... ... ... ҚАҚТЫҒЫСТЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1.1
... ... ... туралы ілімнің дамуы
Философиялық- әлеуметтік дәстүрде қақтығыс мәселесі алғашында социал-дарвинизм
... ... ... толық көрініс тапқан адамзат қоғамындағы күрес процесстерін қарастырумен байланысты
... ... ... Қақтығыс әлеуметтік өзара әрекет формасы ретінде қарастырылатын күреске теңестіріледі.
... ... ... қоғамның тұрақты және дараланған құрылым табиғаты туралы алғашқы түсініктері
... ... ... қызметтік нобайында сипатталды. Қызметтік бірлік туралы тезистік қақтығыстарды қоғам
... ... ... патология, аномалия ретінде сипаттады. А.Г.Здаромысловтың еңбегі қақтығыстың әлеуметтілігі. Мұнда
... ... ... политикалық көзқараспен испатталады. Қақтығыс – дұрыс қоғамда керек нәрсе,
... ... ... қажетті құбылыс.Бұған немқұрайлы қарамай белгілі тәртіпке бағынып әділетті шешу
... ... ... Ресейде және басқа да мемлекеттерде осы уақытқа
... ... ... әлі бұл мәселе бойынша түрақты теория шешілген жоқ. Бірақ
... ... ... оқымыстылар жан-жақты көзқарасты жинақтау және пайдалы жүзеге асыруды қолдайды.
«Тепе-теңдік»
... ... ... қарама-қарсы қоғамның тұрақты өзгеруі идеясына негізделген «қақтығыс теориясы» қалыптастырылды.
... ... ... моделін» ұстанудағы құндылық «қақтығыстық модельдің» қабылдануы мен дамуын тежеді.
... ... ... қақтығыс пен күрес процесстерін жүйелі сипаттайтын авторлар Маркс пен
... ... ... қақтығыс теориясының негіздерін және қақтығыс әлеуметтанудың негізін қалады.
Маркс еңбектерінде
... ... ... дамуының диалектикасы және қақтығыстардың пайда болу заңдылықтары қарастырылды. Зиммель
... ... ... функционализм негіздерін қалай отырып, қақтығыстың позитивті қызметтері туралы түсінікті
... ... ... Дарендорф және Козер еңбектері қақтығыс парадигмасының қазіргі концептуалды негіздеріне
... ... ... Маркс пен Зиммель зерттеулерін жалғастырды. Олардың еңбектерінде қақтығыс белгілі
... ... ... сипатқа, нақты феноменологияға ие бола бастайды. Дарендорф және Козер
... ... ... қақтығысты теориялық сипаттаудан практикалық жұмысты жүзеге асырған қазіргі қақтығыс
... ... ... негізін қалады.
Батыс ғылымының өкілі Л.Козер қақтығысты мынадай тұрғыда
... ... ... «Қақтығысушы тараптардың мақсаттары тек көздегеніне жету ғана емес, сонымен
... ... ... залалсыздандыру, зиян келтіру, серіктестікті шеткеру болып табылатын құндылықтар немесе
... ... ... билік үшін, шектеулі ресурстар жолындағы күрес әлеуметтік қақтығыс ретінде
... ... ... мүмкін». Оның алғашқы үлкен еңбегі қақтығыстарға арналған және «Әлеуметтік
... ... ... қызметтері» деп аталды (1956).
Қақтығыс ілімін қалыптастыруда мұның тарихи мәні
... ... ... ал Козер мен Зиммельдің қақтығыстың позитивті қызметтері туралы идеялары
... ... ... жоғары жетістіктерінің бірі ретінде қарастырылады. 50-60 жылдары қақтығыс ілімі
... ... ... методологиялық және әдістемелік тәсілдерді біріктіретін ерекше пәнаралық сала ретінде
... ... ... бастады.
Қазіргі қақтығыс ілімі қақтығысты әлеуметтік қатынастардың заңды және шынайы
... ... ... ретінде мойындау ұстанымынан шығады.Отандық ғылымда теориялық дамуы советтік қоғамтанудың
... ... ... қақтығыссыз дамуы туралы тезистерімен тежелді. Қақтығыстарды зерттеу практикалық тапсырмаларды
... ... ... бойынша жеке жұмыстармен шектелді. Ресейдегі жағдайдың өзгеруі қақтығыс мәселесіне
... ... ... деңгейін күрт көтерді. Отандық қақтығыс зерттеушілерінің теориялық зерттеулерінің негізгі
... ... ... өрісі және практикалық назары этникалық экономикалық және саяси қақтығыстарды
... ... ... маңыздылығымен анықталады.
Қақтығыстану өзінің қалыптасу мен дамуында психологияға сүйеніп келді.
... ... ... ілімі саласындағы ең алғашқы еңбектің бірі Левиннің «Разрешение социальных
... ... ... еңбегі (1948).
Қақтығыс ілімінің классиктері өз еңбектерінде әрқашанда психологиялық феноменологияларды
... ... ... отырды, мысалы ондай құбылыстар жаугершілік сезімдер, ойлар. Қазіргі батыстық
... ... ... ілімі психологиялық факторлардың қақтығыстардың пайда болуы мен дамуына ықпалын,
... ... ... сияқты оларды шешу және басу үшін психологиялық әдістерді қолдану
... ... ... маңыздылығын мойындай келе психологияның басым ықпалын сезінуде. Отандық қақтығыс
... ... ... келетін болсақ, қазіргі уақытта ол психологиямен жеткіліксіз байланысқан әлеуметтік
... ... ... шеңберінде дамуда.
Қақтығыс құбылыстары табиғатына, олардың қоғамда алатын орнымен рөліне
... ... ... көзқарастардың түрлі салада дамуы, сол сияқты психологияда қақтығыстармен теориялық
... ... ... практикалық бағытта жұмыстар жүргізуге ықпал етті.
1.3
... ... ... ілімінің қазіргі жағдайлары және жүйелеу ұмтылыстары
Практикалық тұрғыда жұмыс жасауға
... ... ... қарым-қатынасқа ықпал еткен қақтығыстарды зерттеу парадигмасындағы негізгі өзгерістер бірнеше
... ... ... тезистерде тұжырымдалуы мүмкін:
Қақтығыс- әлеуметтік жүйелердің кең тараған белгісі, ол
... ... ... және жағымсыз болмайды, сондықтан да ол адам өмірінің шынайы
... ... ... ретінде қарастырылуы қажет. Ральф Дарендорфтың айтуынша қақтығыстың қоғамда болмауы
... ... ... нәрсе емес, қоғамның дұрыс өсуіне қақтығыс айтыс көзқарас әсер
... ... ... отыру керек. Барлық қоғамда адамдар екі топқа бөлінеді: басқарушы
... ... ... бағынушы.Осы екі тең емес топтағы адамдар арасында қарама –
... ... ... пайда болады.
Қақтығыс қалыпты адами өзара әрекеттестіктің бір формасы ретінде
... ... ... қажет. Мүмкін қақтығыс адами өзара әрекеттің жақсы формасы емес
... ... ... біз оны қандай да бір бұзылыс немесе кемістік ретінде
... ... ... доғаруымыз қажет. Қақтығыс- қалыпты жағдай. [20,52]
Қақтығыс әрқашанда және міндетті
... ... ... бұзылыстарға жетелей бермейді. Керісінше, ол тұтастықты сақтауға қызмет ететін
... ... ... процесстердің бірі.
Льюис Козер. Қақтығыстың болу себебіне көзқарас және тұжырымдама.Бұл
... ... ... қақтығыс қоғамының өсуіне үлкен әсерін тигізеді .Қоғамда қақтығыс көбейген
... ... ... қоғам соғұрлым тұрақтанады да, оны жекешелеу немесе ұйымға бөлуді
... ... ... айтуынша қақтығыс дегеніміз – қоғам арасындағы қарама –қайшылықты басып
... ... ... Адамдарды ұйымға, жеке топтарға бөліп отыру. [25,53]
Белгілі бір жағдайларда
... ... ... қақтығыстардың өзі тіршілікті және тұтас әлеуметтік тұрақтылықты сақтап қалуға
... ... ... болады. Қақтығысты бірмәнді деструктивті деп қабылдап және бірмәнде бағалаудың
... ... ... жоқ. Қазіргі түсінік бойынша, қақтығыс- міндетті түрде жаман бола
... ... ... потенциалды позитивті мүмкіндіктерге ие. Қақтығыстардың жағымды ықпалдарының ортақ идеясы:
... ... ... өзгеріске жетелейді, өзгеріс бейімделуге, бейімделу- тіршілікке».
Қақтығыс- Өзгеріс- Бейімделу- Өмір
... ... ... біз қақтығысты қорқыту ретінде қабылдауды тоқтатып және оны бір
... ... ... өзгерту қажеттігі туралы белгі ретінде қабылдасақ, онда біз конструктивті
... ... ... боламыз. Қақтығыстардың құндылығы мынада, олар тұрақталған жүйені жойып, жаңалыққа
... ... ... ашады. Қақтығыс- өзгеріске ынталандыру, шығырмашылықты талап ететін белгі. Қақтығыстың
... ... ... қызметтері туралы идеялар американ әлеуметтанушысы Л.Козер еңбектерінде кеңінен қарастырылған.
... ... ... қарастырылған қақтығыстың ескертушілік қызметі оның жалғыз позитивті мүмкіндіктері емес.
... ... ... қақтығысты өзара әрекеттің өзі оған қатысушылар үшін пайдалы болуы
... ... ... Козердің пайымдауынша, «әлеуметтік реттелетін қақтығыстар оған қатысушылар арасындағы «ахуалды
... ... ... және олардың қарым- қатынасының жаңаруын мүмкін етеді», «өшпенділік сезімдерінің
... ... ... шығуын қамтамасыз ете отырып, қақтығыстар өзара қарым-қатынасты қолдау қызметін
... ... ... тілінде «дағдырыс», «қақтығыс» иероглифы екі иероглифтің үйлесуінен құрылған. Олардың
... ... ... «тәуекелділік», «қауіптілікті», ал екіншісі- «қолайлы мүмкіндікті» білдіреді. Сөзсіз қақтығыста
... ... ... бұзу тәуекелдігі, дағдарыстан өте алмау қаупі, сонымен қатар қарым-қатынастың
... ... ... деңгейдегі қолайлы мүмкіндіктері, дағдарысты
конструктивті өткеру және жаңа өмірлік мүмкіндіктерді
... ... ... жағдайлары да бар. Қақтығыста күшті конструктивті бастама қаланған, яғни
... ... ... жақсы нәрсе болуы да мүмкін. Р.Мэйдің пайымдауынша қолайлы дағдарыспен
... ... ... жасауда психотерапевтік тәжірибені қолдануға болады.
Ол көмек сұраған бір жас
... ... ... эмоционалды хат алғаны туралы жазды: «Жауап хатында мен оның
... ... ... ушықтыруды және дағдарысты жағдай тудыруды мақсат етіп қойдым. Ол
... ... ... ереке бала жағдайына әдеттеніп кеткенін, ал қазіргі уақытта ешқандай
... ... ... жоқтығы, өзін-өзі аяушылық басым, жігерлілігі жоқтығын жаздым. Оның «Менін»
... ... ... еш жағдай айтқан жоқпын». Мэйдің айтуынша, жауапты реакция бойынша
... ... ... мақсатқа қол жеткізілген және конструктивті әрекеттерге негіздеген.
