Вы здесь
Құрмалас сөйлемдерді жіктеу мәселесі
25 апреля 2013 | 20297Жоспар
І. К І Р І С П Е
ІІ. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
- Құрмалас сөйлемді топтастыру мәселесі
- Компонент санына қарай топтастыру
- Екі құрамды құрмаластар
- Көп құрамды құрмаластар
3. Компоненттерінің байланысу тәсілдеріне қарай топтастыру
- Салалас құрмаластар
- Сабақтас құрмаластар
4. Сабақтастарды байланыстырушы амалдарының қатысына қарай топтастыру
- Есімше формаларының қатысуымен жасалатын сабақтас құрмалас сөйлемдер
- Шартты рай формаларының қатысуымен жасалатын сабақтас құрмалас сөйлемдер
- Көсемше формаларының қатысуымен жасалатын сабақтас құрмалас сөйлемдер
ІІІ ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Кіріспе
Құрылымы мен мазмұны жағынан күрделі синтаксистік категорияға жататын құрмалас сөйлемдерді зерттеп, зерделеу тілтанушылар үшін оңай болмағандығы рас. Оның айқын дәлелі өткен ғасырдан бастау алатын сан салалы зерттеулер мен күні бүгінге дейін жарық көріп жатқан еңбектердің барлығында да сөйлемнің осы түріне қатысты күрмеуі қиын мәселелер мен табиғаты тылсымдау бір проблеманың шығып тұратындығында.
Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемге қатысты алғашқы пікір, тұжырымдар П.М. Мелиоранский [5], Н.И. Ильминский [6]және т.б. түркітанушылар еңбектерінде көрініс табады. Авторлардың құрмалас деп көреткен сөйлемдері бүгінгі таным тұрғысынан алғанда жай сөйлемге жататындығына қарамастан, бұл еңбектердің сөйлем табиғатын танытудағы ролін жоққа шығаруға болмайды. Түркі тілдес халықтар ғалымдары да құрмалас сөйлемдерді арнайы зерттеу нысаны етіп алып қарастырды. Олардың қатарында М.З. Закиевтің «Синтаксический строй татарского языка», А. Жапаровтың «Синтаксический строй киргизского языка», Н. З. Гаджиева, Б.А. Серебренниковтардың авторлығымен жарық көрген «Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Синтаксис», Г.Г. Саитбатталовтың «Синтаксис сложного предложения в башкирском языке», К. Чонбашиевтың «Сложные предложения в русском и киргизском языке», Н. Нартыевтің «Строй сложного предложения в современном туркменском языке», сондай-ақ «Грамматика хакасского языка», «Грамматика татарского языка» т. т. еңбектерді атап өтуге болады. Аталған мәселе төл ғалымдарымыздың да назарынан тыс қалмады.
Қазақ тіл білімінің қалыптасып, даму тарихында оның негізін салушылар А. Байтұрсынов, Қ. Жұбанов, С. Жиенбаев, С. Аманжолов, Н. Сауранбаев есімдері ерекше аталатыны сөзсіз. Аталған ғалымдар жалпы қазақ тіл ғылымының дамуына зор үлес қосты дейтін болсақ, соның ішінде синтаксис саласына қалдырған мұралары күні бүгінге дейін маңызын жоймағандығын атап өтуіміз керек. Синтаксистің аса күрделі де күрмеуі мол нысаны құрмалас сөйлемдерді зерттеп, зерделеу, оның тілдік табиғатын таныту мен құрылымдық-семантикалық белгілерін айқындау ісінде белгілі ғалымдар Н. Сауранбаев, М. Балақаев, Т. Қордабаев, Қ. Есенов, Р. Әмір, М. Серғалиев, Б. Шалабай еңбектерінің мәні зор.
Диплом жұмысының өзектілігі.
Қазіргі қазақ тілін мектепте, колледждер мен жоғары оқу орындарында оқытудың өзіндік қиыншылықтары бар. Оның басты себебі, біріншіден, іс жүзінде бір-бірімен сабақтас, белгілі бір жүйемен оқытылуға тиіс білім беру сатыларының бағдарламалары арасында байланыстың жоқтығы болса, екіншіден, оған сәйкес жазылатын оқулықтарда берілетін материалдардың мазмұнының арасындағы елеулі айырмашылықтар. Аталған сәйкессіздік тіл білімінің барлық салаларында да орын алатындығын мойындауымыз керек. Айталық, қазақ тіліндегі дауысты дыбыстардың саны қанша, оған қай дыбыстар жатады деген мәселеге қатысты әр автордың оқулығынан әр түрлі жауап алуға болады. Бұл жайт бағдарламалар мен оқулықтарда берілген құрмалас сөйлемнің түрлеріне де қатысты. Сондықтан оны айқындау ісі жұмыстың өзектілігін танытады.
Диплом жұмысының мақсат-міндеттері
Диплом жұмысының мақсаты – қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемдерді топтастыру. Осыған орай төмендегідей міндеттерді шешу көзделеді:
- құрмалас сөйлемнің зерттелу тарихына шолу жасау;
- құрмалас сөйлемдерді топтастыруда қолданылатын ұстанымдарды нақтылау;
- әр ұстаным бойынша құрмаластарды жіктеу;
- аталған жайттарды нақты тілдік фактілермен дәлеледеу.
Төлем түрлері
Жұмыстың құны: 3000 теңге
Kaspi Gold:
|
Қысқаша шолу
| Пән: | Қазақ тілі мен әдебиеті |
| Көлемі: | 48 бет |
| Жұмыстың түрі: | Дипломдық жұмыс |
Құрмалас сөйлемдерді жіктеу мәселесі
... ... ... БӨЛІМ
1. Құрмалас сөйлемді топтастыру мәселесі
Қазақ тіл білімінде құрмалас ... ... ... топтастыру мәселесіне алғаш көңіл аударған А. Байтұрсынұлы «Тіл-құрал. ... ... ... жүйесі мен түрлері» атты еңбегінде құрмалас сөйлемге қатысты түсінік ... ... ... [1: 300-310]. Оны сыйыса құрмаласу және қиыса құрмаласу ... ... ... бөліп қарастырады. Автордың сыйыса құрмаласу деп берген сөйлемдері (Қарабай ... ... ... Сарыбай аңға шықты) қазіргі замандағы тілдік таным тұрғысынан талдағанда ... ... ... мүшелі жай сөйлем деп танылғанымен, аталған сөйлемнің оны құрмалас ... ... ... барабар ететіндей әлдебір тілдік заңдылықтың негізінде қалыптасқандығын жоққа шығара ... ... ... (салыстырыңыз: Қарабай да аңға шықты, Сарыбай да аңға шықты). ... ... ... құрмаластарды салалас, сабақтас деп жіктеп, салаластарды мағынасына қарай жиылыңқы, ... ... ... айырыңқы, сұйылыңқы және қойылыңқы деп бөлсе, сабақтастарды бастауыш бағыныңқы, ... ... ... бағыныңқы, пысықтауыш бағыныңқы деп бөледі. Құрмалас сөйлемді «күрделі ... ... ... деп атаған Қ.Жұбанов оны салалас және сабақтас деп жіктеп ... ... ... [2: 231]. 1936 жылы орта мектептің ... ... ... сыныптарына арналған «Қазақ тілінің программасында» құрмалас сөйлемдердің жасалу жолдары ... ... ... амал-тәсілдері көрсетіліп, мағыналық түрлеріне тоқталған. Құрмаласты жасайтын амал-тәсілдер салаласта: ... ... ... сөйлем баяндауышы құрамындағы еді көмекші етістігі, шартты рай тұлғасы, ... ... ... –п тұлғасы, да, және, сосын дәнекерлері, сол себепті, сондықтан, ... ... ... бірақ, сөйтсе де, я, әйтпесе, не болмаса, үйткені, неге ... ... ... т.б. жалғаулықтары, осы, сол, бұл есімдіктері; сабақтаста, негізінен, құрамында ... ... ... сөздері бар шартты рай тұлғалы етістіктерге негізделген. Салалас ... ... ... өз ішінде ыңғайлас, ереуіл, талғама, себеп-салдар, шарт жағдай деп ... ... ... де, сабақтастарды анықтауыш бағыныңқылы, толықтауыш бағыныңқылы, пысықтауыш бағыныңқылы ... ... ... саралайды [2: 359].
Құрмалас сөйлемді зерттеуді алғаш рет практикалық ... ... ... емес, ғылыми тұрғыдан қарастырған С.Аманжолов құрмалас сөйлемдерді салалас, сабақтас, ... ... ... және тиянақсыз сабақтас деп төрт түрге бөліп қараса [3: ... ... ... құрмалас сөйлемдерді арнайы зерттеген Н.Сауранбаев бұл мәселеде бірнеше ... ... ... ұсынды: алғашқы топтастыруда құрмаластарды салалас және сабақтас деп жіктесе ... ... ... ; 46], кейінірек салалас құрмалас, сабақтас құрмалас және ... ... ... құрмалас деп топтайды [5; 34-106], ал соңғы топтастыруда ... ... ... 4-ке бөледі: салалас, сабақтас, аралас, үйірлі мүшелі сабақтастар [10; ... ... ... С.Жиенбаев құрмаластың тек салалас және сабақтас деген 2 түрі ... ... ... екенін, ал аралас құрмаластың “өз алдына бір бөлек заңдары ... ... ... екенін айтады [11;33]. Н.Сауранбаев сөйлемнің бұл түрін сабақтас, ... ... ... іргелес деп үш үлкен топқа бөледі. Автор құрмаластың жалғаулықсыз ... ... ... түрін жеке алып «іргелес» деп қарастырады.
Аталған топтастырулардың қолданыстағы топтастырулардан ... ... ... айырмашылықтары болғанымен, бүгінгі күн тұрғысынан алып қарағанда назар аударатын ... ... ... да жоқ емес.
Профессор Н.Сауранбаевтың “Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемдер жүйесі” ... ... ... очергінде іргелес құрмаластар деп отырғаны – тілімізден берік орын ... ... ... әбден қалыптасып кеткен жалғаулықсыз салалас сөйлемдер. Мұндай сөйлемдерді салаластың ... ... ... тармағы есебінде қарамай, жалпы құрмалас сөйлемнің бір түрі ретінде ... ... ... Ондағы дәлелі – “іргелес құрмаласта салаластың да, сабақтастың да ... ... ... бар. Салаласқа тән белгісі - ондағы жай сөйлемдердің ... ... ... жағынан бір-бірімен тең дәрежеде құрмаласатындығы және сөйлемнің баяндауышы тиянақты ... ... ... болатындығы. Ал іргелестерді сабақтастармен жақындастыратын белгі – іргелестегі жай ... ... ... ішкі мағына жағынан бірін-бірі сипаттап, бір-біріне тәуелді болып байланысады” ... ... ... 27-28 ].
Сонымен бірге бағыныңқы компоненттің табиғатын сөйлем мүшелерінің ... ... ... қызметімен теңестіре қараған ғалым: “Бағыныңқылар басыңқы сөйлемегі бір жай ... ... ... қызметін атқарады , я соның орнына жүреді”, -дей келіп, ... ... ... сабақтас құрмалас сөйлемнің түрлерін төмендегіше жіктейді:
1. Анықтауыш бағыныңқылы;
2. Толықтауыш бағыныңқылы;
3. Пысықтауыш бағыныңқылы ... ... ... мұның өзі ішінара мезгіл, себеп-амал, мақсат пысықтауыш бағыныңқылар ... ... ... ажыратылған.
4. Шарт бағыныңқылы;
5. Қарсы бағыныңқылы;
6. Салыстырма бағыныңқылы сабақтас.
Үйірлі мүшесі бар сөйлемдерді ғалым ... ... ... жақты түсіндіреді: егер есімшелі сөйлемдердің өзіне қатысты бастауышы болмаса, ... ... ... есімше анықтауыш үйірлі мүшелі жай сөйлем дейді де (Емтихандарын ... ... ... өткізген студенттер демалысқа кетті), егер бастауышы болса, мұндайларды анықтауыш ... ... ... деп түсіндіреді (Асан кітапханадан алып оқыған қызық кітап бүгін ... ... ... тиді).
Қазақ тіл білімінде құрмалас сөйлем синтаксисі мәселесінің зерттелуін Қ. ... ... ... үш кезеңге бөліп қарайды [14:117]. Алғашқы кезеңге ... ... ... ... ... ... ... ... ... 1920-1940 жылдар аралығында жазылған А. Байтұрсынұлы мен ... ... ... ... ... ... ... ... ... С. Жиенбаев, Х. Басымов, С. Аманжолов, ... ... ... Сауранбаев, М. Балақаевтардың еңбектерін, екінші кезеңге 1940-1950 жылдары ... ... ... С. Аманжолов, ... ... ... С. Жиенбаев, ... ... ... Сауранбаев, М. Балақаев, А. Ысқақов, Ғ. Бегалиевтердің еңбектерін, ... ... ... үшінші кезеңге 1950 жылдан кейінгі Т.Қордабаев, О.Төлегенов, А.Әбілқаев, Қ. ... ... ... Х. Арғыновтардың зерттеулерін жатқызады. Бұған қоса осы тұста ... ... ... көрген Р. Әміров, ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... Мамытбеков[15], Ұ. Салиевалардың [16] зерттеулері де құрмалас сөйлем ... ... ... дамытуға зор үлес қосқанын атап кеткен орынды. Сондай-ақ аталған ... ... ... кезеңге қосымша төртінші кезеңді қосудың да артықтығы жоқ деп ... ... ... Өйткені Қ. Есенов көрсеткен үшінші кезеңде қазақ тіл ... ... ... құрмалас сөйлем синтаксисі ілімінде теориялық мәні зор тың ... ... ... жасалып, зерттеулер жасалды, осы салада бұрын күңгірттеу көрінген көптеген ... ... ... басы ашылды, осы сала бойынша озық идеялы аға ... ... ... ғалымдар легі қалыптасып, олар аталған ілімді жалғастырушы жас ғалымдар ... ... ... қалыптастырды. Олардың қатарында профессорлар Қ. Есенов, Р. Әмір, ... ... ... Сайрамбаев, Б. Шалабай және т.б. ғалымдар бар. ... ... ... Ал төртінші кезең тоқсаныншы жылдардың аяғы мен бүгінгі күнге ... ... ... кезең тек құрмалас сөйлем мәселелері ғана емес, жалпы қазақ ... ... ... білімі, оның ішінде грамматика, синтаксис ғылымында жаңа кезең болып ... ... ... Осы кезеңде құрмалас сөйлемге тікелей немесе жанама қатысы бар ... ... ... астам ғылыми диссертациялар қорғалды. Бұл кезеңде бұрын зерттеушілер назарынан ... ... ... қалып келген құрмалас сөйлемнің интонациялық ерекшеліктері, аралас құрмаластар мен ... ... ... компонентті салаластардың құрылымдық, мағыналық сипаттары, компоненттерді байланыстырушы тұлғалардың құрмалас ... ... ... мағыналық қатарын түзудегі ерекшеліктері т.т. мәселелерімен бірге, оны жаңа ... ... ... функционалдық грамматика, коммуникативті синтаксистің бірлігі ретінде қарау; мәтіннен тыс, ... ... ... жеке-жеке қарастырылатын сөйлем емес, өзіне дейінгі, өзінен кейінгі сөйлемдермен ... ... ... байланыстағы бүтіннің бөлшегі ретінде қарау, тілде даяр қалпында қолданылатын, ... ... ... емес ортамен байланысы жоқ оқшау категория емес, тілден тыс ... ... ... да ықпалы тиетін, сөйлеу процесі кезінде қалыптасатын бірлік ... ... ... жұмсалым ретіне қарай бір тұлғадағы құрылымдардың әр алуан ... ... ... ие болуы немесе әр түрлі тілдік тәсілдер арқылы мәндес ... ... ... парадигмасын түзуге болатындығы күн тәртібіне қойылуда.
