуде мынадай басты белгілеріне көңіл аударуымыз
... ... ... Біріншіден, тіл
... ... ... жұмыстары тек қазақ тілі пәні бойынша жүргізіліп қоймауы керек,
... ... ... оқу пәндері бойынша да жан-жақты жүргізілуі тиіс. Мысалы, мектеп
... ... ... көпшілігі (тарих, биология, жаратылыстану, математика, бейнелеу өнері, ән сабақтарында)
... ... ... дамытудың мүмкіншілігі мол бола тұра, тіл дамытушы тек қазақ
... ... ... мен әдебиеті сабағында ғана қатысты қарап, оған мән бермейді.
... ... ... Екіншіден, тіл дамыту
... ... ... тіл дамытудың бір саласы ретінде өз алдына арнайы сабақ
... ... ... өткізіледі. Яғни, тіл ұстарту сабақтары – бұл әр оқушының
... ... ... олардың шығармашылық қабілеттілігін көрсететін сабақтар.
... ... ... Мұғалімдердің жұмыс жүйесінде оқушылардың тіл ұстарту сабақтары
... ... ... орын алады. Әдетте, оларға оқушылардың түрлі мазмұндама және шығарма
... ... ... жазуға дайындық түріндегі дағдылы сабақтар жатады.
... ... ... Қазақ тілі мен әдебиеті бағдарламасында тіл ұстарту
... ... ... жүргізуге арнайы сағаттар бөлініп, оқушылардың ауызша, жазбаша тіл ұстарту
... ... ... оқу жылы бойына берілетіндігі белгілі.
... ... ... Оқушылардың жазба тілін дамытуда, сөздерді байланыстырып сөйлем құрастыруда алуан
... ... ... мазмұндама, шығарма жазу жұмыстары басты тілдік материалдар болып саналады.
... ... ... Осы жазу жұмыстарына байланысты
... ... ... бөліп ескеретін жайт, оқушылардың мазмұндама мен шығарма жұмыстарына дайындалу
... ... ... жазу орындарына қарай мынадай түрлерге бөлуімізге болады: а) сыныпта;
... ... ... үйде; б) сыныпта – үйде; в) үйде – сыныпта.
... ... ... Қазақ тілін оқытуды ұйымдастыру
... ... ... мазмұндама мен шығарма жұмыстарын осылай топтастырудың маңыздылығы жоғары. Бұл
... ... ... алдымен, оқушылардың жазу жұмыстарына дайындықтарын белгілі оқу кезеңдеріне бөліп-бөліп
... ... ... мүмкіндік береді.
Мысалы, мазмұндама мен шығармаға дайындық жұмыстарын үйде
... ... ... мүмкіндіктері болады. Әйтпесе, керісінше жазба жұмыстарын орындауға өз беттерінше
... ... ... дайындалса, оқушылар мазмұндама немесе шығарманы сыныпта жазады. Бұл, біріншіден,
... ... ... үнемдейді, ал, екіншіден, қосымша сағат бөлуден артылады.
Тіл ұстарту сабақтарының
... ... ... болуы көбінесе мұғалімдердің сыныпта және оқыту әдістемесімен айқындалады. Сонымен
... ... ... тіл ұстарту сабақтары оқушылардың шығармашылық дамуына мүмкіндік туғызып, төмендегідей
... ... ... қалыптастырады:
-өз ойын, пікірін
... ... ... білу;
байқампаздығын дамыту;
құбылыстарды шынайы бағалай білу;
ой-өрісін, ұғымын кеңейту;
ізденгіштікке
... ... ... "өз сөзін" айту мүмкіндігін қалыптастыру;
толық фантазиялық еркіндігі;
орфографиялық сауаттылықты нығайту.
... ... ... «Тіл дамыту»
... ... ... термин ретінде қазақ тіліне 1930 жылдары жазылған әдістемелік еңбектерден
... ... ... ене бастайды. Алайда ертеректе шыққан оқулдықтар мен әдістемелік құралдарда
... ... ... дамыту», «тіл ширату», «оқушылардың тілін жетілдіру», «сөз байлығын арттыру»
... ... ... әркім өзінше қолданады.
