... ... ... өзектілігі. Тіл – қоғамдық құбылыс. Тілдің даму тарихы қоғамдық
... ... ... тығыз байланысты. Тіл қоғам өмірімен бірге жасап, бірге дамиды.
... ... ... құралы болып саналатын тілдің адам қоғамында алатын орны ерекше
... ... ... Тіл мен сөзді бір-бірімен бөліп ажырату үшін, ең алдымен
... ... ... қандай элементтерден тұратынына көңіл аударған дұрыс. Тіл құрайтын элементтер:
... ... ... сөз, сөз тіркесі және сөйлем. (М.Балақаев, Е.Жанпейісов, М.Томанов, Б.Манасбаев
... ... ... ТІЛІНІҢ СТИЛИСТИКАСЫ, 10-бет)
ХХІ ғасырда жаңа теориялық-танымдық әдістемеге сәйкес тілді
... ... ... мәдениетпен және адамның тұрмыс-тәжірибелік қызметімен тығыз байланыста қарастыру қажеттілігі
... ... ... Мұндай қажеттілік тіл білімінде жаңа ғылыми бағыттың және оның
... ... ... қалыптасқан антропоцентристік парадигманың дамуын талап етті. Осы орайда прагмастилистика
... ... ... тіл білімінде және фразеологияда жаңа бағыт ретінде өзінің қалыптасу
... ... ... тұр. Оның зерттеу нысаны, теориялық принциптері мен ғылыми әдістері
... ... ... жан-жақты зерттеуді талап ететін сан-салалы мәселелерді көтереді. Себебі прагмастилистика
... ... ... зерттеу объектісінің көп қырлы аспектісіне байланысты прагматика, коммуникативтік лингвистика,
... ... ... мәтін лингвистикасы, лингвистикалық поэтика, логика, когнитивтік лингвистика сияқты тіл
... ... ... салаларының зерттеу мәселелерін өзара байланыстырады.
Қазақ тілтанымының өзегін адамзаттың өмір
... ... ... қоғамда тіршілік ету ұстанымдары, жеке этностық құндылықтары мен мәдени
... ... ... құрайды, өйткені зерттеушілер назарына іліккен тілдік фактілердің көпшілігі лексикалық
... ... ... мағынасын халықтық пәлсапамен тығыз қарым-қатынаста айқындау, адамның шығармашылық қабілетін
... ... ... биологиялық мүмкіндіктерімен,өмірден көрген-түйгенімен байланыстыру, тіл тарихы мен тілдік категорияларды
... ... ... танымы арқылы түсіндіру, сол арқылы жекелеген тұлғалардың пікір-көзқарастарын зерделеу,
... ... ... ой мен когниция, жады мен зерде, зейін мен білім
... ... ... деп қарау арқылы шешімін тауып отыр.
Тіл мен таным сабақтастығының
... ... ... қызметі негізінде көркем тіл белгілерін зерттеу қазақ тіл білімінің
... ... ... бағыттарымен үндесіп, өзекті мәселелер ретінде сипатталады. Осыған орай қазақ
... ... ... көрнекті жазушысы Сәбит Мұқановтың шығармаларының әрбір сөз, сөз тіркесі,
... ... ... қолданысын қоғамдағы ойды таныту құралы, әлеуметтік таңба ретінде қарастыру
... ... ... жазушы тілін тілдік тұлға деңгейінде зерттеу – жұмысымыздың басты
... ... ... өзекті бағыты. (А.Е.АБДРАХМАНОВА, С.ЖҮНІСОВ ПРОЗАСЫНЫҢ ТІЛТАНЫМДЫҚ СИПАТЫ, 4-БЕТ)
Көркем туынды
... ... ... жалпы халықтық тілдің фразеологиялық құрамынан қажеттісін ала отырып, оларды
... ... ... түрлендіріп пайдаланады, өзіндік қолтаңбаларын да жасайды. Сондықтан С.Мұқанов туындыларындағы
... ... ... теңеу мен метафораларды яғни қазақ тілі фразеологиялық қорына қосылуға
... ... ... әлеуеті жететін рухани құндылыққа ие мағыналық бірліктерді стилистикалық, бағалауыштық,
... ... ... эмоциялық мән туғызу қасиеттерін танымдық тұрғыда анықтау, С.Мұқанов туындыларындағы
... ... ... теңеу мен метафораларды тіл білімінің жаңа бағыттары – прагмастилистика,
... ... ... лингвистикамен ұштастырып қарастыру аталған жұмыстың өзектілігін құрайды.
