... ... ... Қазақ халқына психологиялық ой-пікір
... ... ... тарихы көне ғасырлар қойнауынан басталды. Халқымыздың жалпы даму тарихына
... ... ... отырып, біз психологиялық ой-пікірлердің қалыптасуына басты үш кезеңге бөліп
... ... ... Бірінші кезең – психологиялық
... ... ... – пікірлердің ішкі бастау, түп төркіндері, басы VII-VIII ғ.
... ... ... түркі тектес халықтардың бәріне ортақ қоғамдық сананың алғаш дүниеге
... ... ... кезеңдері. Бұлар халықтық психология, Орхан Енисей жазба ескерткіштері, Қорқыт
... ... ... Әл-Фараби, Ж. Баласағұн т.б. ғұламалардың тағылымдары.
... ... ... Екінші кезең – Қазақ
... ... ... басталып, Қазан төңкерісіне дейін психологиялық ой-пікірдің даму жағдайы. Үшінші
... ... ... – психологиялық ғылымның Қазақстанда өкіметі жылдарында даму тарихы.
... ... ... VI ғ. Жетісу, Қытай, Орта
... ... ... мекен еткен ру-тайпалар бірігіп, Түрік қағанаты деген үлкен мемлекет
... ... ... Солардың бірі «Күлтегін», «Білге қаған», Тоныкөк» дастандары, Құлпытасқа жазылған
... ... ... Орхан-Енисей жазбалары деп те аталады. Бұлардың ааторы Иоллығ-Тегін дейтін
... ... ... екендігі мәләм болып отыр, бірақ қайда туып, қашан қайтыс
... ... ... жөнінде еш мағұлмат жоқ. Шамамен VIII ғ. Орта шенінде
... ... ... сүрген болуы керек. Жазба ескерткіштердің мазмұнын ақарағанда оның да
... ... ... заманында білімді адамдардың бірі болғаны байқалады. Білге қаған інісі
... ... ... қайтыс болғаннан кейін (731ж) оны өмірлік есте қалдыру үшін
... ... ... жұрттан шеберлер алдырып, Қожа Сайдан ойпатына үлкен ескерткіш орнатады
... ... ... мұндағы өсиет сөздері өз ағайыны Иоллығ – Тегінге жаздырады,
... ... ... Білге қаған қайтыс болып, інісінің қасына жерленеді. Осы ескерткіштің
... ... ... жазған да Иоллығ-Тегін.
Тасқа
... ... ... дастандардың тәлім-тәрбиелік идеясымен аралас рухани мұратының бірі Қорқыт ата
... ... ... VII-IX ғ.ғ. төңірегінде Сырдарияның орта және төменгі бойын Жайлаған
... ... ... – Қыпшақ тайпаларының мемлекеті болды. Оғыздар арасынан шыққан әйгілі
... ... ... музыкант, жыр алыбы, аңыз кейіпкері ұзақ өмір сүріп, жазмышқа
... ... ... күресіп, адамның мәңгі жасауын арман етіп өткен кемеңгер ғұлама
... ... ... еді. Өлім қатері, одан құтылу туралы өзінің асыл ойлары
... ... ... тебіреністерін қобыздың зарлы әуеніне қосқан Қорқыт туралы аңыз жырлар,
... ... ... жеткен «Қорқыт ата кітабы». Қорқыт есімі көшпелі қазақ жұртының
... ... ... ерте заманнан – ақ қастерленіп келеді.
Сондықтанда халқымыз:
... ... ... Жыраудың үлкен пікірі-Қорқыт
... ... ... ... ... ... алған барлық бақсы, ақын асқан ата.
... ... ... Таңқалып жұрттың бәрі тұрады
... ... ... ... ... ... Қорқыт ата күй тарқанда,-
деп тегін жырламаған.
... ... ... Қорқыт ата жеткіншек, жас өспірімдердің жанымен қоса
... ... ... шығуына, елі мен жерін жан – тәнімен сүйіп, оны
... ... ... қаны қалғанша жаудан қорғайтын жау жүрек батыр болғанын аңсайды.