... ... ... Осы жылдары М.Әуезов жасаған қазақ әдебиетінің мектеп
... ... ... «Оқуға жаттығу», «Жазу тіліне жаттығу», «Сөйлеу тіліне жаттығу» деген
... ... ... түсініктер беріле келе, тіл дамыту жұмысының жүйелілігі мен сабақтастығына
... ... ... назар аударылды. Бірақ осы терминдердің ішінен «тіл дамыту» терминін
... ... ... дұрыс екенін алғаш рет С.Жиенбаев дәлелдеген. Содан бері осы
... ... ... қазақ тілі мен әдебиеті әдістемесінде біркелкі қалыптасты деуге болады.
... ... ... Біз де
... ... ... қолдап, еңбегімізде «тіл дамыту» терминін қолданып отырмыз, өйткені «тіл
... ... ... балалардың білетін пассив сөздерін активтендіру мақсатын көздесе, «тіл жетілдіру
... ... ... көбіне баланың тілін түзету мағынасында қолданылады. Ал «сөз байлығын
... ... ... - сөздікке ғана қатысты. Біздің ойымызша, «тіл дамыту» термині
... ... ... барлығын қамтиды.
... ... ... тіл дамыту деп – балалардың сөздік қорын байытуға, мағынасын
... ... ... сол сөздерді дәл қолдана білуге, өз ойларын, пікірлерін екінші
... ... ... жеке сөйлемдер арқылы, логикалық, композициялық тұтастығын сақтай отырып, жүйелі
... ... ... әңгімелеу арқылы ауызша, жазуша дұрыс білдіруге, яғни «нәрсенің жайын-күйін,
... ... ... түсін, ісін сөзбен келістіріп айтып беруге» үйрету жұмысын айтамыз.
... ... ... Мектепте
... ... ... жазатын шығарманың анықтамасын беріп, оның көркем шығармадан айырмашылығын ашып
... ... ... белгілі әдіскер С. Жиенбаев еді. «Шығарма деп – оқушы
... ... ... жанынан шығарып жазғанды айтамыз. Мектепте сабақ сабақ ретінде жазылатын
... ... ... мен кәдімгі көркем шығарма жазудың айырмашылығы бар, оқушыға шығарма
... ... ... белгілі бір тақырып беріледі. Сол тақырыпты ол өзі (өз
... ... ... мазмұндап береді, онда айтылған мәселелерді қалай түсінетінін көрсетеді... Мектеп
... ... ... жазуға берілетін тақырыптар негізінде сабақта тексеріліп, әңгімеленген мәселелердің көлемінен
... ... ... кетпеуге тиіс. Олар сабақта айтылған түсініктерді, талдауларды дұрыс қайталап
... ... ... бере алса, сол жарайды. Олай болса, мектепте сабақ ретінде
... ... ... шығармалар толық мағынасында ойдан шығарылып жазатын еңбек емес. Ал
... ... ... шығарма деп аталатын себебі: мұнда бала, бір жағынан, мектепте
... ... ... сабақтарына сүйене тұрса да, сонымен қатар материалдарды өзінше жоспарлап,
... ... ... білгенінше мазмұндайды», - дейді ол.
... ... ... Ол кездерде бастауыш мектептің 1-2 сыныптарындағы
... ... ... тіл әдістемесімен шұғылданған Ә.Садуақасов та оқушылардың тілін дамыту үшін,
... ... ... кітабының оқылып өткен материалдарынан үзінділерді көшіріп жаздыру, кішкене сөйлемдер
... ... ... әңгімелер бойынша диктант жаздыру керек», - деген пікірде болған.