Осы кезеңнің үлесіне тиетін ... ... ... Базарбаева, Б. Шалабай, ... ... ... ... ... ... Ж. Жақыпов, ... ... ... Ерназарова, Б. Сағындықұлы, К. Садирова, Б. Қапалбеков, ... ... ... С. Қазыбаев, С. Айтжанова, А. Фазылжанова, Б. Елікбаев және ... ... ... зерттеушілердің еңбектері аталған мәселеге жан-жақты қарауға ықпал етері сөзсіз. ... ... ... де зерттеулерде құрмалас сөйлемдердің мағыналық-құрылымдық топтарына, әсіресе оны ... ... ... формаларға, көмекші тәсілдерге басым назар аударылады да, құрмалас ... ... ... компоненттер сипатының жалпы сол тілдік бірлікке тигізетін ықпалы, синтаксис ... ... ... пен семантика арақатынасы ... ... ... саласының бірқатар сұрақтары әлі де зерттей ... ... ... қажет етеді.
Ғалым Б. Шалабай құрмалас сөйлемдерді байланыс сипатына қарай ... ... ... және сабақтас деп бөледі де, үш немесе одан да ... ... ... предикативтік орталықтан құралған құрмаластарды көп компонентті құрмаластар ... ... ... оны өз ішінде көп компонентті (сыңарлы) салаластар, көп ... ... ... сабақтастар және аралас құрмаластар деп жіктейді. Салалас құрмаластарды компоненттерінің ... ... ... тәсіліне қарай жалғаулықты, жалғаулықсыз деп жіктейді де, жалғаулықты салаластарды ... ... ... қатынастарына қарай ыңғайлас (мезгілдес), себептес, қарсылықты, талғаулы, кезектес деп ... ... ... [18; 690-692]. Назар аударатын мәселе - автордың құрмаластарды, алдымен, ... ... ... сыңарларының санына қарай жіктеп алуы.
Ал ғалым Р. Әмірдің классификасы ... ... ... жаңалығымен ерекшеленеді. Ол қазақ тілі құрмалас сөйлем жүйесіндегі үш ... ... ... түрді бөліп көрсетеді: 1. Жалғаулықты салалас құрмалас сөйлемдер; 2. ... ... ... салалас құрмалас сөйлемдер; 3. Сабақтас құрмалас сөйлемдер. Оның ішінен ... ... ... салаластарды бөліп алып, оны құрылыс ерекшелігіне қарай тұрақты іргелес ... ... ... құрмалас сөйлемдер, ауыспалы іргелес салалас құрмалас сөйлемдер деп топтайды ... ... ... одан әрі төмендегідей грамматикалық-семантикалық топтарға жіктейді:
1. Мезгілдік іргелес салалас құрмалас ... ... ... іргелес салалас құрмалас сөйлемдер
3. Себептік іргелес салалас құрмалас сөйлемдер
4. Шарттық іргелес ... ... ... құрмалас сөйлемдер
5. Теңдік қатынасты білдіретін іргелес салалас құрмалас сөйлемдер
6. Айқындауыштық қатынасты ... ... ... іргелес салалас құрмалас сөйлемдер
7. Объектілік қатынасты білдіретін іргелес ... ... ... құрмалас сөйлемдер
8. Телінбе компонентті іргелес салалас құрмалас сөйлемдер
9. Ауыспалы ... ... ... салалас құрмалас сөйлемдер.
Ал жалғаулықты салалас құрмаласты өз ішінде ыңғайлас ... ... ... себептес салалас, қарсылықты салалас, талғаулы және кезектес салаластар деп ... ... ... [19; 695-701].
Автордың көрсеткен іргелестері құрмалас сөйлем қалыптаса бастаған кездегі ... ... ... өзгеше сипатта, кейіннен пайда болған коммуникативтік талаптарды ескергендігінен туындағандығы ... ... ... тіл білімінде құрмалас сөйлемдерді топтастыруда бірнеше ұстаным негізге алынды. ... ... ... топтастыруда құрмаластың үш түрі көрсетіледі: салалас, сабақтас және аралас. ... ... ... тілтанымда құрмаласты топтастырудың бірнеше түрі қолданылады. Алдымен, құрылымдық ... ... ... бойынша, құрмалас сөйлемдерді құрамына (құрамындағы предикатив сыңарларының санына байланысты) ... ... ... екі үлкен топқа бөліп қарастырамыз:
екі (қос) құрамды құрамаластар;
... ... ... құрамды құрмаластар.
Екі құрамды құрмаластардың құрамындағы компоненттердің бір-бірімен грамматикалық байланысу ... ... ... қарай салалас және сабақтас деп, ал көп құрамды құрмаластарды ... ... ... көп компонентті салалас, көп бағыныңқылы сабақтас деп жіктеуге болады.
Сонымен, ... ... ... құрамды салалас, сабақтас сөйлемдер мағыналарына қарай төмендегiдей түрлерге бөлiнедi: ... ... ... мезгiлдес салалас сөйлем мен жалғаулықсыз мезгiлдес салалас сөйлем; жалғаулықты ... ... ... салалас сөйлем мен жалғаулықсыз себеп-салдар салалас сөйлем, жалғаулықты қарсылықты ... ... ... сөйлем мен жалғаулықсыз қарсылықты салалас сөйлем, жалғаулықсыз шартты салалас ... ... ... мен жалғаулықсыз шартты салалас сөйлем, жалғаулықты салыстырмалы салалас сөйлем ... ... ... жалғаулықсыз салыстырмалы салалас сөйлем.
Үнемi жалғаулық шылау арқылы жасалатын салалас ... ... ... талғаулы салалас сөйлем пен кезектес салалас сөйлем.
Жалғаулықсыз салалас сөйлемге ... ... ... салалас сөйлем жатады. Көп компоненттi салалас сөйлем екi не ... ... ... да көп жай сөйлемдерден тұрады. Кейде бұл сөйлемдер сыйыса ... ... ...
Құрмалас сөйлемдерді баяндауышының қай сөз табынан жасалуына қарай есімді ... ... ... сөйлемдер, етістікті құрмалас сөйлемдер деп бөлуге толық негіз бар. ... ... ... топтастырудың қай-қайсысы болмасын, қазақ тіл білімінде бірі жеткілікті, бірі ... ... ... мөлшерде болса да талданып жүр.
Синтаксис ғылымындағы жаңа көзқарастар мен ... ... ... бағыттар жалпы құрмаластарды баяндауыштарының тұлғалық ерекшеліктеріне қарай емес, қос ... ... ... арасында түзілетін мағыналық қатынасты негізге алып топтастыруды теріске шығармайды. ... ... ... ұстаным бойынша құрмаластардың төмендегідей түрлері көрсетіледі: ыңғайлас мәнді құрмаластар, ... ... ... мәнді құрмаластар, қарсылық мәнді құрмаластар, салыстырма мәнді құрмаластар, мезгіл ... ... ... құрмаластар, себеп мәнді құрмаластар, амал мәнді құрмаластар, мақсат мәнді ... ... ... түсіндірмелі мәнді құрмаластар, кезектестік және талғау мәнді құрмаластар.
Сабақтастарды байланыстырушы ... ... ... қатысына қарай топтастыру дәстүрі де бар. Оның алғашқысы бойынша ... ... ... формаларының қатысуымен жасалатын сабақтас құрмалас сөйлемдер;
2. Шартты рай формаларының қатысуымен ... ... ... сабақтас құрмалас сөйлемдер;
3. Көсемше формаларының қатысуымен жасалатын сабақтас құрмалас ... ... ... деп жіктеледі.
2. Компонент санына қарай топтастыру
Қазақ тіл білімінде құрмалас ... ... ... топтастыруда оны көбіне байланысу тәсілі (салалас, сабақтас) мен компоненттер ... ... ... семантика-грамматикалық тәсіліне қарай (ыңғайлас, қарсылықты, себеп т.т.) жіктеуге көңіл ... ... ... келді. Сондықтан да құрмаластың аралас деген түріне қатысты ... ... ... алуан пікірлер өрбіді. Осы мәселеге орай, ғалым Б. ... ... ... құрмалас сөйлемдерді топтастыруға қатысты 1982 жылы «Қазақстан мектебі» журналында ... ... ... байыпты ұсыныс жасайды: «Құрмалас сөйлемнің құрылымдық типтерін анықтау жеңіл ... ... ... үшін алдымен, құрмаластарды компоненттердің санына қарай: жай құрмалас сөйлем, ... ... ... құрмалас сөйлем деп бөлген тиімді болады. Екі компоненттен құралған ... ... ... жай құрмалас десек, үш не одан да артық компоненттерден ... ... ... күрделі құрмалас сөйлем қатарына жатқызамыз», - деп, одан әрі ... ... ... құрмалас сөйлемдерді салалас, сабақтас, ал күрделі құрмаластарды (үш немесе ... ... ... да көп предикативтік орталықтан құралған құрмаластарды) көп компонентті ... ... ... құрмаластар деп, оны өз ішінде көп компонентті (сыңарлы) салаластар, ... ... ... бағыныңқылы сабақтастар және аралас құрмаластар деп жіктейді. Автордың осы ... ... ... 2002 жылы жарық көрген «Қазақ грамматикасында» жалғасын табады. Автор ... ... ... әрі салалас құрмаластарды компоненттерінің байланысу тәсіліне қарай жалғаулықты, жалғаулықсыз ... ... ... жіктейді де, жалғаулықты салаластарды мағыналық қатынастарына қарай ыңғайлас (мезгілдес), ... ... ... қарсылықты, талғаулы, кезектес деп саралайды [20, 690-692 бб.]. Назар ... ... ... мәселе – автордың құрмаластарды, алдымен, предикатив сыңарларының санына қарай ... ... ... алуы. Аталған топтастыру кейінгі зерттеушілер тарапынан қолдауға ие болды. ... ... ... пікірге біз де қосыламыз. Компонент санына қарай құрмаластың екі ... ... ... бар:
1.Екі құрамды құрмаластар;
2.Көп құрамды құрмаластар.
1.2. Екі құрамды құрмаластар
Құрмалас ... ... ... кемінде екі жай сөйлемнен құралады десек, екі құрамды құрмаластарда ... ... ... саны екеу ғана болады, дәлірек айтсақ, екі предикативтілік орталыққа ... ... ... Предикативтілікке қатысты пікірлерді жинақтай айтсақ:
1) Бастауыш пен баяндауыштың тіркесі ғана ... ... ... білдіретін сөйлем құрай алады (Ф.И. Буслаев, А.А. Потебня, Д.Н. ... ... ... А.А. Шахматов);
2) Барлық сөйлем ойды білдіреді, ... ... ... болса, әрбір сөйлемде предикативтілік бар (А.М. Пешковский);
3) Сөйлем мазмұны – ... ... ... өмір құбылысы, олай болса, оның шындық өмірге қатысы бар, ... ... ... қатынас предикативтілік деп аталады ... ... ... ... ... ... ... ... ... (В.В. Виноградов).
Сонымен предикативтiлiк – ... ... ... негiзгi қасиетiн айқындайтын синтаксистiк категория. Бiрдей ұғымды бiлдiретiн синтаксистiк ... ... ... мысалы: «болған той», «тойдың болуы», «той болды», соңғысы ... ... ... айрықша функционалды сапаға – предикативтiлiкке ие. Предикативтiлiк сөйлемде жақ, ... ... ... тұлғалары арқылы жүзеге асады. «Жалпы сөйлем бiр бас мүшелi, ... ... ... бас мүшелi немесе мүшеленбейтiн сөйлемдерден құралса, предикативтiлiктiң ең жоғары ... ... ... екi бас мүшелi сөйлемдерде нақты, ал бiр бас мүшелi ... ... ... жартылай, ал мүшеленбейтiн сөйлемдерде болмайды да. Мiне, бұған қарағанда, ... ... ... тек бастауыш пен баяндауыш арасындағы таза грамматикалық құбылыс», - ... ... ... түсiндiредi Т. Сайрамбаев [104, 6б.]. Предикативтiлiктi бiлдiруде тiлiмiзде ең ... ... ... жұмсалатындар – бастауыш – баяндауыш құрылымындағы сөйлемдер. Сөйлемдi құрау ... ... ... ең аз болғанда екi мүше қатысуы керек – ойдың ... ... ... не туралы екенiн бiлдiретiн мүше, яғни бастауыш; сондай-ақ ол ... ... ... не айтатынын бiлдiретiн мүше, яғни баяндауыш мүше қатысады. Осы ... ... ... мүшенiң грамматикалық қатынасы сөйлем құрауға негiз болады. Өйткенi сөйлем ... ... ... яғни болмыстағы, заттардың өзара қатынасын бiлдiру үшiн жұмсалады.
Бастауыш пен ... ... ... қатынасы предикативтiк қатынас деп аталады. Тiлде осы предикативтiк қатынасқа ... ... ... жүретiн грамматикалық формалар ретінде баяндауыш құрамынан орын алатын шақ, ... ... ... және рай формалары танылады.
Шақтық форма сөйлемде айтылған пiкiрдiң болмысқа ... ... ... мезгiл жағынан, қандай қатынаста тұрғанын бiлдiру үшiн қызмет етед. ... ... ... жауды – Жаңбыр жауып тұр – Жаңбыр жауады).
Жақтық форма ... ... ... не сапаның және оның субъектiсiнiң сөйлеушiге қатынасын бiлдiредi. Ол ... ... ... ретінде сөйлеушiнiң өзi не соның тобы (мен, бiз), тыңдаушы ... ... ... сөздiң адресаты (сен, сендер), сырттағы кiсi, яғни пiкiр алысу ... ... ... сырттағы субъектi (ол, олар) қатынасқа түседі.