... ... ... Зерттеу нысаны. С.Мұқанов «Өмір мектебі» трилогиясының тілдік
... ... ... ерекшеліктерін, сөз мағынасының ауысуы, фразеологизмдер және олардың танымдық, прагматикалық,
... ... ... болмысы диссертацяның негізгі зерттеу нысаны болып табылады.
... ... ... Зерттеудің мақсаты: С.Мұқанов «Өмір мектебі» трилогиясының сөз
... ... ... ауысуы, амалдары, фразеологизмдердің прагматика-когнитивтік және прагматика-стилистикалық аспектілер тұрғысынан анықтау.
Зерттеудің
... ... ... - С.Мұқанов «Өмір мектебі» трилогиясындағы
... ... ... тілі мен мәдениет көрінісін тілдің бейнелеуіш құралдары арқылы;
... ... ... - түпнұсқадағы метафораларды жасалу жолдарына қарай жүйелеп,
... ... ... ерекшеліктерін жалпыхалықтық әрі жеке қолданыстарға метафораларды талдау;
... ... ... - С.Мұқанов «Өмір мектебі» трилогиясындағы символдық мәні бар
... ... ... фразеологизмдерге талдау жасау;
- Ақынның
... ... ... экспрессивтік айту мәнері, адресаттың қабылдауына арнайы стилистикалық тиімді әсер
... ... ... үшін қолданылатын безендіруші стилін анықтау.
... ... ... Зерттеу әдістері. Дисертацияның мақсаты мен міндеттеріне орай түсіндіру, сипаттама,
... ... ... тілдік талдау, концептілік талдау әдістері қолданылды.
... ... ... Зерттеудің әдіснамалық негізі. Зерттеу жұмысында тіл ғылымының іргелі
... ... ... соны бағыттары мен жаңалықтары негізге алынды. Жұмыстың ғылыми негіздері
... ... ... шетел ғалымдарының еңбектерімен бірге А.Байтұрсынұлы, І.Кеңесбаев, Ә.Қайдар, Ә.Болғанбаев, Ғ.Қалиев,
... ... ... Е.Жанпейісов, Б.Шалабай, Г.Смағұл, Н.Уәли, Б.Қасым, Г.Қосымова, Р.Авакова, Д.Әлкебаева және
... ... ... зерттеушілердің еңбектері басшылыққа алынды.
... ... ... жұмысының практикалық маңызы. Көркем мәтін лингвистикасы, стилистикасы, когнитивтік лингвистика
... ... ... оқылатын дәрістер және арнайы курстар мен семинарларда, ғылыми-зерттеу жұмыстарында
... ... ... құрал ретінде пайдалануға болады.