... ... ... 3-4
... ... ... сурет, көрген-білгендері және экскурсия материалдары бойынша шығарма жазуға болатынын
... ... ... рет көрсеткен әдіскер – Ғ.Бегалиев. Ғ.Бегалиевтың еңбектерінде әр сыныпта
... ... ... шығармалардың нақты көлемі мен жүйесі көрсетілмегенімен, кезінде бастауыш мектептің
... ... ... сыныптарында шығарма жаздыру қажеттігі жөнінде мәселе көтереді. Ғ.Бегалиев шығарма
... ... ... мазмұндама жұмыстарына өзінен бұрынғы әдістемелік әдебиеттерде берілген анықтамаларды басшылыққа
... ... ... отырмағандықтан, бұл екі жұмыстың межесін ажыратпай, шығарманы мазмұндама және
... ... ... шығарма деп араластыра көрсеткенімен (мысалы, оқып шыққан мәнін үлгісімен
... ... ... ойларынан шығарып жазатын жұмыстарын мазмұндамаға жатқызады), шығарманы түрлендіре жүргізудің
... ... ... балалардың тілін ұстартудағы маңызын айтқан бірден-бір әдіскер болды.
... ... ... Жоғары сыныптарда
... ... ... жаздыру әдістемесін зерттеуші Е.Дайрабаев шығарма мен мазмұндаманың айырмашылығын айқын
... ... ... көрсетті: «Шығарма дегеніміз – белгілі бір тақырып бойынша өз
... ... ... жоспарлы түрде баяндау. Шығармада оқушының өзі туралы, өнер жөнінде,
... ... ... немесе талдаған әдеби туынды жайындағы ойлары баяндалады. Оқушы тиісті
... ... ... бойынша мәтінді өзінше құрап, өзінше жазады».
... ... ... Шығарма берілген бұл анықтамалар дұрыс:
... ... ... терминін бастауыш мектеп балаларының жұмыстарына қолданғанда, оқушылардың өмірде өз
... ... ... білгендерін белгілі бір тақырып маңайында түсінікті түрде әңгімелеп берулерін
... ... ... ... ... ... жылдары республикамыздағы тәжірибелі мұғалімдердің пікірлеріне зер сала қарағанда, бастауыш
... ... ... мұғалімдер шығарманы суретті пайдалана отырып жаздыру, оқушылардың көрген-білгені бойынша,
... ... ... материалдарды пайдаланып жаздыру т.с.с. атап жүр.
... ... ... Ал шындығына келсек, суретті
... ... ... жаздыру да оқушылардың көрген-білгеніне жатады, өйткені олар суретті де
... ... ... дидактикалық материалдардың өзі – оқушыларға таратылып берілетін суреттер:
... ... ... шығарманы суретті пайдаланатын, дидактикалық материалдарды пайдаланатын деп жіктеу ыңғайсыз
... ... ... ... ... ... Дайрабаевша «оқушы өміріне байланысты шығарма, өнер туралы шығарма, әдеби
... ... ... жайындағы шығарма» дегендей жіктеудің де қолайсыз жағы бар. ¤йткені
... ... ... жазылатын тақырыптардың оқушы өміріне байланыссызы жоқ; оқылған материалдар
... ... ... өнер туралы болсын, барлығы да оқушы өміріне байланысты тақырыптар.
... ... ... Сондай-ақ
... ... ... Закожурникова жыл маусымы сипатындағы және балалардың еңбек дағдысын көрсететін
... ... ... табиғат және қоғамдық сипаттағы тақырыптар деген сияқты жіктелген. Мұнда
... ... ... өзі табиғат сипатындағы материалдарға жататындықтан, оны бөлшектеудің қажеті жоқ
... ... ... балалардың еңбек дағдысымен қатар, түрлі ойын-әрекеттеріне байланысты оқиғалар бойынша
... ... ... шығарма жаздыруға болады деп есептейміз.
... ... ... Сонымен біз бастауыш сыныптарда бірнеше
... ... ... бойы жүргізген байқау жұмыстарының қорытындысыныа балалардың жазған шығармаларын
... ... ... топқа жіктеуге борлады деп санаймыз:
... ... ... 1. Балалардың оқыған яки
... ... ... әңгімелеріне байланысты;
... ... ... 2. Экскурсияда көргендеріне, сурет, кино, қуыршақ театрының
... ... ... т.б. байланысты
... ... ... 3. Оқушының өз іс-әрекетіне (оқу, ойын, еңбек)
... ... ... тақырыптар.