... ... ... ошақ қасының, үй іші тыныс тіршілігінің берекесі, ұрпақ тәрбиесінің
... ... ... жұртының кескін қабілетімен қатар, әдепті көрегенді, адамгершілік, иманжүзділік қасиеттерімен
... ... ... тікелеі байланысып жатады. Осыған орай Қорқыт ата әйелдердің төрт
... ... ... берген сипаттамасы психология жағынан ерекше көңіл аударады. Мәселен әйелдердің
... ... ... тобы отбасының тірегі, үйдің құты, қонақжай, үрім бұтақтары өсіп
... ... ... өнген жандар болса; екіншісі- ынсапсыз, қанғатсыз; үшіншісі-саудыр салақ, өсекшіл
... ... ... дейді.
1.2.
... ... ... түрік ғұламаларының
психологиялық
... ... ... (Ж. Баласағұн,
... ... ... М. Қашқари
... ... ... А. Жүйнеки, К. Иассуи,
... ... ... ... ... ... Ж. Хоршы,
... ... ... Сараи).
XI-XIV ғ.ғ. Амудария
... ... ... Сырдарияның төменгі ағысыннан бастап, Шығысында Қашқарияға дейінгі кең өлкеде
... ... ... ғасыр бойында түрік тайпасының Қарахан мемлекеті өмір сүрді (астанасы
... ... ... қалас). Алғашқы – феодалдық түрік мемлектінде экономикалық, әлеуметтік, саяси-мәдени,
... ... ... мәселелері жақсы жолға қойылған еді. Мұндағы ақын жазушылар, ғұлама
... ... ... сәулетші құрылысшылар, сол кездегі түрік мәдениетінің дамуына зор үлес
... ... ... Осылардың арасында бұрынғы Кеңес одағын мекендеген түркі тектес халықтардың
... ... ... – тәрбиелік пікірлерінің игі бастау, түп-төркіні болып табылатын рухани
... ... ... ішіндегі қомақтысы Жүсіп Баласағұнидің (ХІ ғ.) «Құтты білік» атты
... ... ... Бұл дидактикалық және этикалық жанрда жазылған шығарма. «Құтты білік»
... ... ... сөздері.
Мұның біріншісі «Құтты» сөзі «құт», «бақыт», «құтты» деген
... ... ... екіншісі-«білік» яғни «білім», «кітап» деген мағынаны білдіреді. Дастанның мазмұнын
... ... ... қиынға соқпайды, ол көркем қарапайым тілмен жазылған. Жазылу стилі
... ... ... ол араб-парсы поэзиясымен, әсіресе Фирдоусидің атақты «Шахнамасымен» үндес. Жүсіп
... ... ... «Құтты білік» түркі тілінде жазуы, сөйтіп оның өз ана
... ... ... аса қадір тұтып, құрметтеуі ерекшк атап өтуді қажет ететін
... ... ... Осы еңбектің оқырман назарын ерекше аударатын тағы бір ерекшелігі
... ... ... адам психологиясының түрлі жақтарын көрсететін, қызықты деректердің (кісінің көңіл-күйі,
... ... ... қуаныш-сүйініші т.б.) молдығы.
Баласағұндық
... ... ... маральдік – этикалықпсихологиялық қағидалары Ибн Сина мен Әл-Фараби ілімімен
... ... ... жатды. Өйткені аталмыш дастанда адамдардың тәрбиелеу мемлекттік көздейтіннегізгі шығармалардың
... ... ... зұлымдық барып тұрған әлеуметтік ауру, оны оқу-тәрбие арқылы ғана
... ... ... болады, адамдардың жақсы қылықтары мен қасиеттерін жетілдіре берсе қоғамды
... ... ... мемлекетті де жақсартуға болады деп көрсетіледі.
М. Қашқари
... ... ... Ілік орта ғасырлық Қазақстанда «Құтты білікке»
... ... ... тәрбиелікке мағынасы жағынан үндес басқа туындылар да болған. Олардың
... ... ... М. Қашқари, А. Жүйенеки, Қожа Ахмет Иассауилардың (ХІ-ХІІ ғ.ғ.)