Шақ, рай, жақ формалары ... ... ... сөйлем арқылы айтылған пiкiрдiң болмысқа байланысын, қатысын бiлдiретiн формалар. ... ... ... мүше осы формаларды бойына жиып предикативтi бiлдiретiн мүше сапасына ... ... ... Предикативтiлік (І) дегенiмiз – пiкiрдiң болмысқа қатысын бiлдiру. Сөйлемде ... ... ... мағына баяндауыш мүше арқылы көрiнетiн болғандықтан, баяндауышты предикат мүше ... ... ... атайды. Ал бастауыш пен баяндауыштың грамматикалық байланысы предикаттық қатынас ... ... ... (ІІ) деп аталатыны белгілі. Құрмалас сөйлем компоненттерінің саны бірнешеу ... ... ... жалпы сөйлемге тән предикативтілікте көбінесе соңғы сөйлемнің грамматикалық белгілері ... ... ... сипатқа ие болады.
Бірақ субъект-предикаттық қатынас пен бастауыш-баяндауыштық қатынастың арасына ... ... ... белгісін қоюға болмайды. Бір ғана предикативтілік ұғымына сыйғызуға болатын ... ... ... ұғымдар – зерттеудің әр түрлі қырының нысаны болып саналады. ... ... ... предикативтілік дегеніміз логикалық аспект тұрғысынан – субъект-предикаттық қатынас, грамматикалық ... ... ... қарасақ – бастауыш-баяндауыштық қатынас, коммуникативтік аспектіден қарасақ – тема-ремалық ... ... ... болып шығады. Бұл ұғымдардың бір сөйлем бойында сәйкес келетін ... ... ... да, сәйкеспейтін жағдайлары да бар. Мысалы:
1) Ашу – дұшпан, ақыл ... ... ... дос. Предикативтілік қай аспектіден қарасақ та, сәйкес келіп тұр: ... ... ... ақыл - әрі субъект, сонымен бірге бастауыш, әрі тема ... ... ... саналса, дұшпан, дос - әрі предикат, әрі рема, әрі ... ... ... баяндауыштар.
2) Уәде бергіш адамға сене беруге болмайды. Субъект-предикаттық қатынас пен ... ... ... қатынас арасында белгілі бір дәрежеде сәйкестік болғанымен, грамматикалық бастауышы ... ... ... сөйлем. Тілдік деректерден аталған мәселені нақтылай түсетін көптеген мысал ... ... ... болады.
Сөйлем синтаксисiн, әдетте, жай сөйлем және құрмалас сөйлем синтаксисi ... ... ... екi топқа бөлсек, олардың әрқайсысының өзіне тән белгілері болады. ... ... ... олар құрылымдық жағынан ерекшеленеді. Екі құрамды құрмаластарды жасауда ... ... ... сөйлемнің барлық түрі қатыса алады.
1.2. Көп құрамды құрмаластар
Көп ... ... ... құрмаластардың құрамында, аты айтып тұрғандай, кемінде үш жай сөйлем ... ... ... бағыныңқылы сабақтас . Құрамында екi не одан да көп бағыныңқысы, ... ... ... басыңқысы бар сабақтастың түрi көп бағыныңқылы сабақтас деймiз.
Көп ... ... ... сабақтастың мағынасы дара бағыныңқылы сабақтастың мағанасынан күрделi болады. Көп ... ... ... сабақтас бiр басыңқы, кемiнде екi я онан да көп ... ... ... компоненттерден жасалады.
Бағыныңқылардың басыңқымен байланысына қарап, көп бағыныңқылы сабақтастар жарыспалы ... ... ... бағыныңқылы сабақтас, сатылы көп бағыныңқылы сабақтас болып екiге бөлiнедi.
Жарыспалы ... ... ... бағыныңқылы сабақтастардың құрамындағы әр бағыныңқы сөйлем басыңқымен тікелей байланысады. ... ... ... мағыналарына қарай, бiрыңғай жарыспалы бағыныңқы, әр алуан жарыспалы бағыныңқы ... ... ... өз ара екiге бөлiнедi. Бiрыңғай жарыспалы сабақтасқа мысал: Ертеңiне ... ... ... жел басылып, бұлт ашылып, маужыраған бiр күн басталыпты (С.М.). ... ... ... алуан жарыспалы бағыныңқыға мысал: Жиын есiне түскенде, бетiнен оты ... ... ... да, мұғалiмнiң сөзiне көнбесiне Бектайдың шарасы болмады (М.И).
Сатылы көп ... ... ... сабақтастардың құрамындағы әр бағыныңқы сөйлем басыңқымен тікелей байланыса алмайды, ... ... ... бағыныңқы екіншімен, екінші үшіншімен т.т байланысып барып, басыңқы сыңармен ... ... ...
Аралас құрмаластар
Компоненттерi салаласа да, сабақтаса да байланысатын құрмаластың түрi ... ... ... құрмаластар деп аталады. Жасалу жолы жағынан келгенде, аралас құрмалас ... ... ... құрмаластың ерекше түрi болып саналмайды. Өйткенi мұнда оның өзiне ... ... ... арнайы амал-тәсiлдерi болмайды, тек бұрыннан белгiлi салаласа және сабақтаса ... ... ... амалдарының қабаттаса келуi арқылы жасалады. Құрамында кем дегенде үш ... ... ... сөйлем болады.
Ерекшелігі:
1. құрамындағы компоненттер санының екіден көп болуы;
2. компоненттерінің салаласа да, ... ... ... да байланысуы.
Жабай шығып кетпегенде, Игiлiк жiгiттердi сөзге айналдырып бөгей ... ... ... едi, бiрақ оның ретi болмай қалды (Ғ. Мүсiрепов).
2. Компоненттердің байланысу ... ... ... қарай топтастыру
Құрмалас сөйлемдерді салалас, сабақтас деп бөлу тұлғалық принципке ... ... ... Бірақ бұл тұжырым бірден қалыптаса қойған жоқ. Ғалымдар арасында ... ... ... сабақтасқа қандай сөйлемдер жатады деген сұрақ төңірегінде біраз пікірталастар ... ... ... Алғашқы ұстанымды негізге алғандар ( С. Жиенбаев, Н. Сауранбаев, ... ... ... Ғ. Бегалиев, ... ... ... ... ... ... Қ. Жұбанов) ... ... ... –ып, -іп, -п тұлғасымен келген сөйлемдерді салалас құрмалас сөйлемдер ... ... ... жатқызды. Н. Сауранбаев “іргелес сабақтас”, С. Аманжолов “үлестес сабақтас” ... ... ... атаған мұндай сөйлемдерді Қ. Есенов “ерекше құбылыстағы сөйлемдер” ... ... ... атайды да, тұлғалық тиянақсыздықты басты ұстаным ретінде ұстап, мұндай ... ... ... қазіргі қазақ тілінде сабақтастардың қатарында қарастырылатынын айтады.
Профессор А.Ысқақовтың “Құрмалас ... ... ... мәселелері” атты мақаласында көңіл аударатын жай – сабақтас пен ... ... ... құрмаластарды өзара ажыратуда негізгі ұстаным етіп екі жай сөйлемді ... ... ... баяндауыш сөзінің тұлғасын басшылыққа алады. Осыдан келіп, Омар ... ... ... оқып, Жамал хат жазып отыр тәріздес сөйлемдерді кейбіреулердің салалас ... ... ... ұғынуына қарсы мұндайларды сабақтас құрмалас деп дұрыс түсіндіреді. Мұндағы ... ... ... - бағыныңқы сөйлем баяндауышының тиянақсыз тұлғада тұруы [13].
Құрмалас сөйлем ... ... ... байланысты профессор Ә.Хасеновтың “Салалас құрмалас сөйлемге және олардың тыныс ... ... ... жөнінде” деген мақаласында іліктес салалас деп айтылып жүрген сөйлемдерді ... ... ... салалас деп атауды ұйғарады. Мысалы: Маған жаңа арман пайда ... ... ... ол – наградты ақтау жолындағы арман еді [14].
М. Томановтың ... ... ... “өзара тең дәрежеде байланысқан сөйлемдер тобын салалас құрмалас дейміз” ... ... ... анықтаманың өзі дұрыс емес. Оған дәлел ретінде Іші пысып ... ... ... кезде жолықтым ба немесе білген кеңестерін білдіргісі келмеді ме, ... ... ... үлкен әңгімелер қозғады сөйлемінің жоғарыдағы анықтама бойынша салалас ... ... ... бола алмайтынын айтып, салаластардың “тұрақты принцип негізінде ... ... ... жүргендігін” көрсетеді [12; 45]. Өзара тең байланысқан, бірақ интонация ... ... ... ұласқан сөйлемдерді салалас деп танитын болсақ, оған баяндауыш құрамында ... ... ... шылауы бар немесе көсемше тұлғалы (-ып, -іп, -п) сөйлемдерді ... ... ... болмайтынын, өйткені мұндай сөйлемдердің құрамындағы алғашқы сөйлем соңғы сөйлемге ... ... ... болатындығын айтады.
Сөйтіп қазақ тіл білімінде салалас, сабақтас құрмаластарды анықтауда ... ... ... түрлі ұстанымды негізге алу жөнінде пікірталас өрбіді: ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 1) компоненттердің мағыналық ... ... ... 2) компонент баяндауыштарының тұлғалық белгісі.
2.1. Салалас құрмаластар
Салалас пен сабақтастың ... ... ... айырмашылық - олардың компоненттерiнiң құрмаласу тәсiлiнде, мағыналық байланыстарында интонациялық ... ... ... компоненттердiң негiзгi екi мүшесiнiң бiр – бiрiмен синтаксистiк қатынастарында, ... ... ... компонеттердiң баяндауыш формасында. Салалас құрмаластың баяндауыштары тиянақты болады.
Жақсының жақсылығын ... ... ... нұры тассын – салалас
Сын түзелмей, мiн түзелмейдi – сабақтас.
Құрмалас ... ... ... салалас түрi мен сабақтас түрлерiнiң арасында мынандай өзгешелiктер бар:
1. Салалас ... ... ... сөйлем компоненттерiнiң баяндауыштары тиянақты формада айтылады да, сабалас құрмалас ... ... ... компонеттерiнiң алдыңғылары тиянақсыз формада айтылып, тек соңғысы ғана тиянақты ... ... ... болады
2. Салалас құрмаластың баяндауыштары тең дәрежеде, теңдiк қатынаста тұрып, салаласа ... ... ... сабақтас құрмаласта бағыңқы компонент баяндауышы басыңқы компонент баяндауышына бағына ... ... ... құрмаластың жай сөйлемнен кейiн болатын интонациялық кiдiрiсi едәуiр тиянақты ... ... ... да, сабақтас құрмалас сөйлем компонеттерi арасындағы интонация тиянақсыз, елеусiз ... ... ... келедi.
4. Салалас құрмалас компоненттерiнiң баяндауыштары өз бастауыштарымен қиыса байланысса, сабақтас ... ... ... сөйлем компоненттерiнiң баяндауыштары өз баяндауыштарымен қиыспайды.
5. Салалас құрмалас сөйлем компоненттерiн ... ... ... –бiрiмен құрмаластыру үшiн жалғаулық шылаулар қолданылады, ал сабақтас құрмалас ... ... ... компоненттерiн құрмаластыруда септеулiк шылаулар қолданылады.
6. Салалас құрмалас сөйлемнiң 1 компонентi ... ... ... компонентке тәуелсiз, оның iшiндегi мүшелерге байланыссыз болып келсе, сабақтас ... ... ... сөйлемнiң бағынышты компоненттерiнiң көпшiлiгi өзi жетектелiп тұрған компоненттiң белгiлi ... ... ... мүшесiне тәуелдi болып, соны түрлi жағынан айқындап, тұрлаусыз мүше ... ... ... кетедi.
Салалас құрмаластың түрлерiн саралауда қазақ тiл бiлiмiнде әр тұрлi ... ... ... болды. Мысалы А. Байтұрсынов салаластарды бес түрге бөледi: жиылыңқы, ... ... ... айырыңқы, сұйылыңқы, қойылыңқы.
Ал Қ. Жұбанов топтамасы қазiргi қазақ тiлiндегi ... ... ... сөйлем түрлерiн саралауға негiз болды: ыңғайлас салалас, ереуiл салалас, ... ... ... салалас, себеп-салдар салалас, шарт-жағдай салалас. Кезiнде Н.Сауранбаев көрсеткен iргелес ... ... ... қазiр жалғаулықсыз салалс ретiнде қарастырылады.
Салалас құрмалас сөйлемдер жасалу ... ... ... қарай жалғаулықты салалас және жалғаулықсыз салалас сөйлемдер деп бөлiнедi.
Салалас ... ... ... сөйлемдер байланысу тәсіліне қарай жалғаулықты, жалғаулықсыз (іргелес), ауыспалы болып ... ... ... салаластардың компоненттері өзара жалғаулық шылаулар арқылы байланысады. Қазіргі қазақ ... ... ... оның төмендегідей мағыналық топтары бар: ыңғайлас, қарсылықты, себептік, шартты, ... ... ... кезектес салаластар.
Қазақ тiл бiлiмiнде алдымен, жиылыңқы (А.Байтұрсынов), кейiннен ыңғайлас ... ... ... С. Жиенбаев) деген атпен мәлiм болған ыңғайлас салалас деп ... ... ... құрмаластың түрі соңғы кезде жарық көрген еңбектерде мезгілдес салаластар ... ... ... атап жүр. Аталған сөйлемдер өзара ұқсастығы болғанымен, ішнара семантикалық ... ... ... бар сөйлемдер. Ыңғайлас сөйлемдерде тектес, ыңғайлас іс-әрекет, оқиға, жай-күй ... ... ... мезгіл мәнді құрмаластарда белгілі бір уақыт шеңберінде өтіп жатқан ... ... ... баяндалады.
Ыңғайлас салаластың жалғаулықтары: да, де, және, әрi. Мезгiлдiк мәннiң ... ... ... сипатына қарай мезгiлдес салаластарды Қ. Есенов бiр мезгiлдес салаластар ... ... ... үн де жоқ, от та жоқ (Ғ.М.).) және әр ... ... ... салаластар (Залдағы жарық сөндiрiлдi де, пердесi баяу сырғып сахна ... ... ... (З.Қ.).) деп жiктейдi.