... ... ... Жоғарыда көрсетілгендей, шығарманы бастауыш сыныптарда жүйелі түрде жүргізу-жүргізбеу
... ... ... анықталмағандықтан, әдістемелік еңбектерде де, бағдарламаларда да оқушылардың жазатын шығармаларының
... ... ... көрсетілмеген. Шығармада оқушылар өз ойларын қандай көлемде көрсетуіне ерікті
... ... ... тұрғанымен, олардың жазған шығармаларындағы қолданған сөздері мен сөйлемдерінің орта
... ... ... шығара отырып, әр сыныптағы шығарма көлемінің шамасын белгіледік. Оқушылардың
... ... ... шығармаларының көлемі шамамен: 1-сыныпта 20-30 сөз; 2-сыныпта 30-60
... ... ... 3-сыныпта 60-тан 130-ға дейін; 4 сыныпта 110-180-ге дейін барады.
... ... ... Мазмұндама және оның түрлері
Бастауыш сыныпта ең
... ... ... қолданылатын жұмыстың бір түрі – м ә т і
... ... ... б о й ы н ш а
... ... ... а з м ұ н д а у. Мұнда
... ... ... өздері оқып шыққан немесе мұғалім оқып шыққан мәтіндермен қатар,
... ... ... үнтаспадан тыңдалған мәтіндердің мазмұнын айтып дћберу тапсырылады; бір күн
... ... ... бір апта бұрын оқыған мәтіндердің мазмұнын айтуға дағдыланды.
... ... ... Көпшілік жағдайда оқығанның
... ... ... айту үшін, арнайы дайындық жұмыстары жүргізіледі: 1) әңгімені толық
... ... ... қысқартып айту, мәтінгі жақын айту алдын ала ескертіледі; 2)
... ... ... талданады (тілі, айтқанда қолданылатын сөздер, оралымдар, тіпті түгел сөйлемдер
... ... ... көрсетіледі); 3) мәнерлеп оқуды жолға қою; 4) әңгімені бөліктерге
... ... ... әр бөлікке ат қою; 5) үзінділер оқу, алдын ала
... ... ... оның кемшіліктерін талдау; 6) егер мүмкіндік болса, оқушылардың өз
... ... ... байланыстыру іске асырылады.
... ... ... Мазмұндауға оқушылар жүйелі түрде үйретіледі, өйткені адам
... ... ... көргенін, оқығанын түсінікті, жүйелі айтып бере алуы өмірі үшін
... ... ... Бастауыш
... ... ... мәтіннің мазмұнын айтудың мынадай түрлері жүргізіледі: 1) толық, мәтінге
... ... ... 2) қысқаша немесе шағын; 3) ішінара, мәтінді өзгертіп, шығармашылықпен
... ... ... айту, т.б.
... ... ... Толық, мәтінге жақын мазмұндау басқаларынан гөрі жиірек жүргізіледі.
... ... ... себебі – оның жеңілдігінен емес; онда: 1) оқылған мәтіннің
... ... ... баланың есінде жақсы сақталады; 2) бала мәтіннің логикалық үлгісін
... ... ... ... ... ... ү л г і м ә т і
... ... ... б о й ы н ш а
... ... ... а з м ұ н д а у. Мазмұндаманың
... ... ... түрі атына лайық, алдын ала дайындалған мәтін бойынша жүргізіледі.
... ... ... мәтін бойынша әңгіме жеңілден ауырға, белгіліден белгісізге көшу принциптерімен
... ... ... Соған орай, ол бірнеше сатыға бөлінеді:
... ... ... оның біріншісі – мәтіннің құрылысы
... ... ... тәртібін сақтай отырып әңгімелеу. Бұл әдіс көбінесе бірінші сыныпта
... ... ... Мазмұндаманың бұл түрі былай ұйымдастырылады. Мысалы, 1-сыныпта мынадай мәтін
... ... ...