... ... ... жатқызуға болады. М. Қашқари түріктер әлемінің ең биік қазыналы
... ... ... орналасқанын айта келіп, олардың психологиялық ерекшеліктерін былайша сипаттайды: олар
... ... ... өңдері ұнамды, жүздері мейірімді, әдепті, үлкендерді құрметтей білетін кішіпейіл,
... ... ... берік тұратын мәрт, ашық, жарқын жандар.
М. Қашқари Түрік этносы
... ... ... зор мақтаныш сезімімен айтады. Олардың ата мекнін, отанына өзінің
... ... ... тегіне деген патриоттық сезімі, этностық сана-сезімі қаншалықты биік деңгейде
... ... ... жақсы байқауға болады. «Жақсы киімің болса өзің ки», «Ұлым
... ... ... үгіт үйрен, тәлім ал», «Ел ішінде білім тарт, ғалым
... ... ... «Ата-анаңды тыңда, сөзін жерге тастама», т.б. іспеттес имандылық мазмұндығын
... ... ... сөздердің психологиялық астары терең, бұларда адамның ойлауы мен адамның
... ... ... тұрысы, қасиеттері жан жақты сөз болады.
... ... ... А. Жүйнеки қазіргі Түркістан маңындағы Жүйнек қыстағынан шыққан.
... ... ... Жүйнекидің «Хибатул хакайық» атты еңбегі барлық түркі тілдес халықтарға
... ... ... дүние болып табылатын осы шығарма бұрынғы дастандар мен салыстырғанда
... ... ... бұқаралық яғни кедей-кепшіктің мұң – мұқтажын көрсетумен ерекшеленді.
... ... ... Қазіргі Оңтүстік Қазақстан облысының көне Испиджаб,
... ... ... сайран жерінде дүниеге келген Қожа Ахмет Иассауи (ХІІ ғ.ғ.)
... ... ... ғылым білімді жергілікті ғұлама шайқы Арыстан бабдан алады,есейе келе
... ... ... Жүсіп Хамадидің сопылық білімін тереңдетіп, сопы ретінде Иассы (Түркістан)
... ... ... келіп, Иассауишілік діни тақуалары ағымның негізін салады. Шыңғыс хан
... ... ... осынау ұлан – ғайыр өлкеде Алтын Орда дейтін мемлекет
... ... ... астанасы Еділ сағасындағы Сарай қаласы болды. Бұл кезде мәдениет
... ... ... әдебиеттің, рухани өмірдің ірі өкілдері – Р.Хорезми. Сарай, Құбыт,
... ... ... т.б. болды. Осы қала ғұламаларының бірі Реванда Хорезмидің Сырдария
... ... ... Сығанақ қаласында жазған «Махаббат нам» деген шығармасы бізге жеткен.
... ... ... Алтын Орда мемлекетінің XIV ғ.
... ... ... көрнекі өкілдерінің біріне қазақ жерінің Қамысты деген мекенінде дүниеге
... ... ... Сайф Сариды жатқызуға болады. Шығармасында көптеген көркем бейнелі, тәліми
... ... ... нақыл ұлағат сөздер кездеседі.
Жамал Қарши (1230-1315)
... ... ... Орта Азия мен Қазақстандағы орта ғасырдағы ғұламалары туралы
... ... ... жажған, Жетісулық тарихшы. Ол сөз өнерінің білгірі. Осы кездегі
... ... ... ойшылдардың көзқарастарына қысқаша шолу жасай келіп түйіндейтініміз: барлық Шығыс
... ... ... түркілі қоғамдық ой-пікір даму тарихында ежелден қалыптасқан дәстүр. Бұл
... ... ... ішкі жан дүниесін зерттеуге үңілу оның психологиялық мінез-құлықтық, адамгершілік,
... ... ... өнегелік қасиеттеріне ерекше назар аудару марольдік жағынан тазарту секілді
... ... ... негізгі құндылықтары деп есептелген, бұлардағы жұрттың руханилыққа жетелейтінін кезінде
... ... ... қажы айтқан.