Қақтығыстың потенциалды мүмкіндіктерді
... ... ... тұлға өміріндегі деструктивті роль ықтималдылығы туралы ұмыттырмауы қажет. Тұлғаның
... ... ... болған дағдарыстар, қақтығыстар, қарама-қайшылықтарды тиімді шешудің мәні туралы түсініктер
... ... ... жалпы мойындалған емес, сонымен қатар олардың өз уақытында жойылмауы
... ... ... денсаулығына бұзылысты және жағымсыз ықпалы да айтылған. Адамның шын
... ... ... осылайша туындаған мәселесінен айығуы нәтижесіндегі адамдардың қақтығыстан немесе дағдарыстан
... ... ... өнімді ретінде бағалай аламыз, яғни осылайша дағдарыс адамды жетілдіреді,
... ... ... адеквадты және ынтымақты етеді.
Ф.Василюк көрсеткендей, дағдарысты жағдайға эмоционалды мазасыздану
... ... ... күшті болмасын, өздігінен оны шешуге жетелемейді. Осылайша жағдайды талдау,
... ... ... ойластыру тек оны жақсы сезінуге жетелейді.Шынайы мәселе нәтижесі тұлғаның
... ... ... кедергілерін жою, ішкі субъективті әлеміндегі өзгерістер болып табылатын «мәнжасау»,
... ... ... құрудан тұрады - жаңа мәнге ие болу, жаңа құндылықты
... ... ... жан тепе-теңдігін қалыпқа келтіру және т.с.с.
Керісінше, шын мәнінде индивид
... ... ... бағаламасын психологиялық тиімсіз болып табылатын стратегиялар дағдарыстарды және эмоционалды
... ... ... әлсіретуге бағытталады. Егер ертеректе пайдаланылған медициналық ұқсастықты қарастырсақ, онда
... ... ... жағдайда адам ауырғанды сезіне оның себебін анықтап емдеуге ұмтылады,
... ... ... жағдайда ол жай ғана дәрі қабылдап, жағымсыз сезімдерді басуға
... ... ... практикалық позиция Мэй сөздерімен айтылуы мүмкін: «... Деструктивті қақтығыстарды
... ... ... айналдыру біздің міндетіміз болып табылады».
Қақтығыс оның жағымсыз және деструктивті
... ... ... әлсірейтіндей, ал конструктивті мүмкіндіктері күшейтілетіндей басқарылуы мүмкін.Бұл жағдай қақтығыспен
... ... ... жасауға болатынын білдіреді. Қазіргі уақытта қақтығыспен жұмыс жасау ортақ
... ... ... және жекелік қызығушылық ретінде қабылданады.Отбасылық ұрыстар, саяси қарсылықтар басшы
... ... ... қарамағындағылардың келіспеушіліктері- олардың жүйеленуіне мүмкіндік беретін барлық тұлғааралық қақтығыстардың
... ... ... да бір ортақтықтары бар.
Тұлғааралық қақтығыстар өмірдің мотивациялық, когнитивті және
... ... ... сфералармен сәйкес сипатталғаны сияқты, осыған ұқсас тұлғааралық қақтығыстар түрлерін
... ... ... болады. Қақтығыс туралы әдебиеттерде дәстүрлі түрде әлеуметтік, релевантты қақтығыстардың
... ... ... негізгі түрі ерекшеленеді:
1. Құндылықтар қақтығысы.
2. Ресурсты қақтығыстар (қызығушылықтар қақтығыстары).
Жүйелеудің басқа да
... ... ... бар, бірақ кейбір мәнде бір феноменологияға жатады.Мотивациялы қақтығыстарға қызығушылықтар
... ... ... жатқызылуы мүмкін, олар қатысушылардың бір-біріне сәйкес келмейтін немесе қарама-қайшылықты
... ... ... мақсаттары, жоспарлары, ұмтылыстары, мотивтері болуы мүмкін. Мысалы, алдағы демалыстарға
... ... ... ерлі-зайыптылардың жоспарлары әртүрлі болып шығуы, басшы айдың аяғына дейін
... ... ... кетуді жоспарламаған жұмысшысын іс-сапарға жіберуді жоспарлайды және т.с.с. Түрлі
... ... ... қызығушылықтары бір-бірлеріне қарама-қайшы, бірақ мүмкін оларды үйлестіретін нұсқаны табады.
... ... ... сәйкес келмейтін жағдайлар қақтығыстың ерекше түрі болып табылады. Егер
... ... ... бір теледидар болса және әйелі асыға келесі фильмнің басталуын
... ... ... отыр, ал осы уақытта басқа бағдарлама бойынша ері үшін
... ... ... футбол өтіп жатыр, барынша келісімге келу ниетіне қарамастан, өздерін
... ... ... алдына қояды. [35,125]
Когнитивтілерге құндылықты қақтығыстар жатқызылуы мүмкін, себебі қатысушылар
... ... ... түсініктердің сәйкес келмеуі үлкен мәнге ие. Адамның құндылықтар
... ... ... өзі үшін, жекелік мәнде орындалуы болып табылатындарды бейнелейді. Мысалы,
... ... ... әңгіме жұмыс туралы болатын болса, адам өзі үшін жұмысында
... ... ... маңызды санаса, сол құндылық болады; отбасы қарым-қатынасындағы құндылық, олардың
... ... ... бойынша отбасы үлгісі қандай болуы туралы түсініктер болып табылады.
... ... ... адамның негізгі және басқа да ол үшін маңызды түсініктер
... ... ... мүмкін.
Бірақ құндылықтағы айырмашылықтардың қақтығыс тудыруы міндетті емес, түрлі пікірдегі,
... ... ... және діни көзқарастағы адамдар жақсы қарым-қатынаста және бірге табысты
... ... ... атқара алады.
Осы айырмашылықтар адамдардың өзара әрекеттеріне ықпал еткенде және
... ... ... құндылықтарына тиісе бастағанда құндылықтар қақтығысы туындайды. Басым құндылықтар адамдар
... ... ... бағыттай және өара әрекетте олардың белгілі бір мінез-құлық үлгілерін
... ... ... отырып реттеуші қызмет атқарады. Егер қатысушылардың мінез-құлық негізінде түрлі
... ... ... құндылықтар болатын болса, олар бір-бірлерімен қарама-қайшылыққа келіп қақтығыс тудырады.
... ... ... көз жеткізуге, сендіруге бейім адамдар өз көзқарастары, талғамдары, және
... ... ... ортаға сала отырып қақтығыс тудыруы мүмкін.
Іс-әрекеттік сферадағы тұлғааралық қақтығыстардың
... ... ... бір кең тараған түрі- өзара әрекеттегі ереже немесе нормалардың
... ... ... пайда
болатын рөлдік қақтығыстар. Нормалар және ережелер бірлескен іс-әрекеттің бөлінбейтін
... ... ... болып табылады. Олар жасырын сипатта болуы мүмкін (мысалы, келісімге
... ... ... еру міндетті емес болатын этикет нормаларын сақтау) немесе ерекше
... ... ... болуы мүмкін (еңбек келісім шарты).
1.3 Тұлғааралық қақтығыстардың психологиялық себептері
Қақтығыстық
... ... ... пайда болуы туындаған қарама-қайшылықтардың қарапайым салдары ғана емес, сонымен
... ... ... келесі процесстен тұрады: сыртқы оқиғаның қақтығыс ретінде анықталуы-бұл қақтығыстық
... ... ... оқиғаны қақтығыс ретінде түсіне отырып, адам өзін қақтығысты өзара
... ... ... ережесі бойынша ұстай бастайды, осылайша жағдайға қақтығысты тасымалдайды. Осы
... ... ... екі өтпелі нүкте ерекше мәнге ие: өзекті жағдайды қақтығыстық
... ... ... қабылдауға қандай факторлары негіз болады және жағдайдың қақтығыстық болып
... ... ... кейінгі қақтығысты өзара әрекетке өтудің жүзеге асуы.
Қақтығыстық жағдайлардың туындауы,
... ... ... дамуы және шешу жолдары. Қақтығыс түсінігі, қақтығысты жағдай.
... ... ... заңдылықтары мен себептері. Қақтығысты жағдайды шешудің конструктивті жүесі және
... ... ... ерекшеліктері. [38,11]. Қақтығыс типтері:
жазық және көлденең.
Қақтығыс түрлері:
- іскерлік өндірістік;
- топаралық;
- тұлғаралық;
- рольдік;
- тұлға
... ... ... пайда болу дәрежесіне қарай: ашық, жабық, кездейсоқ және әдейі
... ... ... болып бөлінуі. Қақтығыс нәтижесінің: деструктивтілігі және конструктивтілігі. Қақтығысты әрекеттесудің
... ... ... оның қатысушылары әртүрлңі ойларын айту мүмкіндігін иелегнелі, шешім қабылдауда
... ... ... көптгін көрсету, және бұл қақтығыстың маңызды позитивті мәні болып
... ... ... [36,51]
Қақтығыстың шығуы, алдын алу себептері. Қақтығыстық жағдайдың ішкі және
... ... ... себептерінің сипаттамасы. Сыртқы себептер: іскерлік және өзара тұлғааралық келіспеулер,
... ... ... қателіктер, жұмыс тәртібі мен келісім негізін бұзу.Ішкі себептер: жағымсыз
... ... ... және өзара қатынастың арасындағы байланыс. Қақтығыста эмоцияны басқару.
... ... ... шығудың психологиялық ерекшеліктері.
Қақтығысты басқару - болжау, ескерту, жою, реттеу.
... ... ... өзара қарым-қатынасты бұзуы және зардаптарының себептері.Қақтығысты жағдайды шешудің орталығы,
... ... ... қақтығыстың шығу себебін анықтау керек. Сыртқы себеп және қақтығыстың
... ... ... типтері болады. Сыртқы себеп-іскерлік түсініспеушілікпен байланысты, іс жүргізу түрінде
... ... ... Ішкі себеп –жағымсыз эмоциялық қатынас.
Қақтығыстың болуының басқа себептері –
... ... ... және мағыналы барьер . (мінездердің сәйкес келмеуі, талаптардың сәйкестенбеуі,
... ... ... пен өкілдердің келіспеуі), қарым-қатынаста серіктердің өзара түсінісушілігі мен алдағы
... ... ... әрекеттерінде кедергілердің болуы. Жеке тұлғалық қақтығыстардың себептері: өзінің қауыпсіздігіне
... ... ... қорқыныш, реніш сезімі, көре алмау және, өзіндік бағаның жоғарлығы.
Қақтығыстың
... ... ... жаралуы өкініштен басталады: өзіндік баға мен қоршаған орталық
... ... ... сәйкес келмеуі. Кез-келген жағдайда жалпы қабылданған нормалардың бұзылуына қарама-қайшылықтардың,
... ... ... келіспеушіліктердің пайда болуына түрткі болуы мүмкін және өзара әрекеттестіктегі
... ... ... арасында қақтығысқа әкеліп соғады.
Нормалар мен ережелердің бұзылу себептері түрлі
... ... ... болуы ықтимал. Біреулер жаңадан келуіне орай және ондағы заңдармен
... ... ... таныс болмауы салдарынан ұжымда қабылданған заңдарды еріксіз түрде бұза
... ... ... Нормалар мен ережелерді саналы түрде бұзу олардың барлығын қайта
... ... ... ниеттерімен байланысты (мысалы, жеткіншек үйіне ата-аналары белгілеген уақыттан кешірек
... ... ... өзінің ересек екенін және балалар үшін қабылданған ережелерді сақтамауға
... ... ... екендігін дәлелдей бастайды). Қақтығыстың даму этаптарының мінездемесі.
