Салық салудың экономикаға және әлеуметтік салаға әсері

... ... ... салудың экономикалық мазмұны 1.1 Теориялық негіздері Салық жүйесінің мәні ... ... ... рөлі, оның принциптері арқылы айқындалады. Қазіргі елдердің барлығының дерлік ... ... ... жүйесінің негізі, салык салу теориясының классигі - Адам Смиттің ... ... ... сүйенеді. А. Смиттің пікірі бойынша, «салық - бүл жүктеме, ... ... ... да мемлекет заң түрінде оның мөлшерін және төлеу тәртібін ... ... ... қарастыруы қажет. Мемлекеттің салықты жинау құны, мемлекеттің өмір сүру ... ... ... және оның жалпы қоғам мен жеке түлғалардың мүддесін қорғауынан ... ... ... шығады». Арада біраз уақыт өткеннен соң, бүл тізім салықтардың жеткілігімен ... ... ... әрекеттілігімен (салыктар мемлекеттің мүмкіншілігі мен объективті қажеттілігіне сәйкес қысқартылуы ... ... ... ұлғайтылуы мүмкін), салық салу объектісі мен салым көзін таңдауымен, ... ... ... бір реттілігімен толықтырылды. Аталып өткен салық салу принциптері, Қазақстанның рыноктық ... ... ... бейімделу кезіндегі жаңа салық жүйесін қальштастыру кезінде де ескерілген. ... ... ... бүл талаптарға 2001 жылдың 20-шы маусымында қабылданып, күшіне 01.01.2002 ... ... ... бастап енген «Салык және бюджетке төленетін басқа да міндетті ... ... ... туралы» Қазақстан Республикасының салық Кодексі де сәйкес келді. Жаңа салық ... ... ... салықты басқаруы мен өндіріп алуы бойынша, заңдылық актілер мәліметінің ... ... ... негіздері арқасында, жалпы әдістемелерге біріктіріліп сәйкестендірілді. Содан соң заңға ... ... ... салық қүрылымдары мен салық салу механизмін түзететін өзгерістер мен ... ... ... енгізіле бастады. А.Смитпен қалыптасқан жалпы және әмбебап сипаттағы принциптері Д.Рикардомен, ... ... ... Н.Тургеневпен, П.Самуэльсонмен, В.Твердохлебовпен, Т.Юткинмен дәлелденіп, толықтырылған. А.Венғермен төрт топқа ... ... ... тоғыз принципі қарастырылған. Ол принциптердің негізіне классикалық қондырғылар мен ... ... ... бағыттары (ерекшеліктері, мүмкіншіліктері) негіз болған. Оларға мыналар жатады: топқа ... ... ... салық салу принциптерін үйымдастыру; топқа - шаруашылық принциптері; топқа - ... ... ... принциптері; топқа - техникалық-басқару принциптері. А.Венгер осылайша салық салу принциптерін ... ... ... болса, ал Т. Юткин «салык салу жүйелеріне арналған принциптік ... ... ... жалпы кешенін екі жүйешІкке бөлді». Олар: Салық салуды жүзеге ... ... ... жалпы үлттық принциптері; ішкі үлттық принциптері [36]. Дамыған батыс елдерінің ... ... ... Германияның салық салу жүйесі мынадай негізгі принциптерге сүйенген: салықтардың мүмкіншілігінше ... ... ... болуы; минималды немесе, дәлірек айтатын болсақ, оларды өндіріп алу шығындарының ... ... ... минималды болуы; салықтардың бәсекеге кедергі жасамауы, біреуді мүмкіншілігінен айырмауы; салықтардың ... ... ... саясатқа сәйкес болуы; бүл жүйенің қүрылымында жеке адам өмірі ескерілуі ... ... ... Салық салу барысында адам мемлекетке, өзінің жеке өмірін минималды түрде ... ... ... керек. Салық қызметкері салық төлеуші жайлы мәліметтерді ешкімге тарқатуға ... ... ... жоқ. Коммерциялық қүпияның сақталуына кепілдік беру . Салық жүйесінің принциптерін ... ... ... жіктей отырып, салық салудың мынадай жиынтық ережелеріне тоқталуға болады: 1. ... ... ... Классикалық принциптері, ... ... ... оларға: әділеттілік, ... ... ... теңдік, ыңғайлылық және айқындык; 2. ... ... ... Экономикалық-үйымдастырушылық принциптері, оларға: түрақтылық, салык заңының кері әсер етуне жол ... ... ... салық салуға, яғни классикалық ережелерге үмтылуы; табысты қайта бөлуге таза ... ... ... формаларын енгізу; салықты бір рет алуы; салық салу объектілерінің, ставкаларының бейтараптылығын, ... ... ... сақтау; салық қүқығындағы барлық шаруашылық субъектілері үшін салык ауыртпалығының бірдейлігі; 3. ... ... ... ұйымдастыру принциптері ... ... ... - салық ... ... ... біртүтастығы. Салық жүйесін калыптастырудың және оны сын көзбен саралау жағынан ... ... ... Твердохлебовтың еңбегіне көңіл аударуға болады. Оның ойынша: «салық салу ... ... ... ең маңыздысы болып - өндіргіш күштерді дамыту саналады». Өндіргіш ... ... ... дамыту - таза үлттық өнім көлемін өсірумен бейнеленеді. Осыған ... ... ... В. Твердохлебовтың ойын түйіндейтін болсақ, салық таза үлттық өнімнің ... ... ... немесе салыстырмалы өсуіне әсерін тигізуі керек, ал олай болмаған ... ... ... кері ықпалын тигізбеуі қажет . Қоғамның мақсаты - ұлттық өнімді ... ... ... болғандықтан, бүл принципті жалпы алғанда, ешқандай қарсылығы жоқ сияқты, ... ... ... шын мәнісінде түптеп қарастыратын болсақ, салық өндіріс күшін арттыруға ... ... ... тигізе алады, яғни халық шаруашылығының бір бөлігін үнемі алып ... ... ... Әрине, егерде мемлекеттің өзі көрсететін қызметтерінің бәрі тегін болса, ... ... ... ол