Түркі ғұламаларының
... ... ... Әл-Фараби мұралары ерекше орын алатыны белгілі.
ІІ тарау.
... ... ... Насыр Әл-Фарабидің ғылыми көз
... ... ... ... ... ... ... ... ... қарастары .
... ... ... 2.1. Әл-Фарабидің психолгиялық ой-пікірлері.
... ... ... Әбу Насыр Әл-Фарабидің өмір сүрген
... ... ... Шығыс әлемінде бүкіл араб халифатында ғылым мен білімнің дәуірлеп
... ... ... кезі еді. Ұлы ғұламаның балалық, жігіттік шақтары өткен қазақ
... ... ... әсіресе Оңтүстік өлкесі сол кездері үлкен мәдени орталықтардың бірі
... ... ... Тарих бізге ІХ-Х ғ.ғ. арасында отырар қаласы (бұрынғы Фараб)
... ... ... және Орта Шығысқа баратын үлкен сауда жолы атақты Жібек
... ... ... бойында орналасқан дейді. Ол сондай-ақ өнер-білімнің, мәдениет пен әдебиеттің
... ... ... өскен кезінде көптеген ғұлама ғалымдар шыққан үлкен шаһар болғаны
... ... ... сыр шертеді. Фарабидің аты әлемге жайылған ғалым болуына осындай
... ... ... ортаның себі тигендігіне күмандауға болмайды.
... ... ... VIII-XII ғ.ғ. философиядағы басты идеялар араб тілінде сөйлейтін
... ... ... екіншісіне тиген еді. Осы кездері Плотон мен Аристотельдің Гален
... ... ... Архимедтің еңбектері Орта Азиядан Индияға, одан сонау Испаниядағы Переней
... ... ... дейін араб тіліне сан рет аударылып, көшіріліп түсіндіріліп жатты.
... ... ... жайт Орта және Таяу Шығыс елдерінде физика, матиматика, медицина,
... ... ... астрономия т.б. жаратылыстану ғылымдарының дами түсуіне, бұлар Шығыс философиясы
... ... ... мәдениеттің қалыптасуына зор әсер етті. Ғалымдар өз зерттеулерінде табиғат
... ... ... заңдылықтарын тәжірибе жүзінде ашуға талпынды, Платоннан гөрі Аристотель іліміне
... ... ... қойып оны әрмен қарай дамыта түсті. Орта ғасырлық Шығыс
... ... ... сол кезде басты үш бағыт болды. Мұның біріншісі ортодекстік
... ... ... (Халифатындағы үстем таптардың идеологиясы), екіншісі – неоплатондық ағым (суфизм),
... ... ... препатетизм немесе аристотелизм, яғни Аристотельдің жолын қуушылар. Соңғы қоғамның
... ... ... топтарының көзқарасын бейнелейді. Осы ағымдағы ағылшын өкілдері философиялық мәселелерді
... ... ... алдымен табиғаттану заңдарына жүгінеді, прогреске қатысты мәселелердің бәрін табиғат
... ... ... іздейді. Осы ағымның көрнекті өкілдерінің бірі Әл-Фараби болды. Оның
... ... ... – матаериалистік идеялары, әсіресе оның таным мәселесі мен логика
... ... ... туралы айтқандарында, сондай-ақ адамның жан қуаттарының әр-қилы жақтарын түсіндіруде
... ... ... байқалды. Кезінде ол болжам жасап, айтпаған ғылым-білім саласы кемде-кем.
... ... ... тек психолгия саласында ғана жеті еңбек «Жанның мәні туралы»,
... ... ... көру туралы сөз», «Жан туралы», «Ақыл және ұғым», «Жас
... ... ... ақылы туралы кітап», «Ересектердің ақылы туралы кітап», «Темперамент туралы»
... ... ... екен. Бірақ бұлардың біздің заманымызға жетпеген. Оның жан дүниесі
... ... ... толғаныс тебіреністері бізге басқа еңбектерінде «Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары
... ... ... трактат», «Азаматтық саясат», «Даналық таңба тастар», «Бақыт жолын сілтеу»,
... ... ... мәні» т.б. арқылы біршама мәлім болып отыр.