... ... ... ұсынылатын тұжырымдар:
- фразеологизмдердегі философиялық,
... ... ... қоғамдық-әлеуметтік мән-мазмұнмен толыққан тілдік жүйесі арқылы С.Мұқанов шығармаларының тілдік
... ... ... анықталды;
- С.Мұқанов туындыларындағы фразеологиялық,
... ... ... бейнелеуіштік, символдық, бағалауыштық қызметтерімен ерекшеленеді;
... ... ... - зерттеу нысанындағы фразеологизмдердің негізінде көрініс тауып, олар мәтінде белгілі
... ... ... қосымша стилистикалық жүк арқалап, сонымен қатар халықтың дүниетанымы, мәдениеті,
... ... ... т.б. жөнінен мол мағлұмат бере алатын лингвомәдени тілдік бірліктер
... ... ... табылады;
- С.Мұқанов туындыларында
... ... ... қолданылатын фразеологизмдік тіркестер, эпитет, теңеулерден болған фразеологизмдер арқылы қалыптасқан
... ... ... тіркестік жүйе көркем шығарма тілінде прагматикалық үстеме мағына таныта
... ... ... туындының эстетикалық құндылығын арттырады, автордың көзқарасын танытып, дүниенің ассоциативтік
... ... ... көрсетеді.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Дисертация кіріспеден, негізгі екі тарау, қорытынды
... ... ... пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І. С.МҰҚАНОВ ШЫҒАРМАЛАРЫНЫҢ ТІЛДІК СИПАТЫ
1.1 С.Мұқанов
... ... ... тілдік бейнесінің көрсеткіштері
С. Мұқанов – алыптар дәуірінің ақыны, жазушысы,
... ... ... көрнекті ғалымы, бірден-бір қоғам қайраткері. С.Мұқанов – қазақ зиялы
... ... ... рухани жан азығы. Академик-жазушының қазақ әдебиетіне қосқан үлесі
... ... ... зор. Бұл жөнінде заманында заңғар жазушымыз М.Әуезов: «Әрі ақын,
... ... ... романшы, драматург, әдебиет тарихының зерттеушісі Сәбиттің аты – қазақ
... ... ... мол қауымына өте даңқты, анық қымбат аттарының бірі»,-десе, белгілі
... ... ... Ә. Кекілбаев: «С. Мұқанов – суреткерлік талантымен де, азаматтық
... ... ... де, адамгершілік болмысымен де, шеккен азабымен де, алған атағымен
... ... ... естіген нақақығымен де өз халқымен, ұлттық руханиятымызбен ешкім ешқашан
... ... ... ала алмастай болып, біртұтас бүтін боп, біте қайнасып кеткен
... ... ... тұлға», - деген еді Әуезов М. Уақыт және
... ... ... – Алматы: Қазақтың мемлекеттік көркем әдебиет баспасы, 1969., 126
... ... ... бүгінге дейін С. Мұқановтың өмірі мен жазушылығы қазақ әдебиеттану
... ... ... жан-жақты саралап, зерттеп келеді. Осы орайда, атап айтсақ,
... ... ... Бейісовтің «С. Мұқанов туындыларындағы Горький дәстүрі» (1952), Т.Нұртазиннің «Жазушы
... ... ... өмір» (1960), С.Мақпыровтың «Ботакөз» романының туындышылық тарихы» (1975), І.Есқожиннің
... ... ... Мұқанов – публицист» (1978), М. Хасеновтің «С.Мұқанов және фольклор»
... ... ... Қ.Ергөбековтің «Жан жылуы» (1981), М.Ермаханованың «С. Мұқановтың «Өмір мектебі»
... ... ... (1988), «Сәбит Мұқанов» (1989), Р. Тұрысбековтың «Дүниетаным және туындышылық»
... ... ... Қ. Ергөбековтің «С. Мұқановтың творчестволық лабораториясы» (1995), Қ. Байтанасованың
... ... ... Мұқанов және фольклорлық дәстүр мәселелері», С. Тайманованың «С. Мұқанов
... ... ... әдебиет зерттеушісі» (1995) және т.б. атты тақырыптарда ғылыми зерттеулері
... ... ... еңбектері жарық көрді
Бұдан біз С.Мұқановтың әдебиеттану саласында сан қырынан
... ... ... талданғанын, зерттелгенін аңғаруға болады. Десек те, ол көрнекті тұлға
... ... ... С.Мұқановтың көркем туындылары қазақ әдебиеттануда сан қырынан қарастырылғанымен, қазақ
... ... ... білімінде аздық етеді. Сондықтан С. Мұқановтың туындыларының тілін зерттеуді
... ... ... басты нысаны етіп алып отырмыз.
Әрине, С.Мұқанов туындыларының тілдік ерекшеліктері
... ... ... жоқ деп айта алмаймыз. Жазушы туындыларының тіліне байланысты шолу
... ... ... әр кез зерттеу еңбектері жарияланып тұрды.
С. Мұқановтың прозасының тіліне
... ... ... («Өмір мектебі») өзінің бір еңбегінде академик М. Серғалиев мынадай
... ... ... береді: «Өмір мектебінің» үш кітабының үшеуінде де неше алуан
... ... ... элементтер (эпитет, теңеу, фразеологизм, синонимдер, т.б.) барынша мол қолданылған.