Қарсылықты салалас құрмалас сөйлемдер
Қарама-қарсылық немесе «терістеу заңы» ... ... ... диалектиканың негізгі заңдарының бірі. Қоғамның субъектісі ретінде адам ... ... ... болып жатқан құбылыстарды тек бақылап қана қоймайды, оған ықпал ... ... ... тікелей қатысады, қабылдайды. Қоғамдағы құбылыстар мен оқиғалар туралы көрген-түйгенін ... ... ... елегінен өткізеді, баяндайды, ол туралы көзқарасын білідіреді, мақұлдайды не ... ... ... Адам мен қоғам арасындағы осы байланыстың тілдік бейнесі сөйлемде ... ... ... табады. Қазақ тіл біліміне бір кездері «ереуіл», «қайшы» салалас ... ... ... атпен енген, кейіннен «қарсылықты салалас» деп аталған бұл сөйлемдердің ... ... ... бір-біріне қарама-қарсы келетін әрекеттерді, оқиғаларды баяндайды. Компоненттердегі қарсылықты мән ... ... ... құрылады:
1) бірінші компоненттегі предикатқа екінші компоненттегі предикат қайшы мәнде ... ... ... сыңарда баяндалған оқиғаның күтілетін нәтижесі екінші компонентте жоққа шығарылады ... ... ... қарсы мәнге құрылады.
3) екінші сыңарда белгілі бір ой айтылады, бірақ ... ... ... мәні жағынан бірінші сыңарда айтылған ойға қарсы мәнде болады.
Компоненттерiнде ... ... ... iс-оқиға баяндалатын салаластың түрi қарсылықты салалас деп аталады. Жалғаулықтары: ... ... ... дегенмен, алайда, әйтсе де, әйткенмен, сонда да. Қарсылық мәндегi ... ... ... бiр-бiрiнен мағыналық айырмашылығы жоққа тән, олар бiрiнiң орнына екiншiсi ... ... ... алады. Құрмалас компоненттерін байланыстырудағы шылаулардың ролі біркелкі емес.
Компоненттерi жалғаулықсыз ... ... ... қарсылықты салаластардың көпшiлiгiне жалғаулықты қойып айтуға да болады, бiрақ ... ... ... жалғаулықты қарсылықты салаластың барлық түрiнен жалғаулықты алып тастауға болмайды. ... ... ... кейбір қарсылықты салаластардың арасындағы синтаксистік байланыс солғындап, мағыналық байланыс ... ... ... Мысалы: Шырай мына сөзден тіксініп қалды, әйтсе де ... ... ... ойлады (Д. Досжан).
Қарсылық мәнді құрмаластар қарсылықты мағынаның берiлуiне ... ... ... реалды қарсылықты және ирреалды қарсылықты сөйлемдер болып бөлiнедi.
Реалды ... ... ... құрмаласта қарсы мәндегi оқиғаның орындалғаны не орындалатыны баяндалады. МысалыСалт ... ... ... мен ат шана өтiп кетті, бірақ Әбдiрахман терезеге сүйенiп ... ... ... тұрды (Х.Есенжанов). . - Ұлы түнде ... ... ... барынша сыбдырсыз тұрады, сөйтсе де бұл бірге ... ... ... оянады. Асығыс-ақ, дегенмен қайырылмау ұят. (Қ. Тоқмырзаұлы)..
Ирреалды қарсылықты ... ... ... алғашқы сөйлемiнде белгiлi бiр iстi орындау жайында әрекет жасалғанымен, ... ... ... сол әрекеттiң орындалуы терiске шығарылады. Мысалы: Алтын-күміс ақша ... ... ... бай болған, бірақ өлікке кебін бермеген сараңдар бұл ... ... ... Досжан). Тілдің бірден-бір жоқтаушысы қаламгер қауым, бірақ олардан әзірше ... ... ... қоярлықтай қимыл көрінбейді. Барайын деймін, бірақ жер ... ... ... сөйлемдер ұзақ жылдар бойы оқулықтарда қарастырылмай, тек соңғы жылдар ... ... ... сөз боп келедi. Компоненттерiндегi iс-оқиға желiсi бiр-бiрiмен салыстырыла берiледi. ... ... ... мақал-мәтелдi сөйлемдерде жиi кездеседi. Жалғаулықтары: ал, да, де, та, ... ... ... Компоненттерiнде көбiнесе мағыналары бiр-бiрiне қарама-қарсы антоним сөздер қолданылады.
Жалғаулықты себептік, ... ... ... шарттық және салыстырмалы салалас құрмалас сөйлемдер
Компоненттерiнiң бiрiнде iс-оқиғаның ... ... ... екiншiсiнде салдары баяндалатын салаластың түрi себептес (себеп-салдар) салаластар деп ... ... ... Егер құрмаластағы екi компонент сондықтан, сол себептi жалғаулықтарымен байланысса, ... ... ... компонентте iс-оқиғаның себебi, соңғысында соның салдары берiледi. Ал екi ... ... ... өйткенi, себебi жалғаулықтарымен байланысса, алғашқы компонентте iс-оқиғаның салдары баяндалып, ... ... ... оның себебi баяндалады.
Қоғаммен тығыз байланыстағы адам және оның әрекеті ... ... ... бір философиялық заңдылықтарға сүйенетіні мәлім. Диалектиканың негізгі категорияларының бірі ... ... ... себеп-салдарлық. Себеп–салдарлық байланыс объективті әлемдегі өзара байланысты құбылыстардың бірі ... ... ... емес, сонымен бірге құбылыстар арасындағы көпжақты байланыстың негізі болып ... ... ... Жалғаулықты себеп-салдар салалас құрмалас сөйлемнің өзіндік ерекшеліктері айқын, сондықтан ... ... ... білімінде оған қатысты аса бір күрделі мәселе бар деуге ... ... ... Әдетте олар екінші компоненттің құрамында келеді.
Егер себептік салаластар сондықтан, ... ... ... себепті жалғаулықтары арқылы байланысса, алдыңғы компоненті екінші компонентте орындалған ... ... ... орындалып жатқан, болмаса орындалатын іс-сапаның себебін білдіреді. Ал егер ... ... ... себебі, өйткені жалғаулықтары арқылы байланысса, соңғы компонент алдыңғы ... ... ... орындалған не орындалып жатқан, болмаса орындалатын іс-сапаның себебін білдіреді.
Кезiнде ... ... ... Жұбанов шарт-жағдай салалас деп атаған шартты салаластардың компоненттерiнiң мағыналары ... ... ... шарттас болып келедi. Жалғаулықтары: әйтпесе, болмаса. Шартты салаластың жалғаулықсыз ... ... ... жалғаулық қойып, бiрiнiң орнына екiншiсiн қолдана беруге болмайды. Алғашқы ... ... ... баяндауышы етiстiктiң бұйрық райынан жасалады.
Диалектика категориялары тұрғысынан алсақ, шарт ... ... ... себеп категориясымен тығыз байланыста болады. Бұл жөнінде ғалымдар ... ... ... және шарт категорияларының қарым-қатынасы диалектикалық сипатта болатындығын, шарттың себеп ... ... ... себептің шарт болу мүмкіндігінің молдығын, себеп дегеннің өзі ... ... ... әрқашан да белгілі бір дәрежедегі шарт екендігін айтады.
Шарт мәнді ... ... ... компоненттер арасындағы мағыналық қатынас төмендегіше көрінеді:
1) шарт – орындалатын нәтиже
2) шарт ... ... ... орындалмаған нәтиже (қимыл-әрекет)
3) шарт – орындалу-орындалмауы белгісіз нәтиже (қимыл-әрекет)
Бұл мағыналық ... ... ... барлық тілдерде де бар. Осыған орай, шарт мәнді сөйлемдерді, ... ... ... ішінде шартты бағыныңқыны мағыналық жақтан кейбір зерттеулерде үш түрге ... ... ... ирреалды, болжалды) ажыратылса, ендi бiрде екiге бөлiп (реалды, ирреалды) ... ... ... Сен келiсiм бер, әйтпесе басқамен сөйлесемін (реалды шартты ... ... ... Сен келiсiм бер, әйтпесе мен саған жоқпын (ирреалды ... ... ... Сен келiсiм бер, әйтпесе менің кетіп қалуым да ... ... ... (болжалды).
Салыстырмалы салаластар. Жалпы тілімізде салыстырудың екі түрі бар: ... ... ... – екі заттың сапасының салыстырылуы (Бетегеден биік, жусаннан аласа ... ... ... т.б.); екіншісі – зат сапасын белгілі бір қалыптасқан сапа ... ... ... салыстыру (көкшіл, жастау және т.б.). Ғалымдар оның алғашқысын нақты ... ... ... деп, ал екіншісін интенсивтер деп атайды. Құрмалас сөйлемдегі салыстыру ... ... ... өзіндік ерекшеліктері бар.
Салыстырмалы мәндегі құрмаластарда бір-біріне антитеза немесе аналогия ... ... ... алынған екі түрлі субъектінің қасиеті, іс-әрекеті, жай-күйі суреттеледі. Мысалы:
Құлаққа ... ... ... дәмді сөз бар да, құлақты сарсытар, татымсыз сөз бар ... ... ... ... ... ... (М. Иманжанов).
Мұндайда салыстыру заты ортақ ... ... ... мүмкін немесе салыстыру заты ретінде екі басқа зат ... ... ... мүмкін: Қарағайға қарап тал өсер, ал қатарына қарап ... ... ... өсер.
Жалғаулықты талғаулы, кезектес салалас құрмалас сөйлемдер
Үнемi жалғаулықты ... ... ... салалас сөйлемдерге талғаулы және кезектес салаластар жатады. Талғаулы салаластарды ... ... ... А. Байтұрсынов айырыңқы деп атаса, ... ... ... бейтарап, ал Қ. Жұбанов талғама салаластар деп атаған. ... ... ... айтылған iс-оқиғаның бiреуiнiң орындалу-орындалмауын талғай, болжау жасай көрсетедi. Жалғаулықтары: ... ... ... немесе, әйтпесе, әлде, не болмаса, я, құй, мейлi, яки. ... ... ... жалғаулықтар құрмалас сөйлем компоненттерiн байланыстырудан гөрi бiрыңғай мүшелердi байланыстыруда ... ... ... қолданылады.
Т. Қордабаев талғаулы салаластардың өзіндік ерекшелігі ретінде компоненттердің интонациялық ... ... ... болмаса, мағына жағынан дербес сөйлемдер екендігін және аталған сөйлемнің ... ... ... жалғаулықтар арқылы байланысатынын көрсетеді.
Компоненттерiне айтылған ой, iс-әрекеттердiң бiрiнен соң ... ... ... кезектесiп орындалатынын бiлдiретiн салалстың түрi кезектес салалас деп аталады. ... ... ... С. Жиенбаев талғаулы және кезектес салаластарды, екi жақтылығына орай, ... ... ... бөлмей, бiрге қарастырған болатын, кейiннен олардың мағыналық ерекшелiктерi ... ... ... Кезектес салаластардың жалғаулықтары: бiрде, бiресе, кейде.
Қазақ тіл білімінде тек ... ... ... байланысады деп танылып келе жатқан құрмаластың аталған түрлері сабақтаса ... ... ... байланысу арқылы да тура осы мәнді білдіретіні айқын. Кезектестің ... ... ... байланысатын түрі бар екендігін айтқан Қ.Шәукенұлы бұрын айтылмаған ... ... ... болжалды сабақтас деген түрін қосады. Біздіңше, автордың көрсеткен құрылымдық ... ... ... негізінде қалыптасқан сөйлемдер тілімізде кездеседі, бірақ тілтанушылар еңбектерінде талғаулы, ... ... ... салаллас сөйлемдерді бірыңғай мүшелі, оралымды жай (күрделенген) сөйлемдермен ... ... ... фактілері кездеседі. Мысалы, талғаулы салалас деп көрсетіліп жүрген төмендегі ... ... ... назар аударайық:
Сөз бен қылық суық көңілді жылытады немесе жылы ... ... ... суытады. Тура келесің бе, әлде жолдағы ауылға соқтың ба? ... ... ... бір қысылған, басына ауыр сын түскен кезде әкесі, қалайда, ... ... ... түсіне кіреді, не көз алдына оқыстан елестеп, осылайша көлбеңдей ... ... ... («Қазақ грамматтикасы», 694-695). Күндіз олар өзіне жем іздейді, ... ... ... өзінің басқаға жем болмауын көздейді (Т.Қ. -70-б.). Бұнысы жаңа ... ... ... Көкен елінің мынау куәға не сенгенін көрсетеді немесе ел ... ... ... сынға салып, шыңға тартқысы келген байлауын танытады. Я асқан ... ... ... шығар, я дым білмейтін мылқау шығар. Жалғыз қалудан сескенді ... ... ... әлде асықпай әңгімелескісі келді ме - әйтеуір Андрейдің ... ... ... қасында болуын қалап тұрды (Қ. Ш. -176-б.).
Келтірілген сөйлемдердің барлығында ... ... ... мәні бар, бірақ бұлар құрылысы жағынан құрмалас сөйлем емес, ... ... ... субъектіге негізделген жай сөйлемдер. Құрмалас сөйлемнің әр компонентінде субъект-предикаттық ... ... ... болуы туралы қағида аталған бірлікте де сақталуы тиіс.
Талғау мәнді ... ... ... қатысты соңғы кезде жарық көрген еңбектерде оның таза талғау ... ... ... бірге кейбір құрылымдарда талғау-шарт мәнді («ҚГ», 695-б), талғау-қарсылықты ... ... ... (Т.Қ. -70-б.; дұрысы – шарт мәнді, автор келтірген мысалдар: ... ... ... қазір жұмысқа кіріс, әйтпесе мен сені бұл маңайдан қуамын ... ... ... Әбішев). Сен оны өлтір, болмаса өзің өлесің (А. Бек). ... ... ... Т. Е.) жұмсалатыны көрсетіледі. Расында да тілдік бірліктерде ... ... ... талғау мәнімен қоса, авторлар көрсеткендей, талғау-шарт, сондай-ақ талғау-себеп, талғау-мезгіл, ... ... ... талғау-салыстырма мәнді сөйлемдердің болатындығын байқадық. Жалпы талғау ұғымы болжау ... ... ... тығыз байланысты. Болжам жоқ жерде талғау да болмайды. Мұндай ... ... ... тағы бір ерекшелігі – компоненттері салаласа да, сабақтаса да ... ... ... Ал оның әр түрлі мағыналық реңтері осы атаудың ... ... ... сияды.
Талғау-себеп: Поштаға сенбегендігі ме, жоқ әлде мен арқылы беріп ... ... ... келді ме, суырмасынан аппақ даяр пакетті алып, маған ұсынды ... ... ... Сығай). Жақсының жанына арашашы болдың ба, әлде жаманның малына ... ... ... болдың ба, екі ауыз сөзді білдім деп хан қасына ... ... ... нең лайық («Ел аузынан»)?