... ... ... Психология үшін іргелі мәселе болып табылатын
... ... ... мен тәннің ара қатынасы, бұл екеуінің бір бірімен жайлы
... ... ... Фараби өзін ол кездегі ғылыми ой-пікірдің биігінен көрсете білді.
... ... ... жанның мәңгі өлмейтіндігін уағыздаған грек ғалымы Платонға қарсы дау
... ... ... («Жан тәннен бұрын пайда болады, жан мәңгі бақи өлмейді
... ... ... қате түсінік») деп түйді. Оның пікірінше жан мен тән
... ... ... дамиды, тәнсіз жан жоқ, жан тәннің тірлік қасиеті, адамда
... ... ... екі жан болмайды, адамның тәні де, жаны да өткінші,
... ... ... Жан тәннің дамуына, оның
... ... ... қалыптасып жетіліуіне әсер етіп отырады. Жанның дамуы үшін тәннің
... ... ... қажет. Тән саулығы жоқ жерде, жан саулығы жоқ. Шыққан
... ... ... еш уақытта қайтып келмейді, бір денеден екінші денеге көшіп
... ... ... жүрмейді, бірақ көңілі мен рухы кіршіксіз таза, көзі ашық
... ... ... адамның жаны мәңгі бақи өмір сүреді де надан, залым,
... ... ... адамның жаны өшіп кетіп отырады. «Қасиетті Платон мен Аристотель
... ... ... екі философтың көзқарастарының орталығы туралы» деген үшінші трактатта, Аристотель
... ... ... Платонның ғылыми көзқарастары бірдей болды деп есептеген жаңа платоншылардың
... ... ... Әл-Фараби осы екі философтың көзқарастарының бірдейлігін дәлелдеуге таныстырды. Бұл
... ... ... ол бір жағынан Платон кейбір көзқарастарын Аристотель арасына салуға
... ... ... екінші жағынан Аристотельді, әсіресе «идеялар теориясы» туралы мәселеде, Платонның
... ... ... салады.Бірақ Әл-Фараби заманында Платон мен Аристотель арасындапікір алалығы жоқ
... ... ... тұжырыммен келіспеген ғалымдар да болды. «Екі философтың көзқарастарының ортақтығы
... ... ... трактат сол ғалымдарға берілген өзіндік бір жауап болатын.
... ... ... Фараби адам жанының табиғатын қазіргң термин
... ... ... (психикалыққұбылыстары – Қ. Жарықбаев) тәннің құбылысына орайлас түсіндіруге тырысады.
... ... ... де жанның да иесі жүрек, бұған мидың да қатысы
... ... ... Бірақ тәннің басқа мүшелері сияқты ми да жүрекке бағынышты.
... ... ... тіршілік тірегі. Ол қан айналымы мен қимыл қозғалыстың орталығы.
... ... ... байланыспайтын мүше жоқ. Ми да жүректен қорек алып сонан
... ... ... ғана адамның жан дүниесін басқарады. Жан туралы ілімде Фараби
... ... ... Аристотельдің ықпалында болды. Ұлы грек ойшыл сөзінің «Жан туралы»
... ... ... өсімдіктерде жануарларда, адамдарда үш түрлі жан болды десе, Фараби
... ... ... адам мен жануарда болатын түрлеріне ғана ерекше мән берді.
... ... ... бірі қозғалатын қуат бүкіл тірі организмге ортақ.
... ... ... Ал танып-білу қуаты жануарлар мен адамдарға
... ... ... тән, бұталар сияқты дүниені түйсіне, сезіне алуға қабілетті. Өсімдіктерде
... ... ... қабілет жоқ. Сондықтан да олар бұл топқа кірмейді.
... ... ... Адамда ең алдымен қоректену қуаты пайда
... ... ... Бұл оның тәні, яғни өсіп-өнуге негіз болатын дене бітімі.
... ... ... танып білу қуаты да екіге бөлінеді. Мұның біріншісі сыртқы
... ... ... немесе түсініктену қуаты деп аталады.