Қаұтығыстың дамып
... ... ... өршуі мынадай этаптардан өтеді:
... ... ... І. Қақтығысқа қатысушылар арасындағы қысымның біртіндеп өршуі.
... ... ... ІІ. Проблемді жағдайлар санының
... ... ... және бастапқы мәселенің тереңдеуі.
... ... ... ІІІ. Қақтығысқа қатысушылар белсенділігінің жоғарлауы, қақтығысқа жаңа адамның енуі.
... ... ... ІҮ.эмоционалды қысымның өршуі, қақтығысқа
... ... ... әрекетін қадағалау, ол кейде ұйымдастырылмауы қақтығысқа қатысушылар мінез
... ... ... құлқына әсер етеді.
... ... ... жағдайдың п. б. және қақтығысқа жалпы қатысушылардың қатынасуының
... ... ... Қақтығыс деструктивті (негативті), конструктивті (позитивті) болады.
Еңбек ұжымының психологиялық
... ... ... қақтығыстың әсер етуі деструктивтіге бөледі, мүнда өзара
... ... ... – қатынас іштей бөлінеді және бұзушы қақтығысқа өтеді,
... ... ... және санасу. Ал конструктивті творчестволық ұжымдағы жағыдайды реттейді. Кейде
... ... ... жағымды жағыдайды тудырады, олар тәртіпке келтіру және еңбекті
... ... ... жұмыстағы келіспеушіліктерді анықтайды, іскерлік қарым – қатынасты
... ... ... Барлық қақтығыстар, көлеміне қарамастан біртекті динамикалық схема
... ... ... дамиды.
Белсенді қақтығысқа түсуші – қақтығыс кезінде авторитарлы және
... ... ... жатпайтын жағдайларды қолданады: агрессия, қысым, қорқыту және т.б. Енжар
... ... ... түсуші – жалтақтап, үндемей және қақтығыстан күрессіз шығуға тырысады.
... ... ... белсенді қақтығысқа түсуші соңында кейде кінәлі сезімінде болса, ал
... ... ... қақтығысқа түсуші – тек қана реніште болады. Дәнекер үшінші
... ... ... енеді, авторитетті екеуіне қарағанда. Ол қақтығысты шешуге көмектеседі. ол
... ... ... – маман болуы мүмкін.
Қақтығыста екі жағымсыз тактика көрінеді:
күрес
... ... ... қашу
ұтыс – ұтылыс
Күресте серіктес өзін агрессивті ұстайды: қарсыласты үнемі
... ... ... отырады, өзінің көзқарасын ғана көреді, өзінікі дұрыс деп санайды,
... ... ... және ренжітеді.
Қашуда қақтығыстан шығу мақсатын көздейді, мінезіндегі көріністер: үндеушілік,
... ... ... кейде өзіне өкпелеу және бір нәрсені дәлелдеуге қызығушылығының болмауы,
... ... ... бәрібір» позициясын ұстанады.
Белсенді қақтығысушы өзінің үкімін, билігін жиі зиянды
... ... ... Серігінің әлсіз жерлеріне қысым көрсетеді. Сондықтан жасырын жердегі реніш
... ... ... қақтығысқа немесе ашық түрдегі кек алуға өршуі мүмкін.
Мұндай рольдерге
... ... ... қақтығысқа түсуші серіктестің біреуі жағдайдың егесі. Ол психологиялық жағынан
... ... ... бақылайды және реттейді: «серіктес маған дос та емес, қас
... ... ... емес, ол мұғалім». Рольдер қақтығыс процесінен сәйкес ауысып отырады.
... ... ... серіктестердің түрлі көзқарастарын есепке ала отырып, қақтығысты шешуге көмектеседі.
... ... ... қақтығыстардың жеке түрлері олардың шынайы көптүрлілігін жоққа шығармауы ықтимал.
... ... ... қақтығыстарда олардың бірнеше түрлерінің компоненттері үйлесіп жатады, сонымен қатар
... ... ... сипаты оқиғаға қатысушылар арасындағы қарама-қайшылық ерекшеліктеріне ғана емес, сонымен
... ... ... олардың осы оқиғаға енгізетін маңыздылық, субъективтік мәніне де байланысты.
Ұмытпау
... ... ... :
- өзінің дәрежесін жоғары белгілеу, қоршағандарды тітіркендіреді.
- артық өкпелеу
... ... ... өзіндік бағаның жоғарлылығы болуы мүмкін. Мұнда қоршаған ортаны кінәлау,
... ... ... дөрекілігін ескептуге болмайды.
- барлық адамда өзіндік нәзік орнымыз бар,
... ... ... оны сынмен, кемсітумен қарауға болмайды.
- барлық адамдар өзінің іс-әрекетін
... ... ... бағалауын, сонымен қатар мақтауды қажет етеді, егер ол сәйкес
... ... ... жүйке жүйесімен ауыратындарды ұрыс, қақтығыс жиі болады, өткір жүреді
... ... ... қиын шешіледі. Ауру қатынаста қиын өтпелі болуы мүмкін, ал
... ... ... жеңіп шығу үшін дәрігер-психоневропотологтардың көмегі қажет.
1.4
... ... ... анықтаудың жекелік және обьективтік факторлары
Белгілі бір мәдениетке, жас категорияларына,
... ... ... кәсіби топтарға сәйкес қандай да бір жағдайларды ерекше қабылдау,арнайы
... ... ... негіз болып отырады. Егер де біз адамның ішкі әлеміне,
... ... ... психологиялық ерекшеліктеріне көңіл бөлетін болсақ, онда осы деңгейде адамдардың
... ... ... жағдайлары мен оқиғаларды қабылдауы нәзік, әрі жекеленген түрде болады.
Бір
... ... ... жағдайдың анықталуы, «анықталатын» жағдайдың өзіне сүйенеді, екіншіден- субъектінің түрлі
... ... ... жағдайларды жеке когнитивті репрезентацияларына сүйенеді. Осылайша, жағдайдың сыртқы
... ... ... сол сияқты адамның ішкі субъективті әлемі деп айқындалу күштерінің
... ... ... жағдайға байланысты ерекшеленеді.
Сыртқы жағдай анықталған сайын, ол бір типті
... ... ... тудырады. Қауіп пайда болған жағдайда адамдар олардың жекелік ерекшеліктеріне,
... ... ... қатынасы, көзқарастары мен талғамдарына тәуелсіз ашуға бой береді, одан
... ... ... құтылады, эмоционалды күйзелістерге ұшырайды. Олардың мінез-құлықтарынан жекелік ерекшеліктерді байқауға
... ... ... олардан тап болған оқиғаның бір мәнділігі соншалықты, түрлі субъективті
... ... ... орын қалдырмайды.
Егер де сыртқы жағдай әлсіз анықталса, онда басым
... ... ... оны қабылдау деңгейі қатысушылардың жекелік ерекшеліктеріне байланысты болады. Мысалы,
... ... ... қарамағындағылары туралы сөз жібереді: біреу үшін «әділетті сын», екіншісі
... ... ... – ешқандай мәні жоқ, үшіншісі күйгелектеніп, ашуланып, өзін әрең
... ... ... жағдайлардың басым көпшілігі қақтығысты байқауға мүмкіндік беретін сыртқы жағдайлардағы
... ... ... негіздер нәтижесінде, сол сияқты қақтығысты байқап отырған адамдардың жекелік
... ... ... салдарынан пайда болады.
Өзімізге тәуелсіз жағдайларды объективті деп айтамыз. Біздің
... ... ... қабылдау жағдайларын және оның анықтамасын шарттайтын объективті факторлар ретінде
... ... ... адамзаттық» деңгейдегі өлшемі адамдардың бір типі әсерленулерін тудыратын осы
... ... ... ерекшеліктері көрінеді.
Зерттеу көрсеткіштері бойынша, адамдар қандай да бір мақсатқа
... ... ... жағдайлардың белгілі бір типтерін таңдайды, яғни сол жағдайлардың типтік
... ... ... таңдау барысында сәйкес және қолайлы болуы мүмкін, ал кейбіреулері
... ... ... сәйкес келмейді деп есептейді. Сонымен, автордың пайымдауынша, «мәлімет алу
... ... ... беру үшін белгілі бір әлеуметтік жағдайлардың басымдылығы және шектеулілігі
... ... ... қажет».
Осылайша, өзара әрекеттестік туралы біздің түсініктеріміз адамдарға жағдай сипатына
... ... ... келісімге келуге мүмкіндік беретін «ұжымдық бөлінетін» білімдерден тұрады. Қақтығыстарға
... ... ... бұл адамдардың қақтығыстар туралы түсініктері, жекелік, тұлғалық компоненттермен қатар
... ... ... білімдермен ортақ, бөлінбейтін мәнде болады. Өзіндік сипаттамалар тарапындағы әлеуметтік
... ... ... қақтығыстар туралы жалпы «бөлінбейтін» түсініктерге сай келуі мүмкін және
... ... ... сәйкес реакциялар туындата отырып, көпшілік адамдармен қақтығысты деп анықталады.
... ... ... қақтығыс ретінде анықтаудағы «субъективтілік» адамның қандайда бір жағдайлар немесе
... ... ... бағалау маңыздылығына жекелік бейімділігімен байланысты. Қақтығыстарға қатысты айтатын болсақ,
... ... ... әрекеттестіктегі жағдайларын соның көзқарасынан қабылдауға, яғни «басқаның мінез-құлқына қарсылық
... ... ... ретінде қабылдауға» жетелейтін адамгершілік қасиеттерімен ерекшеленуі мүмкін.
Агрессияны талдауда А.А.Реан
... ... ... ұқсас құбылысты оның пікірі бойынша «басқа адам мінез-құлқын қарсылық
... ... ... қабылдауға дейін болуына» негізделетін агрессивтіліктің әлеуметтік-перцептивті компоненттерімен байланыстырады. Осы
... ... ... потенциалды агрессивтілік және потенциалды агрессивті өңдеулерді кейбір адамдардың дүниетанымдық
... ... ... тұрақтылықтар ретінде айтуға болады. [8,43]
Егер стресстік және қақтығыстық жағдайларды
... ... ... арасындағы ұқсастықты қарастыратын болсақ, басқаларға қарағанда кейбір адамдардың
стресске бейім
... ... ... ескеруге болады. Экстремальді жағдайларда адамның тұрақтылығына ықпал ететіндер және
... ... ... мөлшерде дистресске бейімділігі сияқты тұлғалық ерекшеліктерден интернальділікті өзіне сенімді,
... ... ... өзіне сенім артатын, сыртқы қолдауды қажет етпейтін және тұлғалық
... ... ... байқалмайтын сипаттамалар ретінде көрсетеді. Экстерналдарға өзіне сенімсіз, мадақтауды қажет
... ... ... кездейсоқтыққа, тағдырға сенетін адамдар жатады.
Л.Хоровица және оның әріптестерінің зерттеулерінде
... ... ... сәтті және сәтсіз жағдайлар (мысалы, «сіз І курс білімгерлері
... ... ... қатыстыңыз, бірақ жаңа достар таба алмадыңыз») және олардың сәттілігі
... ... ... сәтсіздігін түсіндіретін мүмкін себептер реттері ұсынылды. Алынған нәтижелер бойынша
... ... ... басты адамдар өздерінің тұлғааралық қатынасқа қабілеттіліктерін төмен деп есептейді:
... ... ... жалғыз басты емес адамдар сәтсіз жағдайларды уақытша жағдайлар деп
... ... ... бейім келсе, жалғызбастылар оларды өздерінің қарым-қатынасқа қабілетсіздігі деп түсіндіріп,
... ... ... жағдайларда күш жұмсаудың қажеті жоқ деп есептейді. Басқалармен қарым-қатынастарын
... ... ... стильде түсіндіру адамды тұлғааралық қатынас жағдайынан қашуына әкеліп соғуы
... ... ... болжау қиын емес.