Талғау-мезгіл: Айшаға құда түсіп кеткеннен кейін ... ... ... әлде қыстауға көшер алдында ма, қашан келгені есімде жоқ.
Талғау ... ... ... салыстырма: Аспандағы ай ма екенсің,
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... Жер бетінде гүл ме екенсің?
Ай мен күн ... ... ... екенсің,
Мың бір түн бе екенсің
Жұлдыздайсың маған моншақ тағынған.
... ... ... қамырды ірілеу етіп турайды немесе ұнның қатты сортынан жасалған ... ... ... қолданылады («Парасат» журналы). Талғау мәнді құрмаластарды байланыстырады деп көрсетіліп ... ... ... әйтпесе, болмаса жалғаулықтары үнемі осы мәнде қолданыла бермейді:
Салыстырыңыз:
Талғау мәнді
Келгенің ... ... ... болды ғой, болмаса өзім барғалы отыр едім (Ә. Нұршайықов).
Өзі ... ... ... құтылды, әйтпесе өзіміз-ақ тастатқалы жүр едік (Б. Майлин)
Шарт мәнді
Уәдеңді ... ... ... болмаса қыз жоқ саған.
Сен қазір жұмысқа кіріс, әйтпесе мен ... ... ... бұл маңайдан қуамын (Ә. Әбішев).
Компоненттер арсындағы мағыналық қатынасты ажыратуда ... ... ... шешуші роль атқара бермейді. Мұндайда компонент баяндауыштарының формасы білдіретін ... ... ... мағынаның да үлесі бар. Жоғарыдағыдай жалғаулықтар арқылы байланысқан құрмаластардың ... ... ... компонентіндегі іс, оқиға екінші компоненттегіден бұрын орындалып қойған болса, ... ... ... мәнді құрмалас түзіледі де; ал екі компонентте ... ... ... әлі орындалмаған, әсіресе бірінші компонент бұйрық райдың ІІ жақ ... ... ... арқылы жасалып, екінші компонент І жақта тұрғанда (дәлірек айтсақ, ... ... ... жақтағы субъект ІІ жақтағы субъектіге шарт қойса) шарт мәнді ... ... ... түзіледі.
Кезектес мәнді құрмаластардың өзіндік ерекшелігі ретінде талғау мәнді құрмаластар ... ... ... тек қана жалғаулықтар арқылы және салаласа байланысатыны айтылып жүр. ... ... ... тіліндегі салалас құрмаластың осындай түрінің бар екендігін айтқан С. ... ... ... болса, мұндай мағыналық қатынас сабақтастарда да кездесетінін Қ. Шәукенұлы ... ... ... еді. Кезектестердің талғау мәнді құрмаластардан айырмашылығы – онда екі ... ... ... айтылған ойдың біреуінің ғана орындалатынына болжау жасалса, кезектесте ... ... ... компонентте айтылған ой да жүзеге асады, бірақ бірінен ... ... ... бірі кезектесе орындалатын оқиға, әрекет баяндалады.
Кезектес салалас
Қазан аспаның ... ... ... от кейде жылтылдайды, кейде қызыл жалын лапылдайды (М. Әуезов).
Біресе ... ... ... Күдірені алып ұрады, біресе Күдіре Хамитті алып ұрады (С. ... ... ... Кезектес сабақтас
Қазан аспаның астында от кейде жылтылдап, кейде ... ... ... жалын лапылдайды.
Біресе Хамит Күдірені алып ұрса, біресе Күдіре Хамитті ... ... ... ұрады.
Кезектес мәнді құрмаластар құрамындағы кейде, бірде, біресе ... ... ... компоненттерді салаластыра да, сабақтастыра да байланыстыратындығы..
Іргелес салалас құрмалас ... ... ... сөйлемдер
Профессор Н. Сауранбаев жалғаулықсыз салаластарды «іргелес құрмалас» деп ... ... ... оны салалас құрмаластың қатарынан шығарып, салаластар мен сабақтастардың арасындағы ... ... ... деп қарайды: «Сүйтіп, іргелес құрмаласта салаластың да, сабақтастың да ... ... ... бар. Салаласқа тән белгісі – ондағы жай сөйлемдердің грамматикалық ... ... ... бір-бірімен тең дәрежеде құрмаласатындығы және баяндауыштың тиянақты қалыпта болатындығы. ... ... ... екі қасиет іргелес құрмаластарды салалас құрмаласпен жақындастырады. Ал іргелестерді ... ... ... жақындастыратын белгі – іргелестегі жай сөйлемдер ішкі мағына жағынан ... ... ... сыйпаттап, бір-біріне тәуелді болып байланысады... Ал іргелестегі жай сөйлемдер ... ... ... мағына жағынан сабақтасып байланысады да, сыртқы байланысу формасы жағынан ... ... ... болып келеді» [Н.С., 36-б.]. Тіл білімінде бұған қарсы ... ... ... көзқарастар да жоқ емес.
Бірде іргелес салалас, бірде жалғаулықсыз ... ... ... бірде үлестес сабақтас деп берілетін сөйлемдердің өзіне тән ... ... ... қызметі көрсетіліп жүр:
1. Іргелес салалас сөйлемдер сөзді эмоциялы етіп айту ... ... ... болғанда жұмсалады.
2. Іргелес салалас сөйлемдер сөзді үнемді, жинақы құрап айту ... ... ... болғанда жұмсалады ( «ҚГ», 696-б).
Іргелес салаластарды тұрақты (үнемі жалғаулықсыз ... ... ... және ауыспалы іргелестер (бірде жалғаулықты, бірде жалғаулықсыз қолданылатын) ... ... ... бөліп қарастырады.
Мезгілдік қатынасты білдіретін іргелес салаластардың жасалу жолдары:
1) алдыңғы компонент ... ... ... көсемше формалы негізгі етістік+отыр еді/еді – кейінгі компонент (ІІ) ... ... ... жедел өткен шақ формасында;
2) І: жедел өткен шақ+ болды, шартты ... ... ... етістік + болғаны;
3) І: жедел өткен шақ+ақ;
4) І: тұйық етістікті бастауыш ... ... ... мұң еді баяндауышы;
5) ІІ: сол-ақ екен, сөйткенше болмады деген анафористік ... ... ... қатысы арқылы.
Қарсылықтық іргелес салаластардың жасалуы:
1) І: бұйрық райлы етістік;
2) І: өткен ... ... ... көсемше+еді;
3) І: -атын, етін тұлғалы есімше – ІІ: тежеу мәнді ... ... ... келгендей, алғандай, келетіндей, алатындай тұлғалы есімшелі баяндауыштар.
Себептік қатынасты білдіретін ... ... ... салаластардың жасалу жолдары:
1) І: бастауышы есімше- баяндауышы сол –ІІ: оқиғаға ... ... ... болған хабар;
2) ІІ: бастауышы есімше-баяндауышы сол;
3) І: көргендей, көретіндей тұлғалы есімше.
Шарттық ... ... ... білдіретін іргелес салаластардың жасалу жолдары:
1) І: жедел өткен шақ+ бар ... ... ... келер шақ есімше+ бар
3) І: жедел өткен шақ/есімше-ған + екен;
4) І: ... ... ... шақ етістік +ба;
5) І: бұйрық райлы етістік.
Үнемi жалғаулықты қолданылатын ... ... ... сөйлемдер
Үнемi жалғаулықты қолданылатын салалас сөйлемдерге талғаулы және кезектес салаластар ... ... ... Талғаулы салаластарды А. Байтұрсынов айырыңқы деп атаса, С.Аманжолов бейтарап, ... ... ... Қ. Жұбанов талғама салаластар деп атаған. Компоненттерiнде айтылған ... ... ... бiреуiнiң орындалу-орындалмауын талғай, болжау жасай көрсетедi. Жалғаулықтары: не, немесе, ... ... ... не болмаса, я, құй, мейлi, яки. Аталған жалғаулықтар құрмалас ... ... ... компоненттерiн байланыстырудан гөрi бiрыңғай мүшелердi байланыстыруда жиi қолданылады.
Компоненттерiне айтылған ... ... ... iс-әрекеттердiң бiрiнен соң бiрi кезектесiп орындалатынын бiлдiретiн салалстың түрi ... ... ... салалас деп аталады. Кезiнде С. Жиенбаев талғаулы және кезектес ... ... ... екi жақтылығына орай, оларды бөлмей, бiрге қарастырған болатын, ... ... ... олардың мағыналық ерекшелiктерi сараланды. Жалғаулықтары: бiрде, бiресе, кейде.
Қазақ тiлiнде ... ... ... жалғаулықсыз қолданылатын салалас сөйлемге тек түсiндiрмелi салалас қана жатады. ... ... ... компонентiнде баяндалған оқиғаның мәнi келесi сөйлемде түсiндiрiлiп отыратын салаластың ... ... ... түсiндiрмелi салалас деп аталады. Түсiндiрмелi салалас алғашында iлiктес, анықтамалы ... ... ... әр түрлi аталып келдi. Жасалу жолдары:
1. Алғашқы компонентiнiң баяндауыштары сол, ... ... ... сонша есiмдiк, үстеу сөздерiнiң қатысы арқылы жасалады.
2. Алғашқы компонентiнiң ... ... ... мынандай жалпылауыш сөзi қолданылады. Кейде ол сөз жасырын тұруы ... ... ... мүмкiн.
3. Алғашқы компонентiнiң баяндауыштарында түсiндiрмелi мәндегi есiм, етiстiк сөздер де ... ... ... 2.2. Сабақтас құрмалас сөйлем
Сабақтас сөйлем деп компонеттерi өзара ... ... ... болмай, бiр-бiрiне бағына, бағындырыла байланысатын құрмалас сөйлемдердi айтамыз. Бағынушы ... ... ... баяндауыш формасы тиянақсыз болып, өз бетiнше сөйлем бола алмайды, ... ... ... бағындырушы компонент бағыңқы сөйлемсiз де өз алдына сөйлем болып ... ... ... алады. Сабақтас құрмалас сөйлемнiң бiр компонентi бағынушы, тәуелдi болып ... ... ... екiншiсi тәуелсiз, өз бетiнше сөйлем бола алады. Бағынышты, тиянақсыз ... ... ... бағыңқы сөйлем деп аталады да, өз бетiнше тиянақты болып ... ... ... компонент басыңқы сөйлем деп аталады. Сабақтас құрмаластың бағыңқы компонетi ... ... ... сөйлем деп аталғанымен, онда қалыпты сөйлемге тән қасиеттердiң көбi ... ... ... Себебi оның сөйлемдiк мәнi құрмалас сөйлемнiң құрамында айтылғанда ғана ... ... ... түседi. Сабақтас құрмалас сөйлемдегi негiзгi ой көпшiлiк жағдайда басыңқы ... ... ... сөйлемде берiледi де, басыңқы компонентi көбiне сол басыңқыдағы ойды ... ... ... жағынан айқындап, дәлелдеп түсiндiру үшiн қолданылатын қосымша бiр мүше ... ... ... қолданылады. М. Ақжан серуеннен қайтып оралғанда, киiз үйлердiң маңында ... ... ... құра көбейiп қалыпты. Түнде күзетшi ұйықтап қалғандықтан, қалың жылқы ... ... ... түсiп кетiптi (М. Әуезов) – себеп
Бұл қасиет, яғни бағыныңқының ... ... ... компонентке тәуелдi болып, оның тұрлаусыз мүшесi секiлдi болуы барлық ... ... ... тән емес. М: Кiлемдер тұтылып, әсем оюлы сырмақтар жайылыпты.(М. ... ... ... сабақтастың бағыңқы компонентi басыңқы компонентке меңгерiлiп тұрған жоқ. Мағыналық ... ... ... алғанда мұндай бағыныңқының мазмұны да тиянақты, басыңқы сөйлемге тәуелсiз, ... ... ... тек баяндауыш формасында.
Қай тiлдiң құрмалас сөйлемi болмасын, оның өзектi ... ... ... сабақтас түрi болып саналады. Өйткенi құрмалас сөйлемдегi айқындалмаған мәселелердiң ... ... ... оның сабақтас түрiмен байланысты келедi. Сабақтас сөйлемнiң құрмаласуы оның ... ... ... компонент арқылы қалыптасады. Түркiтанушы ғалымдар арасында бағыңқы сөйлемдердi ажыратуда ... ... ... алшақтықтары орын алып келедi. Ғалымдардың бiрiншi тобы бағыңқы сөйлемдi ... ... ... бастауыш меже бола алмайды дейдi де, олар сөйлемнiң сабақтас ... ... ... ажыратуда бастауышты негiзгi тiрек қылмай, баяндауышқа арқа сүйейдi. Сондықтан ... ... ... сөйлем компоненттерiнен айырым бастауыштарды талап етпей, баяндауыш мүшенiң болуын ... ... ... алады. Мұндай iлiмдi жақтаушылардың қатарына Н.П. Дыренкова, А.Н. Баскаков, ... ... ... Бертагаев, А.З. Абдуллаев, С.А. Аманжолов, М.Б. Балақаев т.б. жатқызуға ... ... ... Олар бағыныңқы сөйлемнiң критерийiн айқындауда баяндауыш мүшенi ең басты ... ... ... ретiнде ұсынып, бастауыштың әр компонентте болуын мiндеттi етпей, ортақтаса ... ... ... көрсетедi. Ғалымдардың 2-бiр тобы бастауышты бағыңқы сөйлем түрлерiнде саралай ... ... ... ұсынады. (Сагибатталов Г.Пешковский, С. Жиенбаев, Н.Сауранбаев, Ғ.Бегалиев т.б.). Олар ... ... ... сөйлемнiң бiр түрлерiнде бастауыштың болуын шарт деп қараса, ендi ... ... ... оны мiндеттi деп санамайды. Бағыныңқы сөйлемдегi бастауышты саралай қарау- ... ... ... бастауыш iлiмiмен байланысып жатады, яғни бағыңқының кейбiр түрлерiнде ортақ ... ... ... болуын терiске шығармайды. Айт-қ, С.Жиенбаев ортақ бастауышты құрмаласқа шартты ... ... ... Ғ.Бегалиев шартты, қарсылықты бағыныңқыларды, Н.Т. Сауранбаев шартты, қарсылықты және ... ... ... бағыныңқыларды сөйлемдегi тұрлаулы мүшелердiң қажет екендiгiн көрсете отырып, кейде ... ... ... сөйлем компонентiнде ортақ болып келетiндiгiн де айтады.