... ... ... Мұндай қабілет сыртқы дүние заттарының сезім мүшелеріне тікелей әсер
... ... ... пайда болады. Сыртқы жан қуаты 5 бөлінеді
... ... ... Олар: көру, есту, дәм, иіс, тері, түйсіктер.
... ... ... Екіншісі ішкі жан қуаты. Бұларға
... ... ... түсіру, талпыну қабілеттері жатады. Адамды жануарлардан ерекше бөліп тұрған
... ... ... – оның ақыл парасаты. Яғни ойлай, сөйлей алу қабілеті.
... ... ... «Қайырымды қала тұрғындарының көзқарасы туралы трактат» дейтін еңбегінде жан
... ... ... әр түрлі көріністеріне қысқаша сипаттама береді. «Қиял-адамға аса қажетті
... ... ... қуаты». Ол екі түрлі міндет атқарады. Біріншіден, мұнда сыртқы
... ... ... заттарының бейнелері өңделіп, сұрыпталады, бірі екіншісіне қосылып, одан жаңа
... ... ... жасалады. Екіншіден ой ойлауға материал жинастырады, түсінік пен екеуі
... ... ... ойлауының терең, жан – жақты орманды болуға жәрдем береді.
... ... ... түс көру құбылысын қиялмен байланысты түсіндіреді. Түс көру адамның
... ... ... кезіндегі шындықты көрген, білген, естіген, нәрселердің мидағы бейнесі. Ұйқы
... ... ... мұндай бейнелер адам ырқынан тыс жүріп жатады, бұл қиялдың
... ... ... көріністері. Фарабидің түс көру тұжырымдарының қазіргі ғылыми психологиясын айтқандарымен
... ... ... жатқаны жақсы байқалады. Ғұлама ғалымның тану процестері екі басқыштан
... ... ... айтады.Оның біріншісі сезімдік кезең. Бұған тұсінік қабылдау, ес процестері
... ... ... Түсінік дүние танудың алғашқы
... ... ... бірінші баспалдағы. Адамның есі мен елестің сапалы, әр нәтижелі
... ... ... оның дұрыс түйсіктене алуына байланысты. Ойлау дүниені әр қырынан
... ... ... мәселені тереңірек түсінуге мүмкіндік береді, бұл танымның екінші басқышы,
... ... ... ең жоғарғы сатысы. Ойлау сөйлеумен тығыз байланысты, ол жалпы
... ... ... тән құбылыс, ал тіл болса әр ұлттың, халықтың өзіндік
... ... ... Фараби эмоция, сезім процестерін
... ... ... қуатының дербес көрінісі деп санамайды. Бұлар психиканың қолға түрлендіре
... ... ... береді, оларды қозғалысқа итермелейді. Жан қуаттары туралы ілімдерде Фараби
... ... ... ерік жігер, қажыр қайратында жеке процесс ретінде қарастырмайды. Бұларды
... ... ... ғылымына қатысты пікірлерін де жол жөнекей сөз етеді. Ол
... ... ... қала ондағы адамдардың күшті қажыр қайратын да жеке процесс
... ... ... қарастырмайды. Бұлардың этика ғылымына қатысты пікірлерінде жол жөнекей сөз
... ... ... Фараби танымының бірінші басқышы
... ... ... табиғатын дұрыс түсіндірмегенімен ойлауға келгендежаңсақ түсінікке жол береді.
... ... ... Ол ойлау материядан тыс тұрған ерекше
... ... ... күштің әмірімен туып отырады дейді. Бірақ оның түйсік, қабылдау
... ... ... процестерін сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының денедегі түрлі бейнелеуі
... ... ... тұрғыдан өте байсалды түсінік еді. Мысалы, көз айна тәріздес
... ... ... ол сырқы дүниенің сәулеті түсіп отырған ағаш саңылау.