шаруашылық үшін керемет жеңілдік болар еді. Бірақ та ... ... ... қарулы күштерді, басқару аппараттарын ұстап түратынын естен шығармау қажет. ... ... ... да, өндіріс күшін дамыту үшін, мемлекет өзіне тиісті соманы ... ... ... шығынын азайтуға тырысуы керек. Демек, неғүрлым аз шығын жүмсауға ... ... ... салық жүйесі, жалпы шаруашылықты дамытудың әрі тиімді, әрі оңтайлысы ... ... ... табылады. Қабылданған салық салу жүйесін қолдану үшін және оның объективтілігін ... ... ... үшін заңдылық принциптердің атқаратын рөлі зор. Олар уәкілетсіз органдардьң ... ... ... салықтарды енгізуіне, салық ставкаларын көтеруіне, яғни жалпы салықтардың заңсыздық ... ... ... жол бермейді. Салық салу жүйесінің негізгі принциптерін калыптастырудың теориялық көзқарасын ... ... ... болсақ, салық жүйесінің жалпы бағыттары мен талаптарына жауап беретін, ... ... ... ғылыми принциптер мен логикалық өзара байланысты және салық салынатын ... ... ... дағдарыссыз дамуын қамтамасыз ететін түрақты даму теориясьшың принциптері мен ... ... ... салық салу принциптеріне сүйенген жөн. Жоғарыда аталып өткендей, республикамыздың экономикалық ... ... ... ерекшелігін көрсететін, салық жүйесі мен принциптерінің түрғызылу тәртібіне және ... ... ... ғылыми принциптерінің талаптарьша сәйкестендірілген ұлттық салық жүйесі - рыноктық ... ... ... дамытуға итермелейді. 1.2 Функционалдық негізі Мемлекеттің экономикаға араласу дәрежесі қоғам ... ... ... әрбір кезеңіндегі шешілетін нақты мақсаттары мен міндеттеріне байланысты. Бүл ... ... ... қай түрін болмасын, экономикалық қатынастарды салық саясатының көмегімен бөлу ... ... ... қайта бөлу қүрайды. Осы арқылы мемлекет экономика дамуының циклдік ... ... ... жеңілдетеді, инфляцияға қарсы күрес жүргізеді, өндірістік және әлеуметтік инфрақүрылымды ... ... ... және әлеуметтік қақтығыстарды жеңілдетеді. Мемлекет салық саясатын жүргізу ... ... ... рентабелділік, қоғамдық көзқарас пен қажеттілік сияқты критерилерге өктемдік жасайды. Салықтың ... ... ... мазмүны олардың негізгі функцияларымен сипатталады. Салықтың ең негізгі функциясы ... ... ... - фискалдық саналады. Бүл функция салықтардың табиғатымен бірге пайда ... ... ... яғни мемлекеттің қалтасын (бюджетті) толтыру үшін, кәсіпорындар мен азаматтардың ... ... ... табысының бір бөлігін эквивалентсіз, мәжбүрлеп алу негізінде толтыру. Салықтың ... ... ... функциясының арқасында мемлекеттің ақшалай коры пайда болады және мемлекет ... ... ... сүруі мен ары карай қызметін атқаруы үшін материалдық жағдайлар ... ... ... Фискалдық функция мемлекеттің экономиканы реттеудегі рөлін арттыру үшін, объективті ... ... ... қүрастырады. Ал бүл өз кезегінде, салықтың экономикалық функциясына сәйкестендіріледі. XX ... ... ... бірінші жартысында дүниежүзілік қаржы ғылымында экономикалық саясаттың ең қуатты ... ... ... ретінде, салық салудын реттеу функциясын пайдалану қажеттілігі пайда болды. ... ... ... көзқарастар А.И.Буковецк, П.П.Гензел, И.М.Кулишер, В.Н.Твердохлебовтың «шетел мемлекеттерінің салығы» (1926) ... ... ... монографиясында, П.В.Микеладзенің «Шетел мемлекеттеріндегі салық салу жүктемесі» (1928) атты ... ... ... К.Ф.Шмелевтың «Салық салудың жүктемелік мәселелері» (1928), А.А.Тривустың «Салық - ... ... ... саясаттың қүралы ретінде» (1925), В.В.Дитманның «Салықты аудару» (1930) атты ... ... ... толық сипатталған. Автордың пікірінше, салық функциясы - бүл оның қасиеттерін ... ... ... тәсілі, яғни осы экономикалық категорияның қоғамдық міндеттемесін қалай жүзеге ... ... ... бейнелейтін, салык мәнінің көрінісі. Барлық салык функцияларының мақсаты бір ... ... ... ол, мемлекеттің салық жүйесінің және олардың бюджет саясатының тиімділігін ... ... ... реттеуші функциясы, олардың үдайы өндіріс процесінің серпініне және көлеміне ... ... ... етуімен ерекшелінеді. Салықтың өзгеруі тауар (жүмыс, қызмет) ұсынысы мен ... ... ... сондай-ақ инвестиция мен жинақты арттыруына немесе қысқартуына әкеп соғады. ... ... ... қатар салықтың еңбек белсенділігін, ресурстар жинағын, инновацияны, қоршаған ортаны ... ... ... үшін экономикалық жағдайлар туғызады немесе керісінше жояды. Сондықтан да ... ... ... салу - мемлекеттің нарықтық шаруашылыққа араласуының анағүрлым белсенді күралы. ... ... ... экономикалық өсуді, әлеуметтік қайта қүрылымдарды жылдамдатуға немесе баяулатуға қабілетті. Салықтың ... ... ... функциясы, экономиканың жеке субъектілеріне салық салудың ерекше тәртібін (жеңілдетілген ... ... ... қарапайымдатылған) қолдануымен байланысты. Жалпыға бірдей қойылған салық ставкасын төмендету, ... ... ... салынатын базаны ығыстыруды, салық төлемдерінің мерзімін ұзартуды (қысқартуды) енгізуді, ... ... ... несиені үсынуды, салықтың бірнеше түрін біріңғай міндетті жарнаға шоғырландыруды ... ... ... басқа да