Осының негізінде келесі тұжырым жасайды, яғни «осыған
... ... ... өзіндік шектелу оның қарым-қатынас дағдыларын даму мүмкіндіктерінен айырады, нәтижесінде
... ... ... ұшырайды, алшақтайды». Бұл мысал басқалармен өзара әрекеттестіктегі әлеуметтік қабылдаулар
... ... ... болып табылатын адамдардың имплицидті тұжырымдарын көрсетеді. Кейбір адамдарда бұл
... ... ... басқаларға сенуге және айналасындағылармен серіктестік қатынастарды дамытуға мүмкіндік бермейтін
... ... ... негізделеді. [46,34]
Тұрақты тұлғалық тенденцияларды қандай да бір әлеуметтік мінез-құлыққа
... ... ... ғылыми тұрғыда сипаттау мысалдарына тұлғалық типтерді анықтауға бағытталған психологтар
... ... ... табуға болады. Тұлғалық қақтығыс сипаттамасы, комплекстер, жоғары өзіндік баға,
... ... ... сын қою, жағымсыз психикалық жағдай, өзінің қауіпсіздігіне үрейлену және
... ... ... қақтығыстың себептеріне сипаттама. Мінездердің сәйкес еместігі, қызығушылықтардың қарама-қарсылығы,
... ... ... өкпе және қарсы тұру, кеңестерді ілу.Өндірістің іскерлік қақтығыстың себептері:
... ... ... келісімі, құқық пен мідеттердің сай келмеуі, бәсеке, жалақыға қанағаттанбау,
... ... ... және жұмыстағы бірқалыпты жағдайдың нашарлығы, басшы беделі, этиканы
... ... ... алдау және тб.
Тұлғааралық қақтығыс – проблемді-қақтығысты ситуация, мұнда адамдар
... ... ... құндылық және нормалары сәйкес келмейтін бір-бірінен өзара қарым-қатынас жүргізуге
... ... ... немесе қатаң бәсекелесу нәтижесінде бір мақсатқа жетуге тырысады, бірақ
... ... ... түсуші бір топ немесе жақ жетістікке жетеді. [52,11]
... ... ... Топаралық қақтығыс –
... ... ... қақтығыстың бір түрі. Мұнда қақтығысқа түсуші жақ әлеуметтік топ,
... ... ... іс-әрекеттері арқылы кедергі жасайды және мақсаттары әртүрлі :
а) рөльдік
... ... ... – бір жағдайда адамдардан бірдей екі немесе сәйкес келмейтін
... ... ... рольдердң орындауды талап етеді және мінез-құлық типтері.
б) моно және
... ... ... қақтығыс(латынша, causa-себеп), өзіндік ретінде бір немесе бірнеше себептер сәйкестенеді.
Тұлғааралық
... ... ... өндірістік қақтығыстар бірнеше себептерден тұрады.
3. Ішкі тұлғалық қақтығыс –
... ... ... бір адамды қызығу, қажеттілік және мотивтердің қарама-қарсы соқтығысуынан пайда
... ... ... Олардың негізгі тұлғаның негативті психологиялық жағдайы: ішкі уайым, реніш,
... ... ... қалуы.
Психолог К.Левин ішкі тұлғалық қақтығыстың бірнеше түрлерін анықтады:
а) «Жақындасу-жақындасу»
... ... ... ситуация, мұнда адамға екі шешімнен біреуін таңдау талап етіледі.
б)
... ... ... -ситуация, мұнда таңдауда жағымды және жағымсыз бірдей екі жақ
... ... ... қатысады.
в) «Жойылу-жойылу» - жағымсыз субъективті қойылым.
Қақтығысты
... ... ... тұлға – ол басқа жеке тұлғаға немесе ұжымға өзіндік
... ... ... жоғары, үнемі ырзалық білдірмейтін, шағымданушы адамдар. [56,23]
... ... ... тұлғалық қақтығыс жиі созылмалы және қиын шешілетін мінез-құлық көрсетеді,
... ... ... ол адамды тәрбиелеу және өмірге көз қарасын өзгерту
... ... ... қиын. Жетекші және қақтығыс.
1. Қақтығысты басқару.
... ... ... ... ... ... 2. Басқару стильдері.
Жетекшілер мен бағынушылар және адамдардың арасында
... ... ... отыратын талас – тартысты мәселелердің мән жайына жете көңіл
... ... ... олады дер кезінде шешіп отыру еңбек ұжымдағы қалыпты психологиялық
... ... ... орнатудың басты шарты болып саналады.
Мұндай жағдайда жетекші өзінің басшылық
... ... ... мынадай ретпен жүзеге асыруды мақсат етеді:
- қақтығыс туғызған мәселе
... ... ... оның жағдайы. Бұл жәйтті анықтауда жетекші қызметкерлер болған оқиғаның
... ... ... оның туындауы туралы қажетті мағлұматтарды толық білуі керек:
- сол
... ... ... мәселелердің түйінін шешіп, оны болдырмаудың тиімді амал – тәсілдерін
... ... ... адамдар арасындағы талас-тартысты мәселенің одан әрі шиеленіспеуі үшін оны
... ... ... қысқа мерзім ішінде шешуді қарастыру қажет;
- талас-тартысты топтардың арасында
... ... ... кикілжің мен мәселелер өршіп кетпеуін тоқтату үшін жанжалдасушы жақтардың
... ... ... қанағаттандырарлық тиімді жолдарын бірлесе отырып шешкен жемісті болары күмәнсіз
... ... ... ол топтардың мақсаттарын да жүзеге асырудың амал-тәсілдерін іздестіру керек.
Басшылар
... ... ... жетекшілердің даулы мәселелерді шешуде олардың туындау себептері мен салдарын
... ... ... талдай отырып, объективті тұрғыдан шешіп отырудың нәтижелері әлдеқайда тұрақты
... ... ... өмір тәжірибесі көрсетіп отыр.
Қақтығыс мәселелерді шешуде мынадай факторларды үнемі
... ... ... отырған пайдалы болмақ:
- талас-тартысты мәселенің туындау себептері мен оған
... ... ... адамдар мен топтардың пікірлерін екі жағының да ашық-айқын түрде
... ... ... ортаға салынуы және оны шешудің тиімді жолдарын белгілеу;
- талас-тартысқа
... ... ... өзара біріне-бірі сенімділік білдіріп, істің мән-жайын анықтауға ықыласты болуы.
Күнделікті
... ... ... адамдардың өзара түсінісіп, бірлесе отырып қызмет атқаруы үшін олар
... ... ... сенім артып, жұмыла іс атқаруы – ұжымдағы жағымды психологиялық
... ... ... орнатуға тәуелді болып отыратындығы өмір тәжірибесінде дәлелденген жәйт. Осы
... ... ... қалайда қарсыластардың өзара қарым-қатынасындағы ұнамсыз жәйттер кез келген істің
... ... ... басуы үшін аяққа тұсау саларлық кедергі екені кімге болса
... ... ... жақсы атақ әпермейтіні мәлім.
Хорни көрсеткен «адамдарға қарсы қозғалыс» тенденциясындағы,
... ... ... қатар «айналасындағы болып жатқан қарсылықтарды өздігінен қабылдап, саналы немесе
... ... ... түрде шешім қабылдау және онымен күресуге» бағытталатын адам «кез-келген
... ... ... қайшылық» көрсетуге ұмтылады. Қақтығыстылық «невротикалық тұлға» тән мінездеме болуы
... ... ... яғни дені сау адамда ешқандай қақтығыс тудырмайтын өмірлік жағдайға
... ... ... «невротикалық» әсерленуі болуы мүмкін. [53,42]
Басқа да психоаналитикалық түсініктерде тұлға
... ... ... негативизм сияқты құбылыспен байланысуы мүмкін, ол «субъектінің бейсаналы» түрде
... ... ... ретінде қабылданатын объектіге демонстративті қарсылық көрсетуге негізделеді. Негативизм бірбеткейлік,
... ... ... қарым-қатынас, күмәндану және көмекті қабылдамау, кез-келген мәселе бойынша пікір-таласқа
... ... ... мазақ ету сияқты әрекеттерде көрініс табады. Психоаналитиктердің пайымдауларынша когнитивті,
... ... ... және мінез-құлықтық реакциялар нобайлары тұқымқуалау арқылы беріледі және жекелік
... ... ... процесінде игеріледі.
Тұрақты тұлғалық тенденциялардың пайда болуын немесе тұлғалық типтер
... ... ... орынды болуы психоаналитикалық түсінігін қайта қарастыруға болады, бірақ адамда
... ... ... қатынастардың драматизациялануы және тұлғааралық қысымның күшеюіне өзіндік «эмоционалды көзқарас»
... ... ... мүмкіндігін жоққа шығаруға болмайды. Қақтығыстық жағдайлардың эмоционалды қысымға мұндай
... ... ... жиі жағдайларда айналасындағылармен «қақтығыстарды қажет етуі» ретінде бағаланады. Бірақ,
... ... ... болғандай, оны тұлғаның өзі сезінбейді, оның пайда болуы тұлғаның
... ... ... ішкі мәселелерімен байланысты және психотерапевтік, сонымен қатар психиатриялық бағаны
... ... ... ете отырып коррекцияға беріле бермейді.
Тұлғаның «қақтығыстылығының» тағы бір негізі
... ... ... адамда өзі және басқалар туралы қалыптасқан адекватты емес түсініктерді
... ... ... жоғары өзіндік баға, тұлғаның шынайы мүмкіндіктеріне сәйкестік, басқалардың төмен
... ... ... баға есебінен оны қолдау т.с.с тұлғааралық қиындықтардың пайда болуына
... ... ... соғады. Бұл жағдайларда айналасындағылардың жағымсыз қасиеттерін басым қабылдауға тұрақты
... ... ... және салдары ретінде- оларға қарым-қатынас теріс бағалардың басымдылығы пайда
... ... ... мүмкін.
Психология бойынша жұмыстардың бірінде сәйкес қасиеттерді иллюстрациялауда орыс тарихшысы
... ... ... Ключевскидің Иван Грозный туралы айтқандары келтіріледі: «ол мейірімдіге қарағанда,
... ... ... әсерлерді қабылдайды, адамдардың әлсіз жақтары және кемшіліктерін қызығушылықпен байқайтын
... ... ... адамдар тобына жатты». [44,21]
Жағдайды қақтығысты ретінде анықтау және қабылдауға
... ... ... сәйкестікпен қатар, ситуативті факторлар да елеулі ықпал етеді. Дж.
... ... ... ескертулерді көрсетеді: қалыпты және қалыпсыз жағдайларда көңіл-күй біздің ойлауымызға
... ... ... тигізеді. Сонымен, типтік адамдарды және қарапайым жағдайларды бағалау барысында
... ... ... көңіл-күй аз мөлшерде ықпал етеді, ал күрделі қақтығыстарды түсіндіру
... ... ... біздің ойлауымызға оның ықпалы арта береді. [9,42]
Индивидтің жағдайды анықтаудағы
... ... ... еркіндігі» оны қандай да бір категорияларға қатыстыруда ғана емесе,
... ... ... қатар оған қандай да бір мән беруі барысында да
... ... ... табады. Мысалы, инетрперсоналды қақтығыстарды сипаттауда қақтығыс негізі болып табылатын
... ... ... типіне мүмкін тәуелділік айырмашылығы көрсетілген.