Ғалымдардың үшiншi тобы ... ... ... барлық түрiнде бастауыштың қажеттiгiн көрсетедi. Мұндай көзқарасты проф. Абдурахманов ... ... ... М.З. Закиев, Т. Қордабаев, ... ... ... Есеновтер қолдайды. Олар құрмалас сөйлемнiң әр компоненттiнде бастауыш- баяндауыштық ... ... ... болуын жақтайды. Тiптi жiктiк жалғауында қиыса айтылған шартты бағыңқының ... ... ... де басыңқы компоненттен бөлек бастауыш болуын талап етедi. Егер ... ... ... қимыл иесi ортақ болса, ондай сөйлемдi жай сөйлем құрамында ... ... ... керек екендiгiн көрсетедi. Қазақ тiлiнде мұндай сөйлемдердi Қ. Есенов ... ... ... сөйлемнiң күрделенген түрi деп атайды.
Қай тiлдiң құрмалас сөйлемi болмасын, ... ... ... өзектi мәселесi сабақтас түрi болып саналады. Өйткенi құрмалас сөйлемдегi ... ... ... мәселелердiң көпшiлiгi оның сабақтас түрiмен байланысты келедi. Сабақтас сөйлемнiң ... ... ... оның бағыныңқы компоненті арқылы қалыптасады. Түркiтанушы ғалымдар арасында бағыныңқы ... ... ... ажыратуда пiкiр алшақтықтары орын алып келедi. Ғалымдардың бiрiншi тобы ... ... ... сөйлемдi айқындауда бастауыш меже бола алмайды дейдi де, олар ... ... ... сабақтас екенiн ажыратуда бастауышты негiзгi тiрек қылмай, баяндауышқа арқа ... ... ... Сондықтан олар сөйлем компоненттерiнен айырым бастауыштарды талап етпей, баяндауыш ... ... ... болуын басшылыққа алады. Мұндай iлiмдi жақтаушылардың қатарына Н.П. Дыренкова, ... ... ... ... ... ... А.Н. ... ... ... Т.А. Бертагаев, А.З. Абдуллаев, С.А. Аманжолов, ... ... ... ... ... ... М.Б. ... ... ... т.б. жатқызуға болады. Олар бағыныңқы сөйлемнiң критерийiн айқындауда баяндауыш ... ... ... ең басты меже ретiнде ұсынып, бастауыштың әр компонентте болуын ... ... ... етпей, ортақтаса айтылуын көрсетедi. Ғалымдардың екінші бiр тобы бастауышты ... ... ... сөйлем түрлерiнде саралай қолдануды ұсынады (Г. Сагибатталов, А. М. ... ... ... С. Жиенбаев, Н.Сауранбаев, Ғ.Бегалиев т.б.). Олар бағыныңқы сөйлемнiң бiр ... ... ... бастауыштың болуын шарт деп қараса, ендi бiрiнде оны мiндеттi ... ... ... санамайды. Бағыныңқы сөйлемдегi бастауышты саралай қарау- ортақ бастауыш iлiмiмен ... ... ... жатады, яғни бағыныңқының кейбiр түрлерiнде ортақ бастауыштың болуын терiске ... ... ... Айталық, С.Жиенбаев ортақ бастауышты құрмаласқа шартты бағыныңқыны, Ғ.Бегалиев шартты, ... ... ... бағыныңқыларды, Н.Т. Сауранбаев шартты, қарсылықты және мақсат бағыныңқыларға тұрлаулы ... ... ... қажет екендiгiн көрсете отырып, кейде бастауыштың сөйлем компоненттерiне ортақ ... ... ... келетiндiгiн де айтады.
Ғалымдардың үшiншi тобы бағыныңқылардың барлық түрiнде бастауыштың ... ... ... көрсетедi. Мұндай көзқарасты проф. Абдурахманов, М.З. Закиев, Т. Қордабаев, ... ... ... Есеновтер қолдайды. Олар құрмалас сөйлемнiң әр компоненттiнде бастауыш-баяндауыштық қатынастың ... ... ... жақтайды. Тiптi жiктiк жалғауында қиыса айтылған шартты бағыныңқының өзiнiң ... ... ... басыңқы компоненттен бөлек бастауыш болуын талап етедi. Егер сөйлемде ... ... ... иесi ортақ болса, ондай сөйлемдi жай сөйлем құрамында қарау ... ... ... екендiгiн көрсетедi. Қазақ тiлiнде мұндай сөйлемдердi Қ. Есенов жай ... ... ... күрделенген түрi деп атайды. Бұл жайт қазақ тiлi бағыныңқыларын саралауда ... ... ... қатынас” болсын деген тұжырымның бiр жақты екендiгiн көрсетедi, сондықтан ... ... ... сөйлем субъект-предикаттық қатынасқа негiзделуi керек. Сабақтас құрмалас сөйлемдi айқындауда ... ... ... басты меже болып саналады.
Сондықтан өзара семантикалық, интонациялық, құрылымдық тұтастықта ... ... ... құрмалас сөйлемнің табиғаты ... ... ... туралы қазақ лингвистикасы ғылымында ... ... ... теориялық мәселелер әлі күнге дейін толық ... ... ... тапқан жоқ. Құрмалас сөйлемнің ... ... ... жасауда оны компонент санына қарап саралап алу дұрыс ... ... ... әлде семантикалық сипатына, не компоненттер арасындағы грамматикалық қатынас негізінде, ... ... ... байланыстырушы дәнекерлер сипатына қатысты ажыратқан жөн бе деген заңды ... ... ... туады. Түркітануда да, қазақ тіл білімінде де құрмалас сөйлем ... ... ... қатысты басы ашылмаған көптеген мәселелердің бар екендігін жоққа шығара ... ... ... ал оны зерттеп, зерделей түсу, нақты тілдік фактілерден теориялық ... ... ... жасау бүгінгі күнгі негізгі бағдар-мақатымыз болып саналмақ.
Сабақтас құрмаласты анықтауыш ... ... ... толықтауыш бағыныңқылы т.с.с. деп топтастыру қазіргі кезде қолданыстан ... ... ... қалса да, грамматикадағы бағыну терминінің өзін аталған грамматикалық ... ... ... бөліп алып қараудың қисынсыздығын ескергеніміз жөн. Өйткені бағына байланысатын ... ... ... тілдік бірлік – сөз тіркестерінің сыңарларының арасындағы грамматикалық қатынасты ... ... ... (анықтауыштық, толықтауыштық, пысықтауыштық), өзі бағынып тұрған сөзге қатысты алғанда ... ... ... мүшелерді де осылай атаймыз. Сондықтан кезінде академик ... ... ... Сауранбаев көрсеткен бұл ұстанымның, «бұл бір күрделі ойды білдіретін ... ... ... сөйлемнің бағыныңқы компонентінің қызметін жеке сөйлем мүшесінің атқаратын функциясымен ... ... ... деп қарастыруға әкеп соғады» деген пікірдің үстемдік алғанына қарамастан, ... ... ... кезде синтаксистер еңбегінен қылаң беруі ойлануды қажет етеді. Ал ... ... ... тіліндегі бағыныңқы сөйлемдерді топтастырудағы мағыналық ұстанымның қолайсыздығын Қ.Есенов былай ... ... ... ашып көрсетеді; « бағыныңқы сөйлемдердің бойындағы мағыналық мазмұн әр ... ... ... болып келеді. Осыған орай әрбір мағыналық белгіге сай, бағыныңқы ... ... ... жіктей берсек, олардың түрлері шектен тыс көбейе берген болар ... ... ... [17: 35]. Сонымен бірге Қ.Есенов сабақтас құрмаластың бағыныңқыларын ... ... ... ұстанымға сүйене отырып топтастырады. Автор сабақтас сөйлемдерді мағыналық-тұлғалық ұстаным ... ... ... пысықтауыштық, қатыстық бағыныңқылы және ыңғайлас сабақтас деп топтастырады.
Б. Қапалбеков ... ... ... сөйлемдерді таптастыруда «ортақ бастауыш» идеясын ұстанған дұрыс па, бұрыс ... ... ... деген мәселе төңірегінде төмендегідей тұжырым жасайды: «...ортақ бастауышты сөйлемдерді ... ... ... бастауыштың санына қарап бөлу жеткіліксіз. Алдымен, бағыныңқы-басыңқы сөйлемдер ... ... ... мағыналық қатынастарға қарау керек және құрмалас жасаушы бөліктер пысықтауыш ... ... ... ме, әлде баяндауыш дәрежесінде ме – соны өлшеуіш етіп ... ... ... дұрыс. Егер көсемше, есімше тұлғалары арқылы жасалған баяндауыштарды қалыпты ... ... ... емес, баяндауыш деп танитын болсақ, онда есімше, көсемше тұлғалы ... ... ... баяндауыштары бар ортақ бастауышты сөйлемдерді сөз жоқ құрмаластар қатарына ... ... ... [20: 704].
Расында да тіліміздегі ортақ бастауышқа негізделген сөйлемдердің барлығын ... ... ... деңгейде қарастыру дұрыс па? Төмендегі сөйлемдерді салыстырып көрелік:
Жырау ... ... ... тастай беріп, енді қолына найзасын алды (І. Е.).
Тең-тең олжа ... ... ... үйір-үйір жылқы айдап қайтпаса да, сұлтан бұл жорығына риза ... ... ... Қ.).
Екеуі де ортақ бастауышқа, бір субъектіге (жырау) негізделген бұл ... ... ... алғашқысының баяндауыштары бірінен соң бірі орындалған, біртектес іс-әрекетті баяндап ... ... ... Ал екінші сөйлемде субъект (сұлтан) біреу болғанымен, қос компоненттің ... ... ... әр түрлі сөз табынан жасалып, әр түрлі жай-күйді баяндап ... ... ... Салалас құрмаластарда да кездесетін мұндай жағдайда ортақ субъектілі біртектес ... ... ... бірыңғай баяндауышты күрделенген жай сөйлем деп танып, ал әр ... ... ... табынан жасалған немесе әр шақта тұрған баяндауышты сөйлемдерді құрмалас ... ... ... тану жөн көрінгенімен, аталған мәселеде тағы да қайшылықтарға тап ... ... ... Сондықтан, біздіңше, компонент (құрмалас сөйлем компоненті) ұғымының мәні айқындалғаны ... ... ... жайт қазақ тiлi бағыныңқыларын саралауда “предикаттық қатынас болсын деген ... ... ... бiр жақты екендiгiн көрсетедi, сондықтан бағыныңқы сөйлем” субъект-предикаттық қатынасқа ... ... ... керек. Сабақтас құрмалас сөйлемдi айқындауда бұл басты меже болып ... ... ... сабақтас құрмаластың бағыныңқы компонентiн айқындауда мынадай белгiлер негiзге аланады:
1. Компоненттiң ... ... ... шамада сөйлемдiк мағына дербестiгi болады, яғни бұл компонент тұлғалық ... ... ... тиянақсыз болғанымен, толық сөйлемдiк мағынаға ие болады.
2. Баяндауыш формасы есiмше, ... ... ... шартты рай тұлғаларымен бiрге шылаулардың тiркесуi арқылы жасалып, шартты ... ... ... тұлғалы баяндауыштан басқасы өз бастауыштарымен жақтаспайды.
3. Бағыңқы компонент дербес бастауышты ... ... ... компонентке тән интонация тиянақталмаған интонация.
Сабақтас құрмалас сөйлемдегi күрделi мәселесiнiң ... ... ... – оның түрлерiн саралау. Қазақ тiл бiлiмiнде бiр кездерi ... ... ... сөйлемдердi саралауда орыс тiл бiлiм-дей, алдымен, функционалды принцип үстемдiк ... ... ... яғни бағ-қының қызметiн жай сөйл-ң тұрлаусыз мүшесiнiң қызметiмен бара-бар ... ... ... (Қ.Жұбанов, С.Жиенбаев, Н.Сауранбаев) (анықтауыш-толықтауыш, пысықтауыш бағыныңқылар).
4. Компоненттерді семантика-грамматикалық сипатына ... ... ... топтастыру
Қазақ тiлiндегi құрмалас сөйлемдердi топтастыруда мағыналық принцип те негiзге ... ... ... (С.Аманжолов, Т.Қордабаев). Бұл принцип бойынша бағыныңқы сөйлем мен басыңқы ... ... ... қарым-қатынасқа түсудегi екi арадағы мағыналық мазмұны басшылыққа алынды. Аманжоловтың ... ... ... курсында” сабақтас сөйлемдердiң өзін 18 түрге жiктедi: Себеп-салдар, мезгiл, ... ... ... ұқсасты, мақсатты, қарсылықты, дағдылы, үлестес, аяулы, мекен, сiлтеу, үдетпелi ... ... ... сөйлемдердi топтастыруда мағыналық-тұлғалық принциптер де негiзге алынды. Бұл принцип ... ... ... бағыныңқы сөйлемдер мен басыңқыны айқындаудағы мағыналық белгiлерi мен олардың ... ... ... жолдары өзара тығыз байланыста қарастырылады (түсiндiрмелi, ыңғайлас сабақтас). ... ... ... (Есенов)
Қазiргi кезде салалас құрмаластың 8, сабақтас құрмаластың 8 мағыналық ... ... ... көрсетiлiп жүр.
Сабақтастардың мағыналық түрлерін саралауда өзіндік ерекшелігі бар таптастырудың ... ... ... - Қ. Шәукенұлының таптастыруы. Автор сабақтастарды төмендегідей мағыналық топтарға ... ... ... бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем
2. Себеп бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем
3. Кезектес бағыныңқылы ... ... ... құрмалас сөйлем
4. Шартты бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем
5. Мәндес бағыныңқылы сабақтас құрмалас ... ... ... Сын-қимыл бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем
7. Қарсылықты бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем
8. Мақсат ... ... ... сабақтас құрмалас сөйлем
9. Түсіндірмелі сабақтас құрмалас сөйлем
10. Салыстырмалы ... ... ... құрмалас сөйлем
11. Болжалды сабақтас құрмалас сөйлем
12. Көп тармақты ... ... ... сабақтас құрмалас сөйлем [21: 188-229].
Автор көрсеткен кезектес бағыныңқылы, болжалды ... ... ... құрмаластары қазақ тіл білімінде бұрын-соңды айтылмаған сөйлемдер екенін мойындауымыз ... ... ... Есімше формаларының қатысуымен жасалатын сабақтас құрмалас сөйлемдер
Қазақ тілінде ... ... ... құрылуында және синтаксистік қатынастың түзілуіне есімшенің барлық түрі ат ... ... ... Бұл қызметті көбінесе әр түрлі көмекші сөздермен бірге келетін ... ... ... қажетті жалғаулар қосылған бағыныңқы сөйлемнің баяндауышын құрайтын –ған/-ген, ... ... ... есімше формасы атқарады. Бұл көмекші элементтерсіз ... ... ... құралған баяндауыш пен грамматикалық бастауыш арасындағы қатынас атрибутталған байланыстың ... ... ... шықпайды. Түркологияда септік жалғаулы есімшелердің функционалды дәрежесі туралы әр ... ... ... көзқарастар бар. Кейбір ғалымдар бағыныңқы сөйлем баяндауышы қызметін барлық ... ... ... есімше атқара алады десе, ал басқа біреулерінің ойынша, мұндай ... ... ... есімшелердің кейбір септік формасы ғана атқара алады, ал үшінші ... ... ... топ СБҚС-ге есімшелі және көсемшелі оралымды сөйлемдерді жатқызбайды.