... ... ... тілдік тұрғыдан келгенде, тәжірибелі жазушының қаламынан көптеген үлгілі
... ... ... туындап отырғанын да көптеп байқаймыз» [Серғалиев М. Көркем әдебиет
... ... ... – Алматы: Мектеп, 1995. – 172 б., 11б.].
С.
... ... ... шығармалық туындылары тілін арнайы қарастырған зерттеу ретінде Б. Манасбаевтың
... ... ... жұмысын атаймыз [Манасбаев Б.К. Язык поэзии Сабита Муканова: автореф.
... ... ... канд. филол. наук. – М., 1960. – 20 с.].
... ... ... С. Мұқановтың шығармасының тілін дәстүрлі негізде қарастырған. С. Мұқанов
... ... ... тілінде көркемдегіш-бейнелеуіш құралдардың (фразеологизм, эпитет, теңеу), фразеологизмдердің қолданылуы сөз
... ... ... Сол арқылы С. Мұқанов қазақ әдеби тілінің дамуына қандай
... ... ... үлес қосты, жазушының көркемдегіш-бейнелеу құралдарын қолданудағы өзіндік ерекшеліктері, ауыз
... ... ... нұсқалары жазушының сөз туындышылығында қаншалықты дәрежеде пайдаланылды деген сауалдарға
... ... ... беру көзделген.
Зерттеуші Б. Манасбаевтың тұжырымдауында, С. Мұқановтың шығармаларын лингвистикалық
... ... ... зерттеу жазушының тілін қарастыру ғана емес, бұрынғы кеңестік
... ... ... қазақ әдеби тілінің даму заңдылығын тану мен зерттеу тұрғысынан
... ... ... маңызды. Өйткені осы кезеңде қазақтың көркем сөз өнерін жаңа
... ... ... дамытқан сөз зергерлерінің алғашқы қарлығаштарының бірі – С. Мұқанов
... ... ... С.Мұқанов шығарма саласында да бұрыннан келе жатқан тілдік дәстүрді
... ... ... кездің жаңалықтарымен үйлестіре білген.
С. Мұқановтың туындыларындағы тұрақты сөз тіркестерін
... ... ... Б. Манасбаевтың аталған жұмысы бізге әдіснамалық жағынан
... ... ... болды. Зерттеу жұмысы бізге С.Мұқанов шығармасының әдеби тілді байытудағы,
... ... ... көркемдік нәрінің ақын туындылары арқылы жетіле түскендігін айқындап берді.
... ... ... көркем туынды тілінің зерттелуіндегі жаңа белестерді, тіл білімінде орын
... ... ... отырған тың көзқарастарды, бағыттарды зерттеу нысанымызға пайдалану бұрын белгісіз
... ... ... жаңа мәселелерді біздің алдымызға тартады. Бұл туынды авторының өзіне
... ... ... (оның танымдық және көркемдік әлемі), сондай-ақ оның туындыларының тіліне
... ... ... қатысты болып келеді.
Қазақ тіл білімінде көркем әдебиет тілін зерттеудің
... ... ... теориялық үлгісі қалыптасқан. Бұл салада еңбек еткен зерттеушілер тобын
... ... ... түрде үшке жіктеуге болады. Алғашқы топ өкілдеріне А.Байтұрсынұлы,
... ... ... Қ. Жұбанов, М. Әуезов, С. Аманжолов, Қ.Жұмалиев,
... ... ... Балақаев сияқты аға буын өкілдерін жатқызамыз. Бұл еңбектерде көркем
... ... ... тілін зерттеудің әдіснамалық негізі қоғам қажеттілігінен туындап қаланса, кейінгі
... ... ... өкілдері көркем туынды тілін – ғылыми нысан ретінде жан-жақты
... ... ... жол ашты. Бұған Е.Жанпейісов, Р.Сыздық, М. Серғалиев, Т.