ұқсас шараларды пайдалану арқылы, мемлекеттің салык салуды ... ... ... органдарының, нақты кәсіпорындар мен азаматтардың иелігіне қосымша ақшалай қорын ... ... ... Бұл ресурстар, шаруашылық субъектілері мен жеке тұлғалардың өндірісті үйымдастырудағы ... ... ... мүмкіншілігін және игіліктерді түтынуын арттырады. Салық салудың жеңілдіктері мен ... ... ... мемлекеттің экономикалық және әлеуметтік артыкшылықтарды қолдау әдісі болып табылады. ... ... ... пайдалану, бюджеттің ұлттық өнеркәсіпті, халыққа қызмет көрсететін салаларды, шағын ... ... ... орта бизнесті субсидтеумен пара-пар. Осыдан жүздеген жылдан астам бүрынғы ғалым-экономистердің ... ... ... бойынша, мемлекетгің салық саясатының фискалдық, реттеуіш, ынталандырушы функцияларымен қатар, ... ... ... функциясы да қолданыла бастады, яғни салық ұлттық рыноктың түрақты ... ... ... етуінің материалдық негізі және әрекет етуші қоғамдық-саяси құрылымның қолдаушысы ... ... ... қарастырылды. Мәселен, АҚШ-та соғыстан кейінгі жылдары, салықтарға, экономикалық циклді ... ... ... рөлі үсынылды. Елдің экономикалық жағдайына байланысты, басқару құрылымдары, салықты ... ... ... отырып, мемлекет сұранысын ынталандыруға, экономикалық өсу қарқынын арттыруға, кәсіпкерлерді ... ... ... қарай итермелеуге, ал салықты арттыра отырып инфляцияны әлсіретуге, экономикалық ... ... ... түрақтандыруға тырысты. Мұның бәрі кәсіпкерлерді, өндірістің анағүрлым жетілдірілген түріне ... ... ... немесе шаруашылық ұйымдарын өндіргіш формаларына қарай бағыттауы үшін, қаржы ... ... ... мемлекеттен, белгілі облыстардағы нақты жетістіктерге қол жеткізген түлғалар мен ... ... ... үшін салық жеңілдіктерін беруін сүрады. Осылайша, арада біраз уақыт өткеннен ... ... ... салық салудың тұрақтандырғыш функциясы, салық жүйесінің халықтың әл-ауқаты нашар ... ... ... топтары үшін, оларды әлеуметтік қорғайтын кепілдік рөлін, яғни қоғамның ... ... ... түрақтылығын қамтамасыз ететін жаңа қызмет атқара бастады. Қоғамның әлеуметтік жағдайы ... ... ... топтары үшін жеңілдік жиынтығын үсынумен қатар, әлеуметтік қорғау функциясын ... ... ... азаматтардың табысына салық салудың үдемелі әдісін пайдаланумен байланысты әлеуметтік ... ... ... функцияларын да іріктейді. Қазіргі мемлекеттердің барлығында дерлік, азаматтарды экономикалық қиыншылықтан ... ... ... қамтамасыз ететін әлеуметтік қолдау жүйесі бар. Әлеуметтік қолдау дегеніміз ... ... ... қоғамның табысы аз мүшелеріне, қаржылай көмек ретінде көрсететін үкімет ... ... ... Оларға жүмыссыздық бойынша жәрдем ақы, қарттар мен мүгедектерге берілетін ... ... ... және әл-ауқаты нашар отбасыларына берілетін әлеуметтік көмектер мен әлеуметтік ... ... ... басқа да түрлері жатады. Осындай бағдарламаларға мемлекеттің тегін медициналық ... ... ... көрсетуі, тегін пәтер беруі, сондай-ақ табысы аз отбасыларына әлеуметтік ... ... ... көрсетуі және т.б. жатады. Әлеуметтік қорғау бағдарламасының мәні, қоғамдағы ... ... ... қайта бөлумен көрсетіледі. Осылардың негізінде біреулерден салық өндіріліп алынып, ... ... ... біреулеріне жәрдем ақы ретінде беріледі. Қазіргі қоғамның әлеуметтік түрақтылығын қамтамасыз ... ... ... салық қүралдарының негізгісі болып: жүмысты үсынушылар мен жалданып жүмыс ... ... ... әлеуметтік сақтандыру қорына жарна ретінде төлейтін еңбек ақы салығы ... ... ... жеке түлғалардың табыс салығы бойынша салық жеңілдігінің жүйесі жатады. Салықты ... ... ... бөлу функциясының мәні, шаруашылықтың әртүрлі субъектілерінің табыс бөлігін, мемлекет ... ... ... қайта бөлуінде. Бұл функцияның әрекет ету көлемі ЖІӨ-дегі салықтардың ... ... ... анықталады. Осыған орай К. Маркстің бөлу қатынасының табиғатына байланысты жасаған ... ... ... түсініктемесін еске алуға болады. Ол: «Бөлу қатынасы -өндірісте тікелей ... ... ... болған жалақы мен пайда, пайда мен пайыз, жер рентасы ... ... ... пайда арасындағы қатынасы, салықтар тек қосымша жағдайларда ғана өзгертуі ... ... ... ал тікелей оларды ешқашанда өзгерте алмайды»-деді . Осындай жағдайда ... ... ... алатын орнының, мәнінің және біздің қоғамның дамуының әртүрлі кезеңдегі ... ... ... мәселелерін шешудегі рөлі өте зор. XX ғасырдың аяғында мемлекеттің рыноктык ... ... ... реттеу механизмі, салықтардың теориялық зерттеулерде бүрын соңды болмаған сапалық ... ... ... функциясын тапты. Салық салудың реттеуші функциясының бір бағытының көрінісі, ... ... ... айтқанда сыртқы саудалық және сыртқы экономикалык қатынастарды реттеуі салық ... ... ... жаңа, интеграциялық функциясына түрленді. Оның пайда болуы дүние жүзілік ... ... ... дамытудың, яғни ұлттық экономика мен шаруашылық өмірді жан-жақты интернационализациялау ... ... ... өзара байланысты нығайту процесінің ерекшелігімен сипатталды. Салық мемлекет үшін ... ... ... шаруашылық және саяси көзқарастармен