... ... ... Көру түйсігі көзге зат әсер еткенде
... ... ... пайда болады. Егер көзден зат кетсе, онда түйсік тумайды,
... ... ... ауадағы тербелістер әсер еткенде ғана естиді. Сезім мүшелерінің қай-қайсында,
... ... ... сыртқы дүниемен байланысқа түсіретін аспап. Көру түйсігі көзден шыққан
... ... ... нәтижесі, көзге зат әсер етпей-ақ түйсік пайда болады дейтін
... ... ... пікірімен фараби келіспейді. Қараңқы зат та, оның бояуы да
... ... ... көрінбейді- деп, жаздыол, көзге сырттан күшті әсер түскенде ғана
... ... ... түйсік пайда болады. Бұл жнрде ғұлама психологияның іргелі теориялық
... ... ... бейнелеу теориясының төңірегінде сөз қозғап отыр. Ол психологиялық барыстардың
... ... ... де дене мүшелерінде болып жататын белгілі бір материалдық физиологиялық
... ... ... байланысты қарайды.
Фараби жан
... ... ... басты түрлеріне сипаттама бере келіп, психологияның бұдан басқа да
... ... ... проблемалары жөнінде сөз қозғайды. Мәселен, ол психиканың қалайша дамып
... ... ... жайлы мәселеге де ерекшк мән береді.
... ... ... Жан айрықша сапада тұрған қасиет. Жандар мен адамның
... ... ... құрылыстың өзгешелігіне қарай олардың жан қуаттары да өзгеше болады.
... ... ... элементтердің қосындысынан жануар психикасы түзелген. Осы элементтердің ең жоғарғы
... ... ... барып адам психикасы пайда болған.
... ... ... Адам жанды дүниенің теңдесі жоқ туындысы. Оның жануарлардан негізгі
... ... ... ақыл парасаты, сөйлей алу қабілеті, өнермен, белгілі кәсіппен айналысуы.
... ... ... қоғамнан, түрлі топтардан тыс өмір сүре алмайды, оның бар
... ... ... адам қауымының арасында өтеді. Жеке адам тілек талпынысымен мұң-мұқтажымен
... ... ... жүріп қанағаттандыра алмайды. Сондықтан ол басқа адамдармен қарым-қатынасқа түседі.
... ... ... жекелеген адамның тәні де жаны да ойдағыдай дамымайды.
... ... ... Ұлы ойшылдың еңбектерінде бала психикасының қалайша
... ... ... жетілгендігі жөнінде де, қызғылықты пікірлер көп. Баланың жасы өскен
... ... ... оның ақылы да, яғни тәнімен бірге жаны да, өсіп
... ... ... Мұның бәрі оның тіршілік қажетінен туындайды.
... ... ... Мәселен балада ең алдымен өсіп-өну қуаты
... ... ... болады. Бұл оның дене бітімінің қалыптасуына да үлкен роль
... ... ... құрсағында-ақ тән түйсігі, біртіндеп, дәм, иіс айыратын түйсіктер, заттың
... ... ... пішінін түйсіне алу қабілеті қалыптасады. Жан қуаттары өмір барысында,
... ... ... үстінде дамиды. Бұл үшін адамның өз бетінше әрекеттену, өзіндік
... ... ... ерекше маңызды. Адамның адамгершілік имандылық қасиеттері де оның өмірден
... ... ... тәжірибесінен, үлкендердің жақсы өнегесінен туындайды. Адам дүниеге ақылды, не
... ... ... зұлым не ақниетті болып келмейді, мұның бәрі жүре пайда
... ... ... Фрабидің адамның жан қуаттары, жеке дара
... ... ... жайлы айтқан пікірлері де көңілге қонарлықтай. Бұлар адамның
... ... ... өмірсүру тәжірибесінен, оның дене бітімінен, өзіндік белсенділігінен туындап жатады,
... ... ... бір-бірінен тән жөнінен қандай өзгеше болса да, жан жөнінен
... ... ... сондай өзгеше болады, яғни жан қуаты біреуде мол, біреуде
... ... ... мөлшерде келеді, бұл жағдай оның темпераментіне де байланысты, тәнді
... ... ... болатыны сияқты жанды да жаттығулар арқылы жетілдіреді.