... ... ... Б.Хасанов, Б.Манасбаев, Х. Кәрімов, Б.Шалабай , С.Хасанова, т.б. ғалымдардың
... ... ... тобы енеді. Көркем әдебиет тілінің әдеби тілді байытудағы үлесі,
... ... ... құралдардың дәстүрлі талдануы, жеке суреткердің қайталанбас нақышы т.б. ғылыми
... ... ... – осы екінші топтың үлесінде. Көркем туынды тілін жаңа
... ... ... талдау, яғни ХХІ ғасырдағы жаңа лингвистикалық бағыттарға сәйкес тілді
... ... ... ішінде» емес, мәдениетпен, ой-санамен, сондай-ақ тіл иесі – автордың
... ... ... орнымен тығыз байланыста зерттеу қазіргі таңда өзекті болып отыр.
... ... ... бағыттағы зерттеулер үшінші топты құрайды: Н.Уәли, Г.Әзімжанова, Д. Әлкебаева,
... ... ... т.б.
Көркем туынды тілінің зерттелуіне байланысты М. Серғалиев жазушының туындышылық
... ... ... жөнінде айта келіп, оған байланысты екі мәселеге назар аударады:
1)
... ... ... лексикасы мен грамматикасы, демек, жазушының тіл байлығы және оны
... ... ... мүмкіндігі мен өнегесі;
2) стилистикасы, автордың лексикасындағы сөздердің жеке
... ... ... сөйлем түрінде, мәтін ішінде қолданылу ерекшелігі, әдеттегі қолданыстан айырмашылығы.
... ... ... пайдаланудағы әр автордың өзгеге ұқсамайтын даралығы көркем әдебиет тілінің
... ... ... ерекшелігінің бірі екендігін атап өтеді [Серғалиев М. Көркем әдебиет
... ... ... – Алматы: Мектеп, 1995. – 172 б. 6-7б.].
... ... ... «ХХ ғасырдың екінші жартысында қазақ филологиясының ғылыми үрдісі көркем
... ... ... тілін зерттеуге, мәтін, дискурс табиғатын түсінуге, мәтін түзетін тілдік
... ... ... деген қызығушылық артуымен сипатталады» [Әзімжанова Г. Қазақ көркем проза
... ... ... прагматикалық әлеуеті. – 10.02.02: филол. ғыл. докт. ... дисс.
... ... ... – Алматы, 2007. – 49 б., 3 б.].
Жұмыс С.
... ... ... шығармаларының тіліне арналғандықтан, шығарма тілінің зерттелуіне қатысты мына мәселелерді
... ... ... айта кеткен жөн. Поэтикалық тілді зерттеудің әлемдік тіл білімінде
... ... ... әдіснамасы қалыптасқан. Қазақ тіл білімінде поэтикалық тілді лингвистикалық, лингвостилистикалық,
... ... ... аспектілерде қарастырған зерттеулер едәуір [Нұрдаулетова Б.И. Жыраулар поэтикасындағы дүниенің
... ... ... бейнесі (батыс жыраулық мектебі). – Астана: Нұра-Астана, 2008. –
... ... ... б.,63 б.]. Басын ашып алатын бір нәрсе, поэтикалық тіл
... ... ... шығарма терминінің әр уақытта бір-бірімен сәйкес келе бермейтіндігі. Поэтикалық
... ... ... – прозаға да, ауызекі сөйлеу тіліне де ортақ, бірақ
... ... ... ең жақсы көрінетін жері – шығарма (Р. Сыздық). Поэтикалық
... ... ... ғалымдарымыз көбінесе осындай жалпылама мәнде түсіне отырып, шығарма тілін
... ... ... өлеңдердің тілін соның құрамындағы негізгі компонент ретінде қарастырады. Шығарма
... ... ... зерттеуде назар аударалық жаңа бағыттарды атап көрсетеді. Сондықтан да
... ... ... қазақ тіл білімінде поэтикалық тілді зерттеудің өзіндік мектебін қалыптастырған
... ... ... ғалым Р. Сыздық: «Қазақ шығармасы тілін жеке ақындардың
... ... ... негізінде тіл маманы көзімен жан-жақты талдау – бізде, қазақ
... ... ... білімінде, кенжелеп келе жатқан сала», – деп атап көрсетеді
... ... ... Р. Фариза өлеңдерінің поэтикасы немесе өлең сөздің көркем қырлары
... ... ... Тілтаным. - Алматы, 2004. – №3. – Б. 10.,
... ... ... б.].