байланысқан, біртүтас экономикалық кеңістікті қалыптастыру ... ... ... бірі болып қалды. Мемлекеттің шаруашылық өмірінің өзара байланысының өсуі мен ... ... ... процесінің ең жарқын көрінісі болып ЕО ішіндегі экономикалық интеграция, ... ... ... экономика мен саясаттьщ еуропалық өңірлер үшін де, жалпы дүние ... ... ... үшін де маңызды факторы болып саналды. ЕО-тың мүшелес елдерінің ... ... ... салық жүйелерін сәйкестендіру мен үйлестіру саясаты, ЕО-тың ішкі интеграциялық ... ... ... қамтамасыз етудің ең қуатты қүралы болды. Салық салудың интеграциялық функциясы ... ... ... салық саясатын өңдеу кезіндегі мынадай - басқа елдердің салық ... ... ... жағдайы, көршілес мемлекеттермен қолданылатын салық ставкалары, шет мемлекеттерде салық ... ... ... жүргізудің болашақтағы бағыты мен тәжірибесі сияқты факторларды ескеруді қажет ... ... ... сондай-ақ экономиканың жағдайын тексеретін бақылау функциясын да атқарады. Бюджетке ... ... ... түспеуі (уақытында келіп түспеген ақшалай төлемдер мен олардың жиналмаған ... ... ... есеп айырысу көлеміне қарсылығы) техникаға, өндірісті ұйымдастыру мен басқаруға, ... ... ... айналымының қалыптасуына, ақшалай-несие жүйесіне, әсіресе әлеуметтік саясатты жүргізуіне күрделі ... ... ... тигізеді. Өндірістің шағын көлемі мен рентабелсіздігі, өніммен жабдықтау қиыншылығы, ... ... ... арасында ақшалай есеп айырысудың бүзылуы, жүмыспен қамту мен инвестицияның ... ... ... төмен дәрежелі жалақы мен әлеуметтік жәрдемақылар - міне осындай ... ... ... факторлар, бюджетке келіп түсетін салық көлемін төмендетеді. Мүның нәтижесі ... ... ... - мемлекеттің салықты жинауының түрақтылығы мен артуы, ең алдьшен ... ... ... белсенділікті дамытумен, өндіріс тиімділігін арттыруымен және халықтың әл-ауқатын көтерумен ... ... ... байланысты. Қазынаның салықтык көздерін, салық төлеушілердің мүлкіне, табысына (пайдасына), ... ... ... айналымына салық талаптарын қатаңдату жолы арқылы емес, керісінше, бүларды ... ... ... үшін жағдайлар туғызу негізінде нығайтылуы қажет. Салық салудың бақылау функциясының ... ... ... салық механизмінің тиімділігі бағаланады, қаржы ресурстарының қозғалысын бақылау қамтамасыз ... ... ... салық жүйесі мен бюджеттік саясатқа өзгерістер енгізу қажеттілігі анықталады. ... ... ... яғни фискалдық қатынастардың бақылау функциясы тек бөлу функциясының әрекет ... ... ... жағдайында ғана көрінеді. Осылайша, бүл екі функция шектелген бірлікте ... ... ... қатынастар мен бюджеттік саясаттың тиімділігін анықтайды. Салықтың құндық категориясы ретінде ... ... ... категориясының жиынтығынан ерекшеленетін, өзіндік айрықша белгілері мен қозғалысынын өзіндік ... ... ... бар. Салықтың өзіндік ерекшелігі болып, олардың монополиялық сипаты есептеледі. Салық ... ... ... жағынан мемлекеттің бәсекелесі жоқ және болуы да мүмкін емес. Салық ... ... ... анағүрлым тиімді пайдалану үшін салықтың мәнін, орнын және рөлін ... ... ... түсіну қажеттілігінің маңызы зор. Өткен уақыттағы ғалымдардың қаржы жайлы ... ... ... зерттей отырып, олардың салықтарға деген көзқарастарының қаншалықты зиялы және ... ... ... екеніне көзіміз жетеді. Осыған байланысты АҚШ-тың әйгілі саяси қызметкері ... ... ... (1706-1790) былай деп айтып кеткен болатын: «Әрбір адам өлуге ... ... ... салық төлеуге міндетті». II. ҚР салық жүйесінің жағдайы. 2.1 Салықтардың жіктелуі Қазақстан ... ... ... жалпы салық жүйесі тікелей және жанама салықтардың қосындысынан түрады. ... ... ... салықтар салық төлеушілердің табысына немесе меншігіне тікелей қойылады. Біздің ... ... ... оларға: жер салығы, мүлік салығы, табыс салығы және т.б. ... ... ... Ал жанама салықтар - тауар бағасына немесе көрсетілетін қызметтер ... ... ... үстеме ретінде қойылып, түтынушылармен төленеді. Тікелей салық салу кезінде ... ... ... қатынастар мемлекет пен салықты төлеушілер арасында пайда болса, ал ... ... ... салықтарда - салық субъектісі болып мемлекет пен төлеуші (тауарды ... ... ... қызметтерді түтынушы) арасында делдалдық қызмет атқаратын тауарды (қызметті) сатушылар ... ... ... салықтар сондай-ақ нақты және өзіндік болып жіктеледі. Нақты салықтар ... ... ... жеке түрінен төленсе, ал өзіндік салықтар заңды немесе жеке ... ... ... табыс көзінен немесе декларация бойынша өндіріліп алынады. Мүнымен қатар, ... ... ... салықтардың бір түрі тек заңды түлғалармен төленсе, екіншілері - ... ... ... жеке түлғалармен, ал үшіншісі - әрі заңды, әрі жеке ... ... ... төленеді. Жанама салықтар да сипаты жағынан сан қырлы. Олардың құрамына ... ... ... (тауардың ерекше түрлері мен топтары бойынша) және әмбебапты акциздер ... ... ... кеден баждары кіреді. Салықтың алғашқы жіктелуі XVII ғасырдың бастапқы кезінде ... ... ... жер иелерінің табысына (жер салығы - тікелей салық, басқалары ... ... ... жанама) салу негізінде қүрылды. Бертін келе А.