Есімшелер барыс, ... ... ... шығыс, көмектес сияқты көлемдік септіктер тұлғасында келіп қана бағыныңқының ... ... ... қызметін атқара алады. Өйткені осы тұлғадағы есімшелер ғана етістік ... ... ... табының қасиетін, шақтық қызметін, предикативтілігін, басқа мүшелерді меңгеру қабілетін ... ... ... Ал грамматикалық септіктерде ондай қасиет жоқ.
Біз К. К. Сартбаев ... ... ... М. Б. Балақаевтың баяндауыш қызметін тек кеңістіктік қатынасты білдіретін ... ... ... есімшелермен байланыстыратын ойына қосыламыз. Бұл септік формаларындағы есімше-баяндауыштар басқа ... ... ... қатынасқа түсіп, қимыл динамикасын жеткізеді, оның үстіне мұндай септік ... ... ... есімше өте жиі қолданылады.
Мысалдар: Ол келгенде, мен үйде жоқ ... ... ... Жақсы жауап бергендіктен, мұғалім оған бес деген баға қойды. ... ... ... басы тақау болғанмен, қар әлі түсе қойған жоқ (М. ... ... ... Р. Әмір бір ғана -ғанда есімшелі формасының басыңқы сөйлеммен ... ... ... қарсылықтық (Өзім ит болғанда, нәсілім адам ғой, ішіме симай ... ... ... (Ғ. Мұстафин)), шарттық (Кемпірім ашулы, оны жібергенімде, сендерді түгел ... ... ... жейтін еді (Қ. Мұхамеджанов)) қатынасқа түсетін бағыныңқы сөйлемді ... ... ... үшін және ауызекі тілде –ғанда құрылымды жобасы экспрессивті ой ... ... ... (Сен болмағанда, Төлеужан ағам бола ма болыс! (М. Әуезов)) ... ... ... қызмет ететіндігін көрсетеді.
Есiмшелер мен көсемшелердiң жай сөйлемдi құрмаластыру жолы ... ... ... емес. Бағыныңқы сөйлем баяндауышы құрамындағы көсемше ешқандай қосымша тәсiлсiз, ... ... ... жай сөйлемдi құрмалсатыру функциясын атқара алатын болса, есiмшелерде ондай ... ... ... жоқ.
Есiмшелер жай сөйлемдi құрмаластыру үшiн әр түрлi тұлғалық құбылыстарға ... ... ... тиянақсыз формада айтылады. Мұндай тиянақсыз қасиет берiп, есiмше формалы ... ... ... басыңқы компонентке бағындыра байланыстыратын – оларға жалғанатын түрлi қосымшалар ... ... ... шылаулар.
Жай сөйлемдi бiр-бiрiмен құрмаластыру функциясында есiмшелердiң барлық түрлерi де ... ... ... бiрақ құрмалас сөйлем жасауда есiмше түрлерiнiң атқаратын қызметi, формалық ... ... ... бiркелкi емес. Мұндай қызметте ең жиi қолданылатыны -ған/-ген, -қан/-кен ... ... ... есiмшелер. Аталған тұлғалы есiмшелер бағыныңқы компонент баяндауышы функциясында мынадай ... ... ... және мағыналық қатынастарда қолданылады:
1. Жатыс септiк жалғаулы ... ... ... а) мезгiл: Жанат iшкi үйге кiрiп кеткенде, Асқар мен ... ... ... тыста қалды (С.М.).
ә) шарт: Егер 10 минут кешiккенде, атқа ... ... ... мiнiп үлгермейдi екенбiз (Х.Е.)
2. Көмектес септiк /қарс./ Ұлберген кедей болғанмен, ... ... ... таза ұстайтын едi. (С.М.)
3. –ша, ше, жұрнақты формада а) мезгiл: ... ... ... жеткенше, үй иесi дайын отырды.
ә) Салыстыру мәнi: Көп iстеп ... ... ... бiтiргенше, аз iстеп бабына келтiр.
Сондай-ақ бағыныңқы баяндауышы түбiр тұлғалық ... ... ... шығыс, барыс, жалғаулы есiмшеге соң, кейiн, дейiн, берi, гөрi, ... ... ... тiркесу арқылы, сондай-ақ шақта, кезде, сәтте, күнi, сағатта т.б. ... ... ... мәндегi сөздердiң -дық, -тан, -дiк, -тен қосымшаларының тiркесуi арқылы ... ... ... әр түрлi мағыналық қатынастағы сабақтас құрмалас сөйлемдер жасалады.
Есiмшенiң қалған ... ... ... бағыныңқы баяндауышы қызметiнде жұмсалуы тiлде өте сирек кездеседi.
... ... ... ... ... ... Есімше формасы арқылы құрмаласатын сабақтастардың негізгілері: мезгіл және себеп ... ... ... комонентi басыңқы компоненттегi iс-әрекеттiң мезгiлiн бiлдiретiн сабақтасты мезгiл бағыныңқылы ... ... ... деймiз.
Жасалу жолдары: жатыс септiктi есiмше формасы арқылы; есiмшеге кезде, ... ... ... соң, сайын сөздерiнiң тiркесуi арқылы; барыс септiктi есiмшеге дейiн, ... ... ... шылауларының тiркесуi арқылы; шығыс септiктi есiмшеге кейiн, берi, былай ... ... ... тiркесуi арқылы; –а,-е,(ма)+й тұлғалы көсемше; –ысымен, -iсiмен жұрнақты түрi; ... ... ... ғалы, ғанша тұлғалы көсемше; шартты рай тұласы арқылы.
Мезгiлдiк мәннiң ... ... ... қарай олар бiр мезгiлдес және әр мезгiлдес сабақтастар болып ... ... ... Бiр мезгiлдес сабақтастардың компоненттерiнде айтылған ой бiр мезгiлде, бiрiнен ... ... ... бiрi орындалып жатады. Мысалы: Шай iшiлiп болған кезде, бала ... ... ... оралып келiп қалды(С.Мұқанов). Әр мезгiлдес сабақтастарда компоненттерiндегi оқиғалардың орындалу мерзiмi ... ... ... түрлi дәрежеде болып (бағыныңқыда айтылған ой басыңқыдан бұрын не ... ... ... айтылған ой бағыныңқыдан бұрын ) орындалады. Бағыныңқы комонентi басыңқы компоненттегi ... ... ... себебiн бiлдiретiн сабақтасты себеп бағыныңқылы сабақтас деймiз. Жасалу жолдары: шығыс ... ... ... есiмше формасы арқылы; есiмше + соң,; –п, -й тұлғалы ... ... ... -ған дықтан; -қаны үшiн, -ған соң; ... ... ... рай +деп.
Шартты рай және басқа есім, етістік формаларының қатысуымен ... ... ... сабақтас құрмалас сөйлемдер
Шартты рай тұлғасының басты ерекшелiгi сол –ол, ... ... ... бағыныңқы сөйлемнiң баяндауышы қызметiн (жiктiк жалғауында тұрып) атқарады. Әдетте ... ... ... жалғауы өзi жалғанған сөзге тиянақтылық беретiн форма деп танылғанымен, ... ... ... рай тұлғасына жалғанғанда бұл қасиетi сақталмайды, сондықтан бағыныңқы ... ... ... сөйлемдi басыңқы жай сөйлеммен құрмаластыру функциясын атқара бередi. Бағыныңқы ... ... ... сөйлем құрамындағы шартты райдың өзге етiстiк тұлғасынан ерекшелiгi - ... ... ... жақтық формада айтылып, өз бастауышымен қиысуында.
Шартты рай формасы ... ... ... құрмаласатындар, негізінен, шартты және қарсылықты бағыныңқылар.
Бағыныңқы комонентi басыңқы компоненттегi ... ... ... шартын бiлдiретiн сабақтасты шартты бағыныңқылы сабақтас деймiз.
Жасалу жолдары:
- шартты ... ... ... тұлғасы(-са/-се)
- көсемше тұлғасының болымсыз түрi(-ма+й)
- есiмше тұлғасы(-ғанда/ -генде)
Шартты ... ... ... мағыналық жақтан бiрде үш түрге (реалды, ирреалды, болжалды) ажыратылса, ... ... ... бiрде екiге бөлiнедi(реалды, ирреалды) қарастырылады.
Реалды шарт бағыныңқы сөйлемдерде хабарланған ... ... ... мазмұнынан iс-әрекеттiң орындалғаны не орындалатыны белгiлi болып тұрады. ... ... ... негiзделген оқиғаға нәтиженiң болмысы қайшы келмейдi. Мысалы: Еңбек етсең ... ... ... тояды қарның тiленбей(Абай).
Ирреалды шарт бағыныңқыда шартқа негiзделген оқиғаның нәтижесi ... ... ... жүзiнде жүзеге аспайды. Мысалы: Егер көңiлдi кiрбең ой баспаса, ... ... ... Әбiш атқа мiнiп ап, ағындап шапқылар едi (М.Әуезов).
Болжалды шарт ... ... ... шарттың көрiнiсi реалды берiледi де, оның орындалу не орындалмау ... ... ... ықтимал, болжал түрiнде берiледi. Мысалы:Егер мен шақырсам, ақының ... ... ... үйге келер ме… (С. Ерубаев).
Бағыныңқы комонент пен басыңқы компонентте ... ... ... қарама-қарсы iс-әрекет баяндалатын сабақтасты қарсылықты бағыныңқылы сабақтас деймiз.
Жасалу ... ... ... рай тұлғасы арқылы (-са/-се)
шартты рай тұлғасына да/де дәнекерi қосылу ... ... ... септiктi есiмше тұлғасы арқылы
барыс септiктi есiмшеге қарамастан сөзiнiң ... ... ... арқылы
көсемше тұлғасы арқылы (-а/-е/ -й).
Қарсылықты бағыныңқылы сабақтастар қарсылықты мағынаның ... ... ... берiлуiне қарай реалды қарсылықты бағыныңқылы және ирреалды қарсылықты бағыныңқылы ... ... ... бөлiнедi.
Реалды қарсылықты бағыныңқыда қарсы мәндегi оқиғаның орындалғаны не орындалатыны ... ... ... Мысалы:Салт аттылар мен ат шана өтiп кетсе де, Әбдiрахман ... ... ... сүйенiп ұзақ тұрды(Х.Есенжанов).
Ирреалды қарсылықты бағыныңқы сөйлемнiң бағыныңқы сөйлемiнде белгiлi ... ... ... iстi орындау жайында әрекет жасалғанымен, басыңқыда сол әрекеттiң орындалуы ... ... ... шығарылады.Мысалы: Осынша әзiрлiгi бола тұра, ол тойын жасамай кеттi(С.М.).
Бағыныңқы ... ... ... пен басыңқы компоненттегi iс-әрекет салыстырыла берiлетiн сабақтасты салыстырмалы бағыныңқылы ... ... ... деймiз. Салыстырмалы бағыныңқылы сабақтасты теңдес салыстырмалы және әр түрлi ... ... ... салыстырмалы сабақтас деймiз.
Жасалу жолдары:
1. Теңдес салыстырмалы сабақтастар:
а) Бағыныңқы компонетте қандай ... ... ... қолданылса, басыңқыда сондай үстеу қолданылады. М: Қазiрде Абай көңiлi ... ... ... салқын болса, Дiлдә да сондай салқын (М.Ә.).
ә) Бағыныңқыда қалай ... ... ... басыңқыда солай есiмдiгi: Олжабек қалай бұрылса, Жамал да солай ... ... ... (Ғ.Мұст.)
б) Қанша-сонша: Күннiң ұзақтығы қанша болса, еңбек сағаты соншалықты ... ... ... түрлi ыңғайдағы салыстырмалы сабақтастар: а) Бағыныңқы және басыңқы сөйлемдер ... ... ... өзара салыстырыла жұмсалған сөздер болады. Үлкендер пышпақ тұмақ кисе, ... ... ... жылдары боз баланың көбi осындай түлкi тұмаққа ауысқан едi.
ә) ... ... ... жағынан бiр-бiрiне қарама-қарсы жұмсалған сөздер қолданылады. М: Надан Малқар ... ... ... әдетiмен елдi қорқытып ұстамақ болса, залым Шәлкендер алдап ұстамақ. ... ... ... Бағыныңқы компонеттiң баяндауышы болса, сияқты түрiнде аяқталып, келесi компонеттегi ... ... ... салыстырылады. М: Я, мен көк ит болсам, сендер көп ... ... ... (М.Ә.).
Сабақтас құрмалас сөйлем компоненттерін байланыстыруда есім, басқа етістік формалары ... ... ... қатысады:
Есім сөздердің сабақтастарды байланыстыру функциясы дегенде мына мәселеге баса ... ... ... аударған жөн: есімдер бағыныңқы баяндауышы қызметін дара тұрып атқара ... ... ... Мұндайда есім сөзге тіркескен көмекші етістіктерді және осы көмекші ... ... ... жалғанған есімше, көсемше, шартты рай тұлғаларын ескергеніміз жөн. Бірақ ... ... ... етістіктер жеке тұрып бағыныңқы сөйлем баяндауышының қызметін атқара алмайтындықтан, ... ... ... баяндауыш құрамындағы есім сөз басты семантикалық мәнге ие болады ... ... ... белгілі бір тұлғадағы көмекші етістікпен бірге өзі тұрған компонентті ... ... ... компонентпен байланыстыру функциясын атқарады. Мысалы: Төртеу түгел болса, ... ... ... келеді. Күн салқын болғанмен, ауа қапырық. Бласы үйленіп, көңілі ... ... ... болды.
Басқа етістік формалары арқылы құрмаласатындар, негізінен, мақсат бағыныңқылар. Бағыныңқы ... ... ... басыңқы компоненттегi iс-әрекеттiң мақсатын бiлдiретiн сабақтасты мақсат бағыныңқылы сабақтас ... ... ... жолдары:
1) Тұйық райлы етiстiк + үшiн
2) бұйрық райлы етiстiк ... ... ... –ар формантты есiмше + деп.