Қақтығыс адамдардың құндылықтары, олардың қызығушылықтары
... ... ... өзара әрекет ерекшеліктерімен байланысты ма, - қақтығыстың бұл түрлері
... ... ... қатынастар немесе тұлғааралық аспектілердің қақтығысқа қатыстылығымен ерекшеленеді. Бірақ қақтығыс
... ... ... оған қатысушылардың өзара әрекеттесу типімен ғана емес, сонымен қатар
... ... ... болған қақтығысқа берілетін мән ерекшелігімен анықталады. Мысалы, әкесі мен
... ... ... арасындағы үй шаруасын уақытылы орындау бойынша- туындайтын күнделікті қақтығысты
... ... ... түрлі сипатта болуы мүмкін- өзара әрекет ережелері мен нормаларының
... ... ... қарама-қайшы қызығушылықтар.
Қақтығыстардың пайда болуындағы рөлдерге қатысты ситуативті және тұлғалық
... ... ... реттей келе, ситуациялы және тұлғалық тәсілдерді біріктіру идеясына негізделген
... ... ... тұжырымдамаларын пайдаланамыз. Индивидтер түрлі әлеуметтік жағдайларда тұлғалық белгілердің
... ... ... деңгейінің реті бойынша бір-бірлерінен ерекшеленеді. Кейбір жағдайларға «күшті» сипаттамалар
... ... ... тұлғалық ерекшеліктерге қарамастан, бұл жағдайларда мінез-құлықта кейбір жекелік ерекшеліктер
... ... ... табады; «әлсіз» сипаттағы жағдайларда жекелік айырмашылықтар басым көрініс табады.
... ... ... Сонымен қатар жағдайлар адамда сәйкес диспозициялардың пайда болуына олардың
... ... ... тұрғысынан ерекшеленеді.
2.ҚАҚТЫҒЫСТЫҚ ЖАЙДАЙ СЕБЕПТЕРІН ПРАКТИКАДА АНЫҚТАУ
... ... ... ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ
2.1 Тұлғааралық қақтығыстардың өзара әрекеттеріндегі түрлі сфералар
... ... ... позитивтік қызметтері
Біз түрлі интерперсональді қақтығысты құбылыстармен ертеден кездесеміз. Шетел,
... ... ... сияқты отандық зерттеушілер олардың пайда болуын бір-екі жас кезеңіне
... ... ... Осы тақырыпқа арналған Я.Л. Коломинский және Б.П. Жизневский зерттеулерінде
... ... ... ойындар барысындағы балалар қақтығыстарын бақылау бойынша 397 хаттама жинақталып,
... ... ... Осы жерде түрлі жаста балалар арасындағы қақтығыстардың сәйкес себептері
... ... ... Алынған эмпирикалық берілгендер Д.Б.Эльконин сипаттаған динамиканы растайды:
- кіші балаларда
... ... ... ойыншықтар үшін пайда болады;
- орта мектептік жастағы балаларда рөлдерге
... ... ... қақтығыстар туындайды;
- ересек жаста ойын ережелері бойынша қақтығыстар туындайды.
Осылайша,
... ... ... арасында пайда болатын қақтығыстар олардың жасерекшелік дамуын бейнелейді, яғни
... ... ... үшін ұрыс біртін келе ойын барысында қандай да бір
... ... ... қаншалықты дұрыс әрекет етуі бойынша шынайы пікірге ауысады. [30,13]
Үй
... ... ... жұмыс тұлғааралық мәселелер туындайтын үлкендердің негізгі өзара әрекет сферасы
... ... ... табылады. Отбасылық және қызметтік қақтығыстар зертеудің кең тараған объектісі
... ... ... табылады.Э.Г.Эйдемилер және В.Юстицкис жақсы қарым-қатынас тұрақтылығы және отбасылық өмірге
... ... ... тән болатын отбасы туралы идеялық түсініктердің әлсіздігін көрсетеді. Керісінше,
... ... ... және отбасы арасындағы қақтығыстардан құтылу мүмкін емес. Отбасында адам
... ... ... таңдау алдында тұрады, отбасындағы қанағаттандырмайтын ерекшеліктерге шыдау, отбасындағы өз
... ... ... және орнын қайта қарау, олармен ынтымақтастықты орнатудың жаңа тәсілін
... ... ... [29,32]
В.П.Левкович және О.Э.Зуськова қақтығыстылық деңгейі тұрғысынан барлық отбасыларды үш
... ... ... топтарға бөледі:
- тұрақты- яғни отбасылық қақтығыстарды жеңе алатын;
- мәселелі-
... ... ... шеше алатын;
- тұрақсыз- қақтығыстарды шеше алмайтын және отбасылық бағыт-бағдары
... ... ... [49,9]
Отбасылық өзара әрекеттегі ата-аналар мен балалар қарым-қатынасы. Баланың дамуымен
... ... ... өзара әрекеттің бұл типі дербестілік пен есеюді біртіндеп игеру
... ... ... есею заңды түрде қарама-қайшылықтардың пайда болуына жетелейді. Л.Б.Филонов пайымдауынша,
... ... ... кезеңде жасөспірімнің өзіндік мінез-құлық бағдары тән. Оның мақсаты басқа
... ... ... кей бір мінез-құлық актілеріне әсерлену болып табылатын қатынастарды саналы
... ... ... Ол қарым-қатынас жағдайларын өзіне ұсынылатын «қарама-қарсы» және өзіндік мінез-құлқына
... ... ... Жалпы алғанда ол қарсылық білдіру типтерін, баға қою түрлерін,
... ... ... тәсілдерін іздестіреді. Қалыпты даму үшін қажетті түрлі әлеуметтік өзара
... ... ... формаларын жүзеге асырады. Балалардың ересектермен қарым-қатынастындағы «құбылысты провакациялау» басқа
... ... ... боуы мүмкін. Батыс зерттеушілері пайымдауларынша, бала ересектің реакциясын тудыратындай
... ... ... мүмкін, мысалы, агрессивті эмоционалды зорлану түрінде, соныдқытан да бұл
... ... ... әрекетте өзіндік бұзылысты сезімдер көріністерінен қорқудан босатады.
Қарым-қатынастың жаңа формаларына
... ... ... қиындықтарды екі жақ бірдей басынан кешіреді- балалар, сол сияқты
... ... ... Жиі жағдайларда, сонымен қатар балалардың ата-аналарға сақталатын тәуелділігіне және
... ... ... дербес әрекеттер мен шешімдірге шынайы тікелей қатыса алмауларын орай
... ... ... өз құқықтарын кеңейтуге дайын емес. [1,23]
Жасөспірімдердің түсініксіз мінез-құлықтары, сәйкессінше
... ... ... ата-аналармен қарым-қатынасына сәйкесінше ерекшелік беріп, өздігінен қиындық және отбасындағы
... ... ... себебі бола алады. Бірақ «әке мен балалар» арасындағы қақтығыстардың
... ... ... осындай көрсеткіштерге жетелей бермейді. Олардың өзара қарым-қатынастарында ұрпақтан-ұрпаққа мәдени
... ... ... берудегі қиындықтар мәселенің негізі болып табылады.
Белгілі болғандай, әлеуметтік
... ... ... үрдісін жылдамдату ұрпақтар арасындағы айырылудың тереңдігіне әкеліп соғады, яғни
... ... ... күрт өзгерістері және тұрақсыздығы жағдайларында «әке мен балаларды» түрлі
... ... ... емес, сонымен қатар түрлі «әлем» өкілдері етеді. Осы жағдайларда
... ... ... тұжырымдарды» жүзеге асыру талпыныстары күрделенген, балалардың тікелей қарсылық білдіруіне
... ... ... ұстанымдарда балаларды күтумен байланысты психологиялық жұмыс және зерттеу тәжірибесі,
... ... ... өз өміріне өткір деңгейде қанағаттанбауды тудыратын, отбасылық жағдайдың үш
... ... ... көрсетті. Белгілі болғандай ол баланы қажетті дербестіліктен айыратын «авторитарлы
... ... ... сонымен қатар бала мен ата-ананың қарым-қатынас манипулятивті сипатта болатын
... ... ... байқалады. Мұның нәтижесі «баланың үй қамауынан қашу» қажеттілігін қалыптастырады.
... ... ... жағдайларда, діни негізде отбасында туындайтын дарамалы жағдайлардың түбінде өз
... ... ... біраз уақыттан күтіп жатқан тұлғааралық қақтығыс жасырылып жатуы мүмкін.
... ... ... кетудің» қаңғыбастыққа жетелейтін бірнеше нұсқаларды айтуға болады. Жалпй айтар
... ... ... әлеуметтік бақылаудың әлсіреуі жағдайында мінез-құлық кең тараған формалардың бірін
... ... ... және қолайсыз отбасы, жеке алғанда ересектердің ата-аналық қызметтерінің тиімсіз
... ... ... асырылу көрсеткіштері болып табылады.
Мүмкін қысымдар және қақтығыстар тән тұлғааралық
... ... ... тағы бір сферасы- жұмыс орны және ұйымның өзара әрекеттестігі.
... ... ... әлеуметтік психологияда еңбек ұжымдарын зерттеу қолданбалы зерттеулердің негізгі бағыты
... ... ... ол негізінен жұмыс топтарындағы психологиялық ахуал, басқару стилі, еңбек
... ... ... мотивациясы, басқару міндеттерін шешу және т.с.с мәселелерге көңіл бөлумен
... ... ... ал жеке адамға, оның ұжымдағы өміріне, айналасындағылармен қатынасына, оның
... ... ... қақтығыстарына жеткілікті көңіл бөлінбеді. [48,23]
Ол қандай қақтығыстар? Қызметкердің персоналды
... ... ... туралы айтатын болсақ, жиі жағдайларда «тікелей» қақтығыстар туралы айтылады.
... ... ... өзара әрекеттестіктің ең қысымды сызбасы және көлденең
сызбаға қарағанда осы
... ... ... қақтығыстар жиі пайда болады, өйткені басшымен қарым-қатынаста адамның ұжыммен
... ... ... кең мәселелері ерекшеленуі мүмкін.
Батыс әдебиеттерінде ұқсас жағдайлар «индустриалды қақтығыс»
... ... ... атау алған. Ол кең көлемдегі құбылыстарға қатысты пайдаланылады, яғни
... ... ... қарама-қарсылықтарына орай туындайтын түрлі әлеуметтік категориялар арасындағы қақтығыстар, ұжымдық
... ... ... қарама-қайшылықтар; формальді және формальді емес қатынастар жүйесіндегі тұлғаарлық қақтығыстар
... ... ... қақтығыстар, фрустрация құбылысы, қобалжу, қысымдылық және т.б) немесе қарамағындағылардың
... ... ... басшыларға қатысты мәселелері дәстүрлі түрде басшының қарамағындағылар іс-әрекетін бақылауға
... ... ... және осыған қарама-қайшы жауаптың туындау салдары ретінде сипатталады. Осы
... ... ... қақтығыстардың пайда болуының потенциалды мүмкіндіктері қарамағындағылардың басшы көзқарасымен келіспеуімен
... ... ... өйткені басшыларды оның деңгейін көтеру мүмкіндіктері қызықтырады, ал қоластындағылар,
... ... ... автономдылыққа ұмтылады. «Басқаны» басқаруда әрқашанда осы биліктің көріністері екі
... ... ... немесе негізсіз ретінде қарастырылады. Қақтығыс тараптардың өз қабылдаулары бойынша
... ... ... биліктің «заңды және негіздісін» айқындау салдарынан пайда болады.