Смит өндіріс факторларына ... ... ... еңбек, капитал) сүйене отырып, жер иелерінің табысын капиталдан және ... ... ... түсетін табыстар деп толықтырып, сәйкесінше тікелей салықтар қатарына да ... ... ... - капитал иесінің кәсіпкерлік пайдасына және жалдамалы жүмысшының жалақысына ... ... ... салықтарды енгізді. Жанама салықтар жайлы А.Смит былай деп айтып ... ... ... "бүл шығынмен байланысты салықтар болғандықтан, осылайынша түтынушыларға беріледі" [15]. Барлық ... ... ... ҚР-ның салық заңдылығы мен Конститутциясының талаптарына сәйкес Парламентпен және ... ... ... жағдайларда елбасымен белгіленеді. А.И. Худяков пен Г.М. Бродскийдің «Салық салу ... ... ... атты еңбегінде, салықтарды пайдалану сипатына байланысты жалпы және арнайы ... ... ... салықтар деп жіктейді. Салық салу жүйесінде кейбір салықтар бюджетке ... ... ... түскен соң, бюджеттің басқа да кірістерімен араласып, жалпы қажеттіліктерге ... ... ... яғни бүл - жалпы бағыттағы (абстракциялы) салықтар. Ал енді ... ... ... салықтар нақты бір шараларды қаржыландыру үшін қолданады, яғни бүл ... ... ... салықтар. Мәселен бүған әлеуметтік салықтарды жатқызуға болады. Қазіргі кезде ... ... ... салықтар (бүрын бюджеттен тыс қорларға аударылатын) бюджетте ерекшеленіп көрсетіледі. ... ... ... кету керек, көп жағдайларда арнайы салықтар бюджеттен тыс арнайы ... ... ... табыс көзі ретінде бекітіледі [39, 756.]. Экономикалық әдебиеттерде арнайы салықтар ... ... ... әртүрлі пікірлер қарастырылған. Мәселен С.Г. Пепеляев өзінің еңбектерінде осы ... ... ... салықтардың жақсы жақтарына былай сипаттама береді: біріншіден, психологиялық көзқарас ... ... ... салық төлеушілер мүндай салықты бар ынталарымен төлер еді; екіншіден, ... ... ... мақсатты сипаттамасы белгілі-бір (мақсатты) шығындарды жүзеге асыру қажеттілігімен айқындалады. Барлық ... ... ... бюджетке өз жолдамалары бар, яғни оларды дүрыс есептеу, төлем ... ... ... және т.б., сондай-ақ бересіні (мезгілінде төленбеген салық) өндіріп алу ... ... ... мемлекеттің ортақ кызметімен қамтамасыз етіледі. Салықтың бірнеше белгілері бойынша жіктелуінің ... ... ... сипаттамасын келесі суреттен көре аласыздар (кесте 1). Салықты жіктеудің және ... ... ... белгісі больш, олардың экономикаға тікелей немесе жанама әсер етуі ... ... ... Осы белгілері бойынша салық төлемдерінің жалпы жиынтығынан мынадай: баға ... ... ... өндіріс шығынын, инвестицияны және жұмыспен қамтуды реттейтін салықтар ерекшеленеді. ... ... ... экономикалық жіктелуінің осы түрі, әрбір салықтың шаруашылық қызметтеріне жан-жақты әсер ... ... ... шартты сипаттамада болады және экономикалық қатынастардың барлық салаларына жалпы ... ... ... тигізеді. Қандай да бір салық түрінің, экономикалық қүбылыстың нақты ... ... ... түріне жатқызуы кезінде, оның үстемдік әсері ескеріледі. В. Фроловтың еңбегінде ... ... ... емес, салықтардың ерекше жіктелуі беріледі. Ол жіктеудің басты белгісі ... ... ... «әрбір салықты өндірушінің жүзеге асыруын экономикалық бағалауын» үсынды, ал ... ... ... өз кезегінде салықтарды: тіркелген немесе өндіріс деңгейіне тәуелді (мүліктік ... ... ... қызметтің жеке түрлеріне арналған салықтар) және қайта бөлуші (табыс ... ... ... акциздер) деп талдады. Баға құрылымын реттейтін салықтарға ҚҚС және акциздер ... ... ... Бүлар тауардың жіберілу бағасына үстеме ретінде қойылатындықтан, өнімді түтынуды ... ... ... Акциздер, ерекше сүранысқа ие тауарларға анағүрлым қатаң ставкамен қойылып ... ... ... салық салу механизмін табысқа толығымен ауыстыра алады. Өндіріс шығынын реттеу ... ... ... кеден баждарын, жер қойнауын пайдаланушыларға, жолдарға салық салуды және ... ... ... бюджеттен тыс қорларына аударымдарын жатқызуға болады. Инвестицияны реттеу салықтарына - ... ... ... пайда салығы, мүлік салығы, акциялар мен бағалы қағаздардың табыс ... ... ... .дивидент салығы және басқалары жатады. 2.2 Ықпал ету механизмі Мемлекет салық ... ... ... жүргізу барысында тұрақты экономикалық өсуге қол жеткізуді, бағаның бірқалыптылығын ... ... ... етуді, жүмыссыздық деңгейін төмендетуді, халықтың әлеуметтік жағдайын жақсартуды, сыртқы ... ... ... қызметті теңестіруді мақсат түтады. Осы аталған мақсаттардың бәріне бірмезгілде ... ... ... жеткізу мүмкін емес. Сондықтан да салық саясатының басым түрі, ... ... ... саяси күштерінің қүрылғысына, экономикалық конъюнктураға байланысты болады. Салық жүйесінің жалпы ... ... ... функциялардың нәтижелігі салықтардың рөлімен, эволюциясымен анықталады және мемлекеттік бюджетте ... ... ... көрініс табады. 