Мақсат бағыныңқылы сабақтастың синтаксистiк компоненттерiнде ... ... ... грамматикалық бастауыштары болуы қажет, бұлай болмаған жағдайда сабақтас құрмалас ... ... ... жай сөйлемнiң күрделенген түрi деп аталады.
Көсемше формаларының қатысуымен жасалатын ... ... ... сөйлемдер
Бағыныңқы сөйлемнің баяндауышы ретінде көсемшелер де жұмсалады, ... ... ... есімшеге қарағанда, қосымша әлементтерді қажет етпейді. Қазақ тіліндегі көсемшенің ... ... ... туралы айта келе, И. И. Мещанинов ... ... ... негізгі бөліктің баяндауышындағы қосымша элементтерінің біреуінің анықталған құрылымын білдіретін ... ... ... құрмалас сөйлемнің жеке бір бөлігінің құрастырушысы ретінде көріне алады. ... ... ... бөліп қарастырып отырған бөлігіндегі көсемше бұл жерде де дербес, ... ... ... мазмұн алмайды, тек негізгі сөйлемдегі баяндауыштың қызметін нақтылайтындығын көрсетеді.
... ... ... қимылдың өзiн, әрi қимылдың амалын бiлдiретiн етiстiктiң ерекше түрi ... ... ... саналатын көсемше сөйлемде 2 түрлi синтаксистiк қызмет атқарады:
1) пысықтауыш
2) баяндауыш
Косемшелердiң құрмалас ... ... ... жасаудағы ролi оның бағыныңқының баяндауышы қызметiн атқаруынан көрiнедi. Көсемше ... ... ... етiстiктiң тиянақсыз түрi. Бұлар құрмаластың өзi баяндауыш болып келген ... ... ... екiншi компонентке бағындыра байланыстырады да, ол бөлшектердiң бiрлiкте, тұтастықта ... ... ... қамтамасыз етедi. Сөйтiп көсемшелер әрi дәнекерлiк қызмет атқарады.
Көсемшелердiң iшiнде ... ... ... құрмаластың бағыныңқы компонентiнiң баяндауышы қызметiнде жиi қолданылатыны да және ... ... ... баяндауыш болып келген компонеттi тиянақты компонентпен әр түрлi мағыналық ... ... ... құрмаластыратын –ып, -iп, -п жұрнақты түрi. Өткен шақтық ... ... ... дәнекерлiгi арқылы жасалатын сабақтас құрмалас сөйлемдердiң бiрсыпыраларында тиянақсыз компонент ... ... ... компонентке тек тұлғалық жағынан өз дербестiгiн сақтап басыңқы сөйлемнiң ... ... ... мүшесiне меңгерiлмей, онымен жарыса, салаласа айтылады.
Жай сөйлемдердi бiр-бiрiмен құрмаластыруда ... ... ... -е, -й, жұрнақты көсемшенiң де өзiндiк ролi бар. Бұл ... ... ... көсемшелерде тиянақсыздық сипат басым болғандықтан бағыныңқының тұлғалы баяндауышы әрi ... ... ... әрi тұлғалық жағынан тиянақсыз болады.
Аталған формалардан басқа жай сөйлемдi ... ... ... құрмаластыруда - ғалы / -гелi, -қалы/ -келi жұрнақты көсемше ... ... ... Жай сөйлем құрамында мезгiл не мақсат пысықтауыш қызметiнде жұмсалатын ... ... ... тұлға құрмалас сөйлем бағыныңқысы баяндауышы ретiнде тек соңғы кезде ... ... ... сирек) қолданылады.
Көсемше формасы арқылы жасалатын құрмаластарға тіліміздегі қимыл-сын бағыныңқылар, ... ... ... қарсылықты, шартты, мезгіл бағыныңқылар мен мезгілдес сабақтастар жатады.
Бағыныңқы комонентi ... ... ... компоненттегi iс-әрекеттiң қалай орындалатынын бiлдiретiн сабақтасты амал(қимыл-сын) бағыныңқылы сабақтас ... ... ... салыстырмалы, себеп бағыныңқылы түрлерi сияқты, қимыл-сын бағыныңқылы сабақтастың компоненттерi ... ... ... бiрi екiншiсiне бағыныңқы, тәуелдi болып, соңғысы алдыңғысын жетектеп, меңгерiп ... ... ... жолдары:
1) –п формантты көсемше
2) –а, -е тұлғалы көсемше
3) -ғандай тұлғалы көсемше.
ҚОРЫТЫНДЫ
Қазақ тілінде ... ... ... сөйлемдерді топтастыруда құрылымдық, семантика-грамматикалық және функционалдық ұстанымдар басшылыққа алынады. ... ... ... Құрмалас сөйлем синтаксисі – жай сөйлем синтаксисі пәнінің ... ... ... Компоненттері жай сөйлемдерден құралатын құрмалас сөйлемдер өзінің грамматикалық табиғаты ... ... ... синтаксистік құрылымы жағынан – ерекше құрылымдық бірлік. Курс аталған ... ... ... бірлікті түзуші тілдік амалдар мен құрмаластың түрлерін, компоненттер арасындағы ... ... ... функционалдық қатынастар мен соған сай қалыптасатын сөйлемнің грамматикалық-семантикалық сипатын ... ... ... Құрмалас сөйлем синтаксисі студенттерге (бакалаврларға) тілдің синтаксистік жүйесінің құрылысын, ... ... ... жүйенің коммуникация үстіндегі жұмсалысын танытуды міндет етеді. Курс ... ... ... сөйлем негізінде құрмалас сөйлем жүйесінің қалыптасу, даму жолдарын, сөйлемнің ... ... ... семантикалық белгілерін ажырата білуге үйретеді.
Курс мақсаты:
Синтаксис iлiмi төрт салаға ... ... ... сөз және оның формаларының синтаксисi, сөз тiркесi синтаксисi, сөйлем ... ... ... (Сөйлем синтаксисiнiң өзi iштей жай сөйлем синтаксисi, құрмалас сөйлем ... ... ... болып бөлiнедi), мәтiн синтаксисi. Құрмалас сөйлем синтаксисі курсының жалпы ... ... ... жай сөйлемдердің түрлі тілдік тәсілдер арқылы байланысуы нәтижесінде құрмалас ... ... ... түзу қасиетін, компоненттер арасындағы грамматикалық және мағыналық қатынастарды ... ... ... синтаксисi өз iшiнде 2 үлкен салаға: жай сөйлем синтаксисi ... ... ... құрмалас сөйлем синтаксисi болып бөлiнсе, оның әрқайсысының зерттеу объектiсi ... ... ... Жай сөйлем синтаксисiнiң негiзi зерттеу объектiсi жай сөйлемдер мен ... ... ... түрлерi, сөздердiң бiр-бiрiмен грамматикалық байланысқа түсiп сөйлем мүшесi болуы, ... ... ... құрау жолдары болса, құрмалас сөйлем синтаксисiнiң негiзгi объектiсi жеке ... ... ... бiлдiретiн жай сөйлемдердiң өз ара тiркесiп, бiр бүтiнге айналуы, ... ... ... арқылы күрделi ойды бiлдiруi болып табылады. Яғни құрмалас сөйлем ... ... ... жеке ұғымдарды бiлдiретiн жай сөйлемдердiң өзара тiркесiп, құрмалас сөйлем ... ... ... және құрмалас сөйлемнiң түрлерiн, жасалу жолдарын тексередi.
Функциясы жағынан жай ... ... ... мен құрмалас сөйлем ойды жарыққа шығарудың құралы болғанымен, құрамы ... ... ... құрылымы, мағыналық қатынасы жағынан бiр-бiрiнен ерекшеленедi. Құрамы жағынан алғанда, ... ... ... сөйлемдер жеке мүшелерден құралатын болса, құрмалас сөйлемдер жай сөйлемдерден ... ... ... Жай сөйлемдерде бір ғана предикативтi орталық болса, құрмалас сөйлемдер ... ... ... екі предикативтiк орталыққа негiзделедi. Құрмалас сөйлем компоненттерi арасында жай ... ... ... тиянақталған интанация болмайды. Жай сөйлем жалаң ойды бiлдiрсе, құрмалас ... ... ... күрделi ойды бiлдiредi. Құрмалас сөйлемге анықтама беруде жоғарыда аталған ... ... ... және сематикалық белгiлерi ескерiледi.
Құрмалас сөйлем деп мағыналық жағынан бiр-бiрiне ... ... ... екi немесе одан көп жай сөйлемдерден құралып, күрделi ойды ... ... ... сөйлемдi айтамыз.
Құрмалас сөйлем жай сөйлемдердiң тiркесе салуы емес, бiр-бiрiмен ... ... ... әрi құрылымдық тығыз байланыстағы бiрiне-бiрi бағынышты күрделi мағыналық бiр ... ... ... болып саналады. Бұл жөнiнде Т.Қордабаев: “Егер әдеттегi жай сөйлемдер ... ... ... жағынан тиянақты, белгiлi шамада болса да, аяқталған ойды бiлдiретiн, ... ... ... алдарына бiр бүтiн болып саналатын болса, құрмалас сөйлем компонеттерi ... ... ... жағынана тиянақсыз, аяқталған ойды бiлдiре алмайтын, бүтiннiң бiр бөлшегi ... ... ... табылады. Ол бөлшек өзi сияқты басқа бiр бөлшектермен байланыста ... ... ... ғана бiр бүтiн бола алады. Егер бұл бiрлiктерi бұзылса-ақ, ... ... ... өздерiнiң алғашқы мәндерiн жояды, құрмалас сөйлем құрамында тұрғанда ғана ... ... ... бүтiн бола алады деп түсiндiредi. Расында да Ұлжан аулына ... ... ... жеткенше, барлық үйлер тiгiлiп болды (М.Әуезов). Осы сөйлемдегi екi ... ... ... бiрлiгi бұзылатын болса, ойдың ретi негiзгi мағына мен әр ... ... ... интонациялық ерекшелiктерi де өзгередi. Кезiнде құрмалас сөйлем құрамындағы компонеттердiң ... ... ... ғалымдар әр түрлi түсiндiрiп келдi. Орыс тiл бiлiмiнде А.М.Пешковский, ... ... ... сынды ғалымдар мұны бiрнеше жай сөйлемдердiң тiркесi десе, ... ... ... В.А.Белошапова сынды ғалымдар мұны органикалық тұтастықтағы синтаксистiк құрылым деп ... ... ... Соңғы пiкiр тiлшi ғалымдар арасында кең қолдау тапты.
Сонымен құрмаластарды ... ... ... төмендегідей ұстанымдар негізге алынады:
- компонент санына қарай топтастыру: а) ... ... ... компонентті құрмаластар, ... ... ... ә) көп компонентті құрмаластар;
- компоненттердің ... ... ... формасына қарай топтастыру: а) салалас құрмаластар; ә) сабақтас ... ... ... салаластарды байланыстырушы амалдарының қатысына қарай топтастыру: а) жалғаулықты салаластар, ... ... ... салаластар, ауыспалы салаластар (әрі жалғаулықты, әрі жалғаулықсыз).
- компоненттер арасындағы ... ... ... қатысына қарай топтастыру: жалғаулықты салаластар: ыңғайлас, қарсылықты, себептес, талғаулы, ... ... ... іргелес салаластар: мезгілдік, қарсылықтық, себептік, шарттық, түсіндірмелі; ауыспалы салаластар ... ... ... жалғаулықты, әрі жалғаулықсыз): мезгілдік, қарсылықтық, себептік, шарттық.
- сабақтастарды ... ... ... амалдардың қатысына қарай топтастыру:
1. Есімше формаларының қатысуымен жасалатын сабақтас ... ... ... сөйлемдер;
2. Шартты рай формаларының қатысуымен жасалатын сабақтас құрмалас сөйлемдер;
3. Көсемше формаларының ... ... ... жасалатын сабақтас құрмалас сөйлемдер.
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 Байтұрсынов ... ... ... Тiл тағылымы. А.1993.
2 Жубанов К. Исследование по казахскому языку. ... ... ... 1996.
3 Аманжолов С. Қазақ тілі ғылыми синтаксисінің қысқаша ... ... ... А., 1940.
4 Сауранбаев Н. Қазақ тілі. А., 1948.
5 Мелиоранский ... ... ... Краткая грамматика казак-киргизского языка. – СПб.: Тип. имп. АН, ... ... ... – Ч. 2.
6 Ильминский Н.И. Материалы (к изучению киргизского ... ... ... с киргизско-русским словарем. – Казань, 1861.
7 Балақаев М., ... ... ... Т. Қазіргі қазақ тілі. Синтаксис. – Алматы: Ана тілі, ... ... ... Есенов Қ. Құрмалас сөйлем синтаксисi. А.1995.
9 Хасенов Ә. Салалас ... ... ... сөйлемдер және олардың тыныс белгілері жөнінде.// Халық мұғалімі, Алматы, ... ... ... №1.
10 Сауранбаев Н. Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемдер жүйесі. Кітапта: ... ... ... Н. Сауранбаевтың еңбектері. ІІ том, Алматы, 2000.
11 Жиенбаев С. ... ... ... мәселелерi. А.1941.
11 Қордабаев Т. Қазiргi қазақ тiлiндегi құрмалас сөйлемдер.А.,1992.
12 ... ... ... М. Құрмалас сөйлемдер туралы бірер сөз // Қазақ тілі ... ... ... әдебиеті. – 1959. -44-48 бб.
13 Ысқақов А. Құрмалас сөйлем ... ... ... // Халық мұғалімі, Алматы, 1940, №23.
14 Есенов Қ. Құрмалас ... ... ... синтаксисi. А.1995.
15 Хасенов Ә. Салалас құрмалас сөйлемдер және олардың ... ... ... белгілері жөнінде.// Халық мұғалімі, Алматы, 1954, №1.
16 Қапалбеков Б. ... ... ... бағыныңқылардың дамып қалыптасуы мен мағыналық түрлері. Филол.ғыл канд дисс. ... ... ... 2000.
17 Мамытбеков К. Сложносочиненные предложения в современном казахском языке. ... ... ... дис. ...канд. филол.наук. – Алма-Ата, 1973.
18 Салиева У. Бессоюзные ... ... ... предложения в современном казахском языке. . Автореф. дис. ...канд. ... ... ... – Алма-Ата, 1974.
19 Әмір Р. Іргелес салалас құрмалас сөйлемдер// ... ... ... грамматикасы. Астана, 2002.
20 Шәукенұлы Қ. Синтаксис. А., «Арыс», ... ... ... Шалабай Б. // Қазақ грамматикасы. Астана, 2002.
22 Елшібаева Ә. ... ... ... сабақтас құрмалас сөйлемдердің құрылымдық, функционалдық арақатынасы. КДА, 2006.