Осыдан билік
... ... ... бір басшы кейіпімен байланысты, ал кейде немқұрайлы сипатама болуы
... ... ... «Ұйымның әлеуметтік психологиясы» атты классикалық еңбектің авторлары Д.Кац және
... ... ... ұйым мәселелерін терең және түбегейлі талдау негізінде ұқсас қақтығыстардың
... ... ... тарағаны туралы тұжырымға келді. Р.Кан және оның әріптестері орындаған
... ... ... масштабтағы зерттеулер нәтижесінің бірінде анықталғаны, зерттелген жұмысшылардың жартысы осындай
... ... ... жағдайда. Рөлдік қақтығыстардың 88%-ті жоғарыдан болатын қысымды, ал осы
... ... ... 57%-де қысым көздері көрсетілмеген. [51,18]
Отандық мамандардың еңбек ұжымдарындағы қақтығыстарды
... ... ... барысында осы қақтығыстардың себептері назарға алынды. Тән қасиеттер ретінде
... ... ... факторлар (өндіріс процесстерін ұйымдастырудағы кемшіліктер, қолайсыз еңбек жағдайлары және
... ... ... басшы іс-әрекетіндегі кемшіліктер (шешім қабылдаудағы қателіктер, жеткіліксіз құзырлылық, басқару
... ... ... кемшіліктері және т.б), жұмысшы топтары мүшелерінің қызығушылықтарындағы қарама-қайшылықтар, топ
... ... ... мінез-құлық нормаларының бұзылыстары, сонымен қатар олардың тұлғалық ерекшеліктері және
... ... ... да себептер ерекшеленеді.
Осы келтірілген мысалдар пайда болатын қақтығыстарды белгілі
... ... ... әлеуметтік шарттар мен жағдайлар контекстінде сипаттау тәсіліне байланысты.Әлеуметтік ғылымда
... ... ... талдау барасында қазіргі көзқарас қақтығыстың позитивті қызметтеріне негізделетіні көрсетілді.
Бұл
... ... ... әлеуметтік жүйеде болып жатқан процесстерді теориялық талдауда жеңіл қабылданады.
... ... ... психолог адамдармен әрекет жасайды және өмірлік қиындықтарды басынан ауыр
... ... ... зардап тартып отырған адамды, сонымен қатар қақтығыстың пайдасы туралы
... ... ... біріктіру эмоционалды тұрғыда қиын болатынын көреді.Бірақ қазіргі психология үшін
... ... ... қақтығыс табиғатының екі жақтылығын, солардың ішінде оның позитивті рөлдерін
... ... ... тән.
Қақтығыс- даму көзі
Қақтығыстың негізгі позитивті қызметі мынада, яғни қарама-қайшылық
... ... ... бола тұра, қақтығыс даму көзі болып табылады. Дағдарыс формасын
... ... ... қақтығыстың бұл қызметі Эриксон концепциясында айқын көрініс тапты. Сонымен
... ... ... индивид дамуында қарама-қайшылықтардың позитивті рөлі туралы бірқатар жеке қосымшалар
... ... ... Мысалы, Жан Пиаже және оның мектептері идеяларына негізделген бірқатар
... ... ... әлеуметті- когнитивті қақтығыстар балалардың ақыл-ой дамуының негізі болу мүмкіндігі
... ... ... қақтығыстар ретінде индивидтердің бір мәселеге бірнеше жауаптар беру және
... ... ... шешуге жетуге ниеттенген жағдай қарастырылады. Оқиғаға қатысушылар үшін қақтығыс
... ... ... мәнді болған сайын, оның олардың ақыл-ой дамуына да ықпалы
... ... ... болады. Сол сияқты қарама-қайшылықтар топ дамуының негізі туралы тезисті
... ... ... жалпы мойындалған деп есептеуге болады. Б.Ф.Ломов пайымдауынша, бірлескен іс-әрекетте
... ... ... қабілеттерді дамытуда өзіндік «катализатор» рөлін атақарады. Топтағы бәсекелестік те
... ... ... және дамуды ынталандыру қызметін атқарады. Осы көзқарасты қабылдау 1990
... ... ... психологиялық сөздікке алғаш рет «өнімді қақтығыс» терминінің енгізілуіне орай
... ... ... [40,11]
Қақтығыс- өзгеріс белгісі
Қақтығыстың басқа да позитивті қызметтерінен белгілі қызметі
... ... ... болып табылады. Дағдарысты жағдайлар типтерін талдай келе Ф.Е.Василюк позитивті
... ... ... өмір үшін ішкі қақтығыстардың «қажеттілігін» ерекше көрсетеді: «олар өмірлік
... ... ... қарама-қайшылықтары туралы белгі береді және оларды шынайы көріністеріне дейін
... ... ... мүмкіндік береді». [12,23]
Тұлғааралық қатынастарда да қақтығыстар белгілік қызмет атқарады.
... ... ... егер де ата-аналар баланың келіспеушілігін, баланың ата-анасымен қайта талдау
... ... ... әрекеттерін немқұрайлы ретінде қабылдаса, ата-ана баланы тіл алдырумен күрес
... ... ... өз айтқандарынан қайтпаса, осылайша баламен өз қарым-қатынасын бұзады. Жеткіншектермен
... ... ... өткір және ауыр қақтығыстар, олардың балалық шағы қысым күйінде
... ... ... отбасыларында пайда болады. Біртін келе жинақталған қысым, қысымы жабық
... ... ... жаратын буға ұқсайды.
Болып жатқандарды дәлелдеу ретінде емес, қажетті өзгеріс
... ... ... белгі ретінде қабылдау конструктивті реакция болады. Мүмкін бұл жерде
... ... ... ұқсас жағдай орынды шығар. Ауру жағымсыз, бірақ кез-келген дәрігер
... ... ... маңызды және пайдалы қызмет атқарады деп атайды. Ауру ағзадағы
... ... ... да бір ретсіздік туралы белгі. Ауруды дәрімен тоқтата отырып,
... ... ... қала береміз. Қақтығыс ауруға ұқсас, бізге біздің қарым-қатынасымыздағы немесе
өзіміздегі
... ... ... да бір ретсіздікті хабарлай отырып белгілік қызметті орындайды. Егер
... ... ... осы белгіге жауап ретінде өзара әрекеттерімізге өзгерістер енгізуге ұмтылыстар
... ... ... біз қарым-қатынастарда жаңа күйді бейімдеуге келеміз. Дәл осылайша, ата-аналардың
... ... ... мінез-құлықтарын, өз талаптары және баланың дамуы, оның дербестілігіне қатысты
... ... ... бейімдеу адеквадты реакция болар еді. Егер де біз өз
... ... ... әр кезеңдерінде бейімделудің жаңа деңгейлеріне жетіп отыратын болсақ, бұл
... ... ... қарым-қатынастарымыздың сақталуын, тіршілік етуін қамтамасыз етеді.
С.Минухин және Ч.Фишман «бос
... ... ... кезеңі» деп аталатын және әйелдер депрессиясымен ассоциацияланатын, ересек балалардың
... ... ... кетуімен байланысты оқиғаны сипаттайды: «бірақ шын мәнінде отбасылық жүйе
... ... ... де маңызды, ал немерелер дүниеге келгеннен кейін жаңа өзара
... ... ... жасалады. Жиі жағдайларда шашыраңқы кезең деп сипатталатын өз кемшіліктерін
... ... ... мүмкіндіктерді жүзеге асыру мақсатында ерлі-зайыптылар жұп ретінде жинақталған тәжірибелеріне
... ... ... жіне үміттеріне сүйенетін болса, қарқынды даму кезеңі болуы мүмкін».
Қақтығыс-жақындасу
... ... ... позитивті қызметтерін сипаттайтын басқа да мысалдар бар, мысалы «ақпаратты-
... ... ... және «байланыстырушы» (Козер терминологиясы). Мысалы ретінде бір жас әйелдің
... ... ... келтірейік. Ол он тоғыз жасқа толмастан, тұрмысқа ерте шыққан.
... ... ... зайыбы жас болса дабірнеше жас үлкен болды, оның ойынша
... ... ... арасындағы қарым-қатынастары жақсы, бірақ олардың арасын бөлетін қандай да
... ... ... ұялшақтықты сезінді. Өмірге сәба келгенен кейін олардың қарым-қатынастары ақылды
... ... ... тәжірибелі бола бастады.
Мүмкін осыған байланысты олардың қарым-қатынастары нашарлап қауіпті
... ... ... жетіп, оларды айырылысу күтіп тұрды. Бірақ үміт беретін күтпеген
... ... ... болды. Олар ашық әңгімелесіп бір-бірлерін, өз қарым-қатынастарын нақтылады. Әңгімесінің
... ... ... әйел өз сөзін былай деп аяқтады: «Мен бұл қақтығыс
... ... ... кезде екеуіміздің арамызда болғанына қуаныштымын. Өйткені сол уақыттан бастап
... ... ... екеуіміз бір-бірімізге жақын бола бастадық. Маған одан жақын адам
... ... ... ол маған ең жақын адам. Мен оған сеніп, ішімдегіні
... ... ... айта аламын». Бұл олардың арасындағы жаңа қарым-қатынас деңгейін дәл
... ... ... қақтығыспен байланыстырады.
2.2 Қақтығыстық жағдайларға экспериментальды зерттеу
Жоғарыда айтылғандардың негізінде
... ... ... мінез-құлық мәдениетінің шамалары мен ережелерін игеруін, оларды орындауын және
... ... ... ерекшелікке сай келуін анықтау мақсатында оқушылармен арнайы зерттеулер жүргіздік.
... ... ... сабақ барысында және сабақтан тыс уақыттарда ұйымдастырылды. Эксперимент жүргізбес
... ... ... сынып жетекшісімен, пән мұғалімдерімен сұхбаттаса отырьш, көптеген мәліметтер жинадық.
... ... ... жұмысына эксперименталді алаң етіліп №48 орта мектептің 7-9
... ... ... оқушылары алынды. Тәжірибе тобында 15 оқушы, 15 ата-ана, ал
... ... ... тобында, 16 оқушы, 16 ата-ана қатысты. Жалпы 31оқушы,
... ... ... ата-ана қатысты. Сыналушылар туралы толық мәлімет № 1 қосымшада
... ... ... негізіне мынандай міндеттер қойылды:
• Қақтығыстық жағдайларға экспериментальды зерттеу
• Балалардың қақтығыстық жағдайдағы
... ... ... дағдыларының негізін анықтау.
• Мінез-құлық дағдыларының негізгі өлшемдерін жалпылау.
Зерттеуде 3 кезеңнен
... ... ... жұмыс түрлері ұйымдастырылды. Жұмыста төмендегідей анықтау әдістері мен
... ... ... жүргізілді:
• «Қақтығыстың өзіндік бағасы» тесті: №1 (ата-аналарға арналған),
... ... ... №2 (балаларға арналған)
• «Қақтығыстағы мінез-құлық тактикасы» әдістемесі
• Дж. Скоттың әдістемесі
... ... ... «Қақтығыстағы мінез-құлық стратегиясын бағалау» әдістемесі
• «Агрессивті мінез-құлықты анықтау” Басса-Дарки
... ... ... өзіндік бағасы» тесті №1 (ата-аналарға арналған).
Мақсаты: Тұлғаның қақтығыстық жағдайдағы
... ... ... анықтау.
Нұсқау: Әр сұрақтан үш нұсқаның бірін таңдаңыз. Егер қайсыбір
... ... ... жауап таба алмаған болсаңыз, онда жиналған ұпайларды есептеу барсында
... ... ... сұраққа екі ұпайды белгілеңіз.