2003-2005 жылдарда салық түсімдерінің жылпы сомасы сәйкесінше ... ... ... %, 81 %, 88 % құрады. Бұл салық түсімдердің ... ... ... туралы айқындайды. (Кесте 2) Салық салудың рөлі туралы жеке салықтар ... ... ... түсімдердің жалпы шамасы арасындағы қатынасы көрініс береді.. Осы мәліметтерді ... ... ... фискалдық реттеуші рөлі қай салыққа берілетінін анықтауға мүмкіндік береді. Қазақстанда ... ... ... ЖІӨ-дегі үлес салмағы соңғы жылдары 40%-ға жуық, бүл басқа ... ... ... қарағанда біршама жоғары. Қоғамдық ұдайы өндіріс процесінің қай кезінде болмасын, ... ... ... салықтық реттеу арқылы ықпалын тигізеді. Ал салықтық реттеу саясатының ... ... ... құралы больш салық жеңілдіктері, шегермелері және несиелері жатады. Әйткенімен, ... ... ... жеңілдіктер барлық салық төлеушілер үшін бірдей немесе олардың кейбір ... ... ... үшін арнаулы болуы мүмкін. Салық жеңілдіктері салық минимумын, яғни ... ... ... салынатын пайдадан салық төлеушілердің табысы мен шығысының кейбір түрлерін ... ... ... шегеруін, алдынғы төленген сомаларды қайтаруын, төлем мерзімін үзартуын, салық ... ... ... мен салық несиелерін арнайы атап өтуге болады. Осы аталған ... ... ... жеңілдіктерінің ішінен салық несиесі мен салық шегерімдерін жеке топқа ... ... ... көрсетуге болады. Салық шегерімдеріне - пайдаға немесе табысқа салынатын ... ... ... абсалютті сома немесе пайыз ретінде қойылатын шегермелері жатады. Мүның ... ... ... инвестицияға, жер қойнауының тозуына, әртүрлі корларды ұйымдастыруына және т.б. ... ... ... шегерімдердің формасы әртүрлі болғанымен, олардың бәрі жаңа техниканы игеруді ... ... ... және қолданбалы ғылымды дамытуға бағытталған. Жер қойнауының тозуына берілетін ... ... ... жеңілдіктері, жер қойнауынан оларды өндіріп алудың эксплуатациялық шығындарының анағүрлым ... ... ... болуымен байланысты, пайдалы қазбалардың ескі орнын өңдейтін, қазба саласындағы ... ... ... беріледі. Осының нәтижесінде пайданың едәуір бөлігі салықтан босатылады. Ал ... ... ... өз кезегінде, салық төлеушілердің жер қойнауынан пайдалы қазбаларды көптеп ... ... ... алуын ынталандырады. Мүндай салықтық шегерімдер батыс елдерінде және АҚШ-та ... ... ... пайдаланады. Осы тәжірибені, біздің еліміздің табиғи және экономикалық жағдайларының ... ... ... ескере отырып пайдалануға болады. Ал әртүрлі қорларды қүру кезіндегі ... ... ... шегерімдеріне тоқталатын болсақ, мәселен жапон фирмаларында ғылыми зерттеу жүмыстарының ... ... ... жүзеге асыру кезінде болатын шығындарына кепілдік алуы үшін, арнайы ... ... ... қорын қүру кезінде пайда салығынан босатылуын атап өтуге болады. Жай ... ... ... шегеріміне қарағанда, салық несиесінің өз ерекшелігі бар. Ол пайдаға ... ... ... салық емес, есептелген салық сомасынан тікелей шегерумен көрсетіледі. Бүл ... ... ... төлеушілер үшін ең пайдалы салық жеңілдігі. Мәселен, инвестициялық салық ... ... ... өндірісті қайта қүру мен кеңейту, ғылым мен техниканың дамуымен ... ... ... кеткен салымдар мен шығындардың көлеміне пайызбен қойылады. Ал несие ... ... ... осы шығындардың өтемділігі мен қүрал-жабдықтардың қызмет ету мерзіміне байланысты. Салықтарды ... ... ... тыс көтеру - бүл өндірісті, кәсіпкерлік белсен-ділікті, еңбек пен ... ... ... ынтаны төмендетуге, сондай-ақ, халықтың және кәсіпкерлердің салықты төлеуден жаппай ... ... ... әкеп соқтыратыны бәрімізге мәлім. Салық мөлшеріне ықпал ететін жалпы ... ... ... қүрамына мыналар да енеді: халық табысы, салық салу объектілерінің ... ... ... мен қүрылымы, салық ставкалары мен тарифтерінің көлемі, табиғи және ... ... ... факторлар. Осы жердегі маңызды жағдайдың бірі, рыноктық экономикасы дамыған ... ... ... ҰТ-ның ішіндегі салықтардың алатын үлесі, экономикасы жәй дамыған елдермен ... ... ... әлдеқайда жоғары, өйткені ол жан басына шаққандағы табыс деңгейіне ... ... ... байланысты. Көптеген елдерде ұлттық өнім мен ЖІӨ-гі салық қысымын есептеу ... ... ... орталық және жергілікті бюджетке келіп түсетін салықтардың, сондай-ақ мемлекет ... ... ... тегін көрсетілетін әлеуметтік қажеттілік пен қызметтер шығынын алып тастағандағы, ... ... ... әлеуметтік жарналарды қоса есептегендегі жалпы сомасы ескеріледі. Ал біздің ... ... ... болса, осы күнге дейін әлемге әйгілі салық жүктемесін есептеу ... ... ... өңделмеген. Мемлекеттің әлеуметтік аяны реттеудегі салық саясатының ерекшелігіне келетін ... ... ... кез-келген мемлекет, халқының әл-ауқатын, тұрмыс деңгейін жақсарту мақсатында белгілі-бір ... ... ... саясат жүргізуі тиіс. Ал мемлекеттің кірісті қайта бөлу функциясы, ... ... ... жоғарыда айтып өткендей, мемлекеттің салық жүйесі арқылы, сондай-ақ әртүрлі ... ... ... бағдарламалар, түрмыс деңгейі нашарларға - мемлекеттік көмек көрсету, жүмыспен ... ... ... аясында да белгілі саясаттар жүргізу арқылы жүзеге асырылады. Егерде әлемдік ... ... ... сүйенетін болсақ, кез-келген елдің даму дәрежесі әлеуметтік саланы қаржыландыру ... ... ... дәрежесіне тікелей байланысты. Қазіргі заманның өзінде, дамыған батыс елдерінің ... ... ... инвестицияны әлеуметтік аяға, соның ішінде адами капиталына салу, ұлттық ... ... ... материалды-заттай элементтеріне салынатын капитал салымына қарағанда әлдеқайда жылдам артуда. ... ... ... да бағытты әлеуметтік жағдайға қарай бүрған кезде, қайта бағытталудың ... ... ... мен соңғы нәтижесі болып, экономикалық өсудің негізгі көзі мен ... ... ... ең негізгі факторы - адами капиталының өсуі ескеріледі. Халыктың түрақты ... ... ... деңгейін қамтамасыз ету, тек таза әлеуметтік міндет қана емес, ... ... ... бірге әлеуметтік-экономикалық та, яғни мүнда кері байланыс принципінің іс-әрекеті ... ... ... байқалады: бір жағынан халықтың түрмыс деңгейі, сол елдің экономикалық ... ... ... деңгейіне тәуелді болса, ал екінші жағынан тұрғындардың материалдық әл-ауқаттық ... ... ... өзі мемлекеттің экономикалық мүмкіндік дәрежесіне әсерін тигізеді. Соңғысы халық ... ... ... белгілі-бір дәрежеде реттеуге, қүрылып жатқан және жинақталған байлықты әділетті ... ... ... қолдауға міндетті. Бүгінгі күнде бөлу заңы мен механизмі «экономикалық ... ... ... негізгі сүрақтарының бірі болып табылады. Бүл ҰӨ-ті әлеуметтік реггеудің ... ... ... функциясын атқарады және қоғамдық өндірістің серпіні мен тиімділігін де ... ... ... теңсіздіктің тереңдеуі елеулі дәрежеде ресми кіріс алу мүмкіндіктерін жоғалтудың ... ... ... осының салдарынан, табыстың негізгі көзі ретіндегі халықтың белсенді түрде ... ... ... жұмыспен қамтуына көшудің нәтижесі болып табылады. Алайда, ауылдағы өзін-өзі ... ... ... ең алдымен жеке кәсіпкерлік қызметтің дамуын емес, көптеген үй ... ... ... үшін ақырғы күнкөріс қүралдарына айналған жеке меншік, ауладағы табиғи ... ... ... шаруашылығына көшуді білдіреді. Қазақстан бойынша кедейілік тарауында елеулі айырмашылықтар бар: ... ... ... орташа еңбекақы деңгейі бойынша саралау жалпы алғанда үш есе, ... ... ... шаруашылығымен айналысатындардікі екі есе артық (соңғы бірнеше жыл ішінде ... ... ... алғанда ең жоғары еңбекақы Маңғыстау облысында, ең төменгісі Алматы ... ... ... байқалған; ауыл шаруашылығындағы ең жоғарғы еңбекақы деңгейі Қостанай облысында, ... ... ... төменгісі Оңтүстік Қазақстан облысында тіркелген). Сонымен бір уакытта, жекелеген аумақтардың ... ... ... жағдайын жақсартуға айналатыны сирек қүбылыс. Мәселен, Маңғыстау және Атырау ... ... ... жалпы өңірлік өнім көрсеткіші жан басына шаққандағы ең жоғарылардың ... ... ... болып келгенімен, алайда кедей халықтың, әсіресе ауылдық жердегі, елеулі ... ... ... тап осы облыстарда. Сондықтан да, қаржы түрақтылығының жалпы тәртібі бойынша, ... ... ... кезінде де және экономикалық есу кезінде де қаржы ресурстары ... ... ... бүларға қарама-қарсы қоғамның әлеуметтік-экономикалық қажеттіліктері сәйкес болуы керек. Қоғамның өлеуметтік-экономикалық ... ... ... қанағаттандыру дәрежесі, өндірілген жалпы қоғамдық өнімнің көлеміне байланысты. Ұлттық ... ... ... әлеуметтік қажеттілік көлеміне шектеу енгізу минималды күнкөріс деңгейін; минималды ... ... ... бюджеті; түтыну себетінің қүны; еңбек ақы, зейнет ақы, жәрдем ... ... ... және стипендия төлеудің минималды мөлшері сияқты түтынудың әлеуметтік нормативтерін ... ... ... мүқтаж етеді. Инфляциялық жағдайда халықтың өмір сүруінің қажетті әлеуметтік ... ... ... сақтап түру үшін еңбек ақы мен әлеуметтік төлемдерге индексация ... ... ... өтемдік үстемақылар үсынылады. Мүнымен қатар, халықтың әлеуметтік қажеттілігі мен ... ... ... қанағаттандырудың негізі болып табылатын, еңбек ақы түрлері мен жүйелерін ... ... ... реттеуі, яғни әлеуметгік салық пен жеке түлғалардың табыс салығының ... ... ... арқылы түтынуға бағытталған қордың өсімін немесе еңбек ақы төлеудің ... ... ... қорын реттеуі саналады. Табыс салығынан босатылған сома ретіндегі «күнкөріс минимумының» ... ... ... табыс салығын енгізгеннен кейін, көп үзамай пайда болды. Біздің елімізде ... ... ... минимумын анықтау 20-шы жылдардың соңына қарай жүргізіле бастады. Ол ... ... ... минималды түтыну бюджеті жыл сайын есептеліп, осының негізінде еңбек ... ... ... төлеудің минималды деңгейі анықталған. Күнкөріс минимумын есептеу тәжірибесі біраз ... ... ... тоқтатыльга, оны қайтадан қолдану қажеттілігі тек 60-шы жылдары ғана ... ... ... қажет болды. Сол жылдары Қазақстанның еңбек комитетінің еңбекті Ғылыми ... ... ... Институтының минималды түтыну бюджетінің есебі бойынша 1967 жылдан бастап ... ... ... минималды жалақыны 60 сомға дейін көбейтуді негіздеді (бүған дейінгі ... ... ... жалақы директивті түрде айына 40 сом деңгейінде болды). Мемлекетпен ... ... ... және табыс салығынан босатылған табыс деңгейі, жақсы тамақтануға және ... ... ... коммуналдық қызметті төлеуіне шын мәнісінде жетіп түрды. 1974 жылы ... ... ... деңгейі нашарларға арнап, жанүяның әрбір мүшесіне айына 50 сом ... ... ... минималды жанбасылық табысты бекіткен болатын. Қазіргі кезде экономикасы дамыған бірқатар ... ... ... «күнкөріс минимумы» үғымының орнына «кедейілік шегі» көрсеткіші қолдануда. Осы ... ... ... шекке сәйкес келетін табыс деңгейі уақыт өте қайта-қайта қарастырылып ... ... ... мәселен Ұлыбританияда ол - табыс индексациясына байланысты болса, ал ... ... ... - ол жыл сайын қарастырылады. Қазіргі уақытта, Құрама Штаттарда ... ... ... шамамен 12-15%-ы кедейілік шегінен төмен деңгейде өмір сүреді, бірақ-та ... ... ... сол төмен деңгейлі табысының өзі, адамның өмір сүруінің негізгі ... ... ... салыстырмалы түрде қамтамасыз ете алады. Осы жерде Дж. Стилицтің ... ... ... әлеуметтік жағдайына байланысты әділеггі пікірін айта кетуге болады. Ол: ... ... ... индексі халықтың қаншасы одан төмен немесе жоғары екендігін анықтайтын ... ... ... емес... Кедейілік индексін пайдалану, үкіметтің назарын кедейілік шегінен төмен ... ... ... одан жоғары түратындарға аударуына мүқтаж етеді. Бүл әрине шығын ... ... ... қарастырғанда кедейлер санын қысқартудың анағүрлым тиімді тәсілі болғанымен, табысы ... ... ... халықтың осы мәселесін шешу үшін ештеңе істей алмайды [54]. Егерде ... ... ... мәселен ҚР-ның Халык Банкінде қайта қаржыландыру ставкасының шегінде салым ... ... ... есептелген пайыздарға табыс салығы салынбайтын болса, ал Үлыбританияда Жинақ ... ... ... пайыздық есебі бойынша алынған тұрақты сомадан - 70 фунтқа ... ... ... табыс салығы салынбайды. Кез-келген мемлекет өз елінің қаржы жағдайының түрақтылығына, ... ... ... өндірістің тұрақты өсуі негізінде, қаржы ресурстарын үнемі арттыруының арқасында ... ... ... жеткізеді. Экономикалық дағдарыс жағдайында, әлеуметтік-экономикалық даму қажеттілігіне арналған қаржы ... ... ... көлемі азаяды. Осының салдарынан көптеген қажеттілік қанағаттандырылмай қалады. Мемлекет ... ... ... кезекте тұрған тактикалық және стратегиялық міндеттерді бүза отырып, шектелген ... ... ... көлемін бірінші қажеттіліктегі шығындарды жабуға қарай жүмсайды, яғни алдағы ... ... ... таңдауына шектеу қойылады. Ал мүндай әрекет, әлеуметтік жағдайды одан ... ... ... бетер түрақсыздандыра түседі. Жалпы, салықтар мемлекет табысының негізгі қайнар көзі ... ... ... мынадай нақты талаптарға сай болуы қажет: Салық жүйесінің тұрақты - ... ... ... болуы және оның мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық мәселелерін шешуді қамтамасыз етіп ... ... ... жүйесі салық төлеушіге түсінікті және түрақты болуы керек. Салық ... ... ... өзгерістерді жыл басынан енгізу, яғни тауар өндірушілер осы өзгерістерге ... ... ... қалыптастыруына уақыт беруі; Салық салу ... ... ... барлық меншік түрлерінің ... ... ... шаруашылық субъектілері үшін, ... ... ... олардың қүқықтық-үйымдастырылу ... ... ... формасына қарамастан, бірдей болуы; Салық жүйесі ... ... ... әділетті, ал салық ... ... ... жүктемесін салық төлеушілер арасында бірдей ... ... ... қажет. Біріне көптеп салык салу есебінен, екіншісіне салық жеңілдігін ... ... ... де болмайды; Салық жүктемесін төмендету, ... ... ... яғни салық төлеушілердің ... ... ... пайда түсіруіне, ғылыми-техникалық ... ... ... дамытуына, инвестициялық қызметті ... ... ... байланысты қажетті шығындарды салық салудан босату; Салық ... ... ... мүддесін қорғауды қамтамасыз ... ... ... ету, яғни салықты төлеуші ... ... ... дүрыс және заңды түрде ... ... ... тәлкегінен қорғалуы қажет; Салық салудан ... ... ... жариялық және жариялық ... ... ... емес тәсілдерін жою, салық төлемдерінің дүрыстығын тексеретін бақылаудың ... ... ... жүйесін қүру. Өңірдің және жергілікті басқару ... ... ... бюджетінің кіріс бөлімінің көздері нақты көрсетілуі қажет. Азаматтардың ... ... ... қүқына байланысты әркімнің жеке табысына қарамастан жалпы білімге, жасына ... ... ... әлеуметтік қамтамасыз етілуіне, мүгедектікке, асыраушы адамын жоғалтуына байланысты, балаларды ... ... ... мен тәрбиеленуіне, жүмыссыздарға және ауруына байланысты тегін дәрігерлік көмекке ... ... ... бар. Басқаша айтқанда, әлеуметтік аяда, нарық механизмінің әрекеті әлеуметтік ... ... ... имандылық принциптерімен шектеледі. Сондықтан да ақылы қызметтерді, әсіресе дәрігерлік ... ... ... жалпыға білім беруді үйлестіру, халық табысыньщ саралануымен және оның ... ... ... теңестірілуі қажет . Қазіргі уақытта Қазақстанда минималды материалдық қамтамасыз ету ... ... ... орнына, 1992 жылы қысқа мерзімге енгізілген минималды тұтыну бюджетінің ... ... ... минимумы қолданылады. Бірақ та, оның мөлшері мемлекеттің минималды ақшалай ... ... ... алуға беретін кепілдігі мен азаматтарды қорғаудың басқа да әлеуметтік ... ... ... жүзеге асыруына жетпейді. Соңғы жылдардағы елімізде күнкөріс минимумынан төмен ... ... ... алатын халық саны төмендегі кестеде көрсетілген (кесте 3).