1. Қоғамдық көлікте дау басталып кетті
... ... ... елестетіңіз. Сіз не істейсіз?
а) дауға араласудан аулақ боламын
ә) араласып,
... ... ... көруші жағына шығып кетуім мүмкін
б) әрдайым араласамын және соңына
... ... ... өз көзқарасымды жақтаймын
2. Жиналыста жіберілген қателіктер үшін, басшылықты сынға
... ... ... қателіктері үшін әрдайым сынға аламын
ә) иә, бірақ менің оған
... ... ... жеке қатынасыма қарай
б) жоқ
3. Сіздің тікелей бастығыңыз өзінің жұмыс
... ... ... көрсетеді, ол сіз оны рационалды деп таппайсыз. Сәтті деп
... ... ... өз жоспарыңызды оған ұсынасыз ба?
а) егер басқалар мені қолдаса
... ... ... әрине мен өз жоспарымды ұсынамын
б) бұл үшін мені сый
... ... ... айырама деп қорқамын
4. Өз әріптестеріңіз, жолдастарыңызбен дауласқанды (пәстескенді) ұнатасыз
... ... ... тек ренжімейтіндерімен және дау біздің қатынастарымызды құртпайтын болса ғана
ә)
... ... ... бірақ тек принципиалды, маңызды мәселер бойынша ғана
б) барлығымен және
... ... ... келген сеьеп үшін дауласамын
5. Әлдекім сіздің алдыңыздан кезексіз өтіп
... ... ... Сіздің реакцияңыз
а) сол адамнан кем емеспін деп ойлаймын, мен
... ... ... кезексіз өтіп кетуге тырысамын
ә) ренжимін, бірақ іштей ғана
б) өзімнің
... ... ... ашық білдіремін
6. Батыл идеялар бар, бірақ қателітер де жоқ
... ... ... жоба қарастырылып жатыр деп елестетіңіз. Өзіңіздің пікіріңізге осы жобаның
... ... ... тәуелді екенін сіз білесіз. Не істейсіз?
а) осы жобаның жағымды
... ... ... жағымсыз жақтары жөнінде өз ойымды айтамын
ә) жобаның жағымды жақтарына
... ... ... авторға өз еңбегін жалғастыру мүмкіндігін беруді ұсынамын
б) сынға аламын:
... ... ... болу үшін, қателіктер жіберуге болмайды
7. Елестетелік, енеңіз сізге үнемділік
... ... ... ұқыптылықтың қажет екенін, сіздің ысырапшылдығыңыз жөнінде айтып, ал өзі
... ... ... ескі дүниелер сатып алуын тоқтатпайды. Сіз оған не дейсіз?
а)
... ... ... затына өзі қанағаттанса, мақұлдаймын
ә) бұл заттың көркемділік құндылығы жоқ
... ... ... едім
б) осы үшін үнемі ұрысып, дауласамын
8. Бақтан темекі шегіп
... ... ... жасөспірімдерді көрдіңіз. Қандай реакция қайтарасыз?
а) оларға ескерту жасаймын
ә) нашар
... ... ... өзге біреулер үшін неліктен көңіл-күйімді құртуым керек деп ойлаймын
б)
... ... ... бұл қоғамдық орында болмаса, мен оларға көрсетер едім
9. Мейрамханада
... ... ... сіздің ақшаңызды жеп қойды:
а) бұндай жағдайда мен оған берем
... ... ... отырған шай-пұлына ақшаны бермеймін
ә) менің көзімше қайта есептеуін өтінемін
б)
... ... ... жайлы не ойлайтындығымның барлығын айтып саламын
10. Сіз демалыс үйіндесіз.
... ... ... өз жұмысының (бөлмелердегі тазалықты қадағалау, менюді түрлендірудің) орнына, өзге
... ... ... айналысуда, өзі демалуда. Бұл сіздің ашуыңызды шақырады ма?
а) мен
... ... ... шағым айту жолын табамын, оны жазаға тартсын не жұмыстан
... ... ... иә, бірақ мен өз шағымымды айтқан күннің өзінде де,
... ... ... бір нәрсе өзгерер деп ойламайтын
б) қызмет көрсететін персоналдың шанын
... ... ... – аспазшының, тазалаушының не жарымнан өз ашуымды аламын
11. өзіңіздің
... ... ... ұлыңызбен дауласып, оның дұрыстығына көзіңіз жетеді. Өз қателігіңізді мойындайсыз
... ... ... жоқ
ә) әрине мойындамын
б) біздің көзқарастарымызды келістіруге тырысып көремін
Нәтижелерді бағалау
Әр
... ... ... 1 ден - 4 ұпайға дейін бағаланады. Жауаптар бағасын
... ... ... ұсынылған кестеден табасыз.
30 дан - 44 дейінгі ұпайлар. Сіз
... ... ... Қақтығыстарды жаныңыз сүймейді. Оларды баса аласыз, қиын жағдайдан жеңіл
... ... ... кетесіз. Дауған кіріскен кезде, оның сіздің қызмет бабыңызға не
... ... ... қатынастарға қалай әсер етуі мүмкін екендігін, сіз ескересіз. Қоршағандарға
... ... ... болуға талпынасыз, бірақ оларға көмек қажет болған кезде, оны
... ... ... әрдайым шешіле бермейсіз. Осылайша басқалар алдында өзіңізге деген құрметтен
... ... ... деп ойламайсыз ба?
15 тен - 29 ұпайға дейін. Сіз
... ... ... қақтығысты тұлға деп айтады. Сіздің қызмет не жеке қатынастарына
... ... ... ететіндігіне қарамастан, өжеттікпен өз пікіріңізді қорғайсыз. Осы үшін сізді
... ... ... ұпайға дейін. Сіз ұсақ-түйекшілсіз, дауласуға себеп іздейсіз, олардың көбі
... ... ... болып келеді. Өзіңізге пайдасы болған кезде, сынға алғанды ұнатасыз.
... ... ... пікіріңіз бұрыс болса да, өзгеге оны жүктейсіз. Сізді дауласқыш
... ... ... атаса, сіз ренжімейсіз. Сіздің мінез-құлығыңыздың астарында бүтінсіздік комплексі жатқан
... ... ... па, соны ойланыңыз?
«Қақтығыстың өзіндік бағасы» тесті №2 (балаларға арналған)
Сіздің
... ... ... бойыңыздағы қақтығысқа түсу деңгейін бағалауға мүмкіндік беретін тест ұсынылады.
Тестке
... ... ... жұп тұжырым бойынша өзіндік бағалау үшін қолданылатын шкала кіреді.
... ... ... орындалуы келесіден тұрады. Оң және сол бағанадағы әр тұжырымды
... ... ... Сол бағанада ұсынылған қасиет сіздің бойыңызда қанша ұпайда көрініс
... ... ... дөңгелекпен белгілеңіз. Бағалау 7-ұпайлы шкала бойынша жүргізіледі. 7 ұпай
... ... ... отырған қасиет әрдайым көрініс береді дегенді, ал 1 ұпай
... ... ... бұл қасиеттің мүлдем көрініс бермейді дегенді білдіреді.
Кесте-2.
1.Дауға тартылып
... ... ... тұрсыз 7 6 5
... ... ... 4 3 2 1 Дау-дамайдан қашасыз
2. Өз
... ... ... қарсыластықты көтермейтін ырғақпен білдіресіз
... ... ... 6 5 4 3 2
... ... ... қорытындыларыңызды кешірім сұрағандай ырғақпен білдіресіз
3. Бар жігермен қарсылассаңыз, өз
... ... ... жетемін деп есептейсіз 7
... ... ... 5 4 3 2 1 Қарсыластық
... ... ... өз дегеніңізге қол жеткізе алмаймын деп ойлайсыз
4. Басқалардың дәлелдерді
... ... ... алмағанына назар аудармайсыз
... ... ... 6 5 4 3 2
... ... ... дәлелдерді қабыл алмағанына өкінесіз
5. Даулы сауалдарды қарыластың қатысуымен талқылайсыз
... ... ... 7 6 5 4
... ... ... 3 2 1 Даулы мәселелерді қарсыластың жоқтығында талқылайсыз
6.
... ... ... жағдайға түсіп қалсаңыз, ұяла қоймайсыз
... ... ... 7 6 5 4 3 2
... ... ... 1 Қысымды жағдайда өзіңізді қолайсыз сезінесіз
7. Дауласқан кезде өз мінезіңізді
... ... ... керек деп санайсыз. 7
... ... ... 5 4 3 2 1 Дауласқан
... ... ... өз эмоцияларыңызды көрсетудің қажеті жоқ деп ойлайсыз
8. Дауда жол
... ... ... 7 6 5
... ... ... 3 2 1 Дауда шегіне саласыз
9. Адамдар
... ... ... оңай шығып кетеді деп есептейсіз
... ... ... 6 5 4 3 2
... ... ... Адамдар қақтығыстан қиналып шығады деп есептейсіз
10. Жарылсаңыз, онсыз
... ... ... деп ойлайсыз 7 6 5
... ... ... 4 3 2 1 Егер жарылып кетсеңіз,
... ... ... шамалы уақыттан соң кінә сезімін сезінесіз
Нәтижелерді бағалау
Әр жолдан
... ... ... бойынша қойылған белгілерді біріктіріңіз (дөңгелектенген белгілерді) және өз графигіңізді
... ... ... Ортасынан (төрт саны) солға ауытқу атікке деген бейімділікті сипаттайды,
... ... ... оңға ауытқу, қақтығыстан аулақ болуға деген бейімділікті бейнелейді.
Өзіңіз белгілеген
... ... ... жалпы санын есептеңіз.
70 ұпай - қақтығыстың өте жоғары деңгейіне
... ... ... ұпай – айқын көрінетін қақтығыстык деңгейін сипаттайды;
11-15 ұпайлар саны
... ... ... жағдайдан аулақ болуға деген бейімділікті көрсетеді.
«Қақтығыстың өзіндік бағасы» №1
... ... ... арналған),
... ... ... №2 (балаларға арналған) тестінің
... ... ... көрсеткішін 3-кестеден көруге болады.
«Қақтығыстың өзіндік бағасы» №1 (ата-аналарға арналған),
... ... ... (балаларға арналған) тестінің нәтиже көрсеткішінің көрнекі бейнеленуін
... ... ... 1-суреттен көруге болады.
«Қақтығыстағы мінез-құлық тактикасы»
... ... ... Қақтығыстық жағдайда мінез-құлық тактикасын анықтау.
Тест екі бөлімнен тұрады: «Қақтығыстан
... ... ... және «Бұзып-жарып әрекет ететін». Тесттің екі бөлімі де 10
... ... ... тұрады. Олардың әрқайсысы «иә» және
... ... ... деген жауабын қажет етеді. Сіз өз
... ... ... жасауыңыз керек болады. «Иә» жауабына 1 ұпай, ал «жоқ»
... ... ... ұпай есептейсіз. Осы тест көмегімен сіз өзіңізді және
... ... ... қызықтыратын адамды бағалай аласыз.
«Қақтығыстан қашушы»
1. Әрдайым қақтығыста жеңіліп
... ... ... Иә
... ... ... Жоқ
2. Қақтығыстан аулақ болу керек
... ... ... есептейді
... ... ... ... ... ... Иә
... ... ... Өз пікірін кешірім сұрағандай танытады Иә
... ... ... Жоқ
4. Келіспеушілік білдірсе,
... ... ... қаламын деп ойлайды Иә
... ... ... Жоқ
5. Басқалардың өзін неліктен
... ... ... таңданады Иә
... ... ... Жоқ
6. Қақтығыс жайлы
... ... ... жағында айтады
... ... ... Иә
... ... ... Жоқ
7. Қақтығысты тым эмоционалды қабылдайды
... ... ... ... ... ... Жоқ
8.
... ... ... өз эмоцияларын көрсетудің қажеті
жоқ деп
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... Иә
... ... ... Жоқ
9. Қақтығысты шешкің келсе, шегіне салу
... ... ... деп ойлайды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... Иә
... ... ... Жоқ
10. Адамдар әрдайым
... ... ... қиналып шығады
деп есептейді
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... Жоқ
Нәтижелерді
... ... ... ұпай сіздің мінез-құлығыңызда қақтығыске түсуге деген тенденцияның байқалатынын көрсетеді;
4-7
... ... ... – қақтығыст імінез-құлыққа деген орташа бейімділік;
1-3 ұпай – бейімділік
... ... ... әрекет ететін»
1. Жиі фактіні әдейі бұрмалау
... ... ... Иә
... ... ... Бұзып-жарып әрекет етеді Иә
... ... ... Жоқ
3. Қарсылас позициясынан осал
... ... ... іздейді Иә
... ... ... Жоқ
4. Артқа шегіну «беделді түсіреді» деп
... ... ... ... ... ... Иә
... ... ... Жоқ
5. Қарсыластың сөйлеуіне жол бермейді
... ... ... Иә
... ... ... Жоқ
6. ¬Өзін ақылды деп есептейді
... ... ... ... ... ... Иә Жоқ
7.
... ... ... емес, адамға бас салады
... ... ... Жоқ
8. Бетперде тәсілін
... ... ... (дауысымен,
мәнерімен және т.б.)
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... Иә Жоқ
9. Дәлелдеуде
... ... ... өте маңызды деп ойлайды
... ... ... Иә Жоқ
10.
... ... ... талас өзінің ойына сәйкес жүрмесе,
... ... ... одан бас тартады
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... Жоқ
Нәтижелерді бағалау:
8-10 ұпай
... ... ... бұзып-жарып әрекет етуге деген айқын тенденцияны байқатады;
4-7 ұпайлар -
... ... ... әрекет етуге деген орташа бейімділікті сипаттайды;
1-3 ұпай бұзып-жарып әрекет
... ... ... деген бейімділіктің жоғын көрсетеді.
«Қақтығыстағы мінез-құлық тактикасы» әдістемесінің нәтиже көрсеткіші
4-кестеде
... ... ... Скот бойынша қақтығыстағы мінез-құлық стратегиясын бағалау әдістемесі
Мақсаты: қақтығыстағы
... ... ... стратегиясын бағалау.
Қақтығыстағы мінез-құлықтардың бізге белгілі бес стратегиясының әрқайсысы
... ... ... талаптарына жауап берсе, жағымды нәтижелер әкеледі. Алайда біздің көпшілігіміз
... ... ... әдеттерімізден олардың бірін болса да қолдануға қиналамыз.
Келешекте стратегиялар репертуарын
... ... ... түрде кеңейте аласыз, ал қазір Дж. Скотт кестесі көмегімен
... ... ... жағдайлардағы мінез-құлығыңыздың «сүйікті» стилін аңықтап көріңіз. Кестені толтыра отырып,
... ... ... жылдарда қақтығысты жағдайдағы өзіңіздің әдетті мінез-құлығыңызды елестетіңіз.
Нұсқалған төрт категория
... ... ... стратегияларды сатылаңыз. Бұл үшін төрт бағананың әрқайсында сандарды жүйелі
... ... ... қойыңыз. 1 саны стильдің бірінші орынды, 5 саны –
... ... ... орынды алатынын білдіреді.
Дж. Скотт ұсынған қақтығыстағы мінез-құлық стратегиясын
... ... ... кестесі № 1 қосымшада тіркелген.
«Дж. Скоттың әдістемесі бойынша қақтығыстағы
... ... ... стратегиясын бағалау» әдістемесінің бақылау тобындағы нәтиже көрсеткіші
... ... ... - кестеде көрсетілген.
Мәселен, «Жиірек қолданамын» категориясына сатылар жүйесі келесі
... ... ... болуы мүмкін: Компромисс -2; Кету – 3; Өжеттілік -4;
... ... ... -1; Бейімделу – 5.
Толтырылған кесте өзіңіздің қай стилді жиі
... ... ... туралы, қайсы ең жақсы нәтижелер әкелетінін, қайсы қолайлырақ болатыны
... ... ... түсініктер береді. Бұл бір ғана не түрлі стиль (сіздің
... ... ... болуы мүмкін. Егер қабілеттеріңізді дамытып, түрлі стильдерді қолдана отрып,
... ... ... қақтығысты жағдайда өз мінез-құлығыңызды тиімдірек еткіңіз келсе, онда кез
... ... ... нәтиже сізге мәлімет береді.
«Агрессивті мінез-құлықты анықтау” Басса-Дарк сауалнамасы.
Әрқайсымызға өз
... ... ... ерекшеліктерін обьективті бағалау қиынға түседі. Бұл ашумен, агрессивтіліктің пайда
... ... ... байланысты. А. Басса және А. Даркидің тесті мінез-құлқыңыздың
... ... ... агрессия түрін анықтауға мүмкіндік береді. Осындай ақпарат алғаннан кейін
... ... ... алға қойған мақсатыңыздың орындалуы үшін мінез-құлқыңызды бақылап отыруыңызға болады.
... ... ... тыс ұстамыздың табысқа деген мүмкіндігіңізді әлсіретуі мүмкін.
Нұсқау. Төмендегі пікірлердің
... ... ... сіздің мінез-құлық стиліңізге, өмір сүру салтыңызға қаншалықты сәйкес келеді,
... ... ... немесе «жоқ» деп жауап беріңіз.
Пікірлердің толық нұсқасы №2
... ... ... қосымшада тіркелген
«Агрессивті мінез-құлықты анықтау” сауалнамасының нәтижесі 7-кестеде көрсетілген.
Кесте-7.
Нәтиже
... ... ... тобы
ата-ана
... ... ... бала Эксперимент тобы
ата-ана
... ... ... ... ... ... агрессия.
4-26% 5-33,5% 5-31% 8-50%
Вербальды агрессия 6-37% 7-46% 8-50% 6-37%
Жанама агрессия
... ... ... 2-12,5% 5-33,5% 4-25% 5-31 %
Негативизм 1-6% 2-12% 2-12% 3-18%
Ашуланшақтық 4-26% 7-44% 5-31% 5-31%
Күдіктенушілік
... ... ... 4-26% 2-12% 1-6% 2-12%
Өкпешіл 0-% 3-18% 3-18% 6-37%
Кінәлілік 1-6% 1-6% 1-6% 2-12%
Жүргізілген диагностикалық әдістердің
... ... ... тоқталар болсақ, барлық бес зерттеуден де ата-ана мен бала
... ... ... қарым-қатынаста қақтығыстық жағдайлардың болатындығын көреміз. Қарым-қатынастағы қақтығыстық жағдайларының
... ... ... есеппен пайыздық көрсеткіші 12% -56% аралығында екен. Бұл
... ... ... коррекциялық жұмысты жүргізуімізге негіз болды.
2.3 Қақтығысты жағдайға түзету жаттығуларын
... ... ... жүйелеу және қолдану
Анықтау эксперментінің нәтиже көрсеткішін негізге ала отырып,
... ... ... жұмыс жүргізуді мақсат еттік. Арнайы ұйымдастырылған топтарға қатысу, тұлғаралық
... ... ... мәселелерін шешуге көмектеседі. Психокоррекциялық топтарда клиенттің көзқарастары мен мінез
... ... ... құлқына ықпал етуші факторлар анықталады, топ қатысушысы ұқсас проблемасы
... ... ... тәжірибесі бар топ мүшелерінен кері байланыс пен қолдау алуына
... ... ... беріледі.
К. Рудестамның айтуынша,топтық психотерапияның
... ... ... ерекшелігі топтық құрылымда пайда болатын және өңделетін реакциялар топтан
... ... ... жерлерде тұлғааралық қақтығыстарды шешуде көмектеседі. Достық және бақылаушы жағдайда
... ... ... дағдылар меңгеруге, жаңа мінез – құлық типтерімен эксперимент жасауға
... ... ... Психологпен қатар тең құқылы серіктестердің қатысуы қолайлы жағдай орнатады.
... ... ... сенімсіз топ мүшелері өздерін алаңсыз бірқалыпты, қолдауды сезінеді.
... ... ... Бұл тарауда біз бірнеше тренингтердің техникалары мен жаттығуларын
... ... ... оларды ортақ атаумен «Қақтығыстағы тиімді қарым-қатынас және рационалды мінез-құлық»
... ... ... деп атадық. Тренинг эксперимент тобындағы ата-аналарға және балаларға
... ... ... –жеке жүргізілді. Аптасына 2 реттен, 40-45 минут уақыт ішінде
... ... ... Қазіргі таңда топта әрекет ете
... ... ... қабілеті бұл сенімділік, көмек көрсетуге даярлық, сезімталдық, көз қарасының
... ... ... шыдамдылығы және өзін -өзі сыйлау сияқты қасиеттермен бірдей
... ... ... тұр. Бұл қасиеттер басқалармен қарым –қатынас өзара сыйластық, коммуникация
... ... ... қызметтестік негізінде қарауға ұмтылыстардың барлығына қажет. Қазіргі өмір бәсекелестікке
... ... ... дамиды.
Балалардың мінез –құлқына ықпал ету үшін ата –аналар көбінесе
... ... ... бір –бірімен салыстырады. Соның барысында барлығы әдетте жеңушілер жеңілушілерге
... ... ... неғұрлым аз екендігін түсінеді. Әрқашанда жеңіліске ұшырау қаупі бар
... ... ... есте тұрады және оны түсіну өзіне сенімсіздік пен әртүрлі
... ... ... ұялатады. Нәтижесінде, жеңушілер де жеңілушілерде аса ашуланшақ болып, басқа
... ... ... қарым –қатынасы нашарлайды. Бәсекелестік біздің анағұрлым тұйық болуымызға ықпал
... ... ... ертелі ме кеш пе өз күшіне ішкі сенімділікті бұзады.
... ... ... Қызметтестік адамдарға бірге тіршілік етуге көмектеседі. Өз
... ... ... жақсы жақтан көру және олармен қатынасты бағалай білу табиғи
... ... ... Адамдар жетістікті бөліскен кезде, бір –біріне қолдау көрсетуге бейім
... ... ... Қызметтестік атмосферасында басқаларға достық қатынас көрсету оңайырақ түседі. Қызметтестікте
... ... ... мүлдем жоқ дегенді білдірмейді. Нағыз қызметтестіктің арқасында әркім өз
... ... ... қосады, әркім өз пікіріне ие болады. Аталмыш тренинг мақсаты-
... ... ... тұлғада қызметтестікте әрекет етуге көмектеседі деген сеніммен ұсынылып отыр.
Сабақ
... ... ... Балалардың бойында жағдайында тиімді қарым-қатынас және рационалды мінез-құлық
... ... ... дамыту, әлеуметтік өзара әрекеттетіктің күрделі және қиын жағдайларында өз
... ... ... басқару біліктілігін оларда қалыптстыру.
Сабақты өткізу тәртібі.
Дайындық кезеңі. Бір-екі
... ... ... ішінде балалар тренингтік жаттығуларды өңдеу тәсілімен сабақ өткізуге нұсқау
... ... ... Олар сабақтың тақырыбы мен мақсаты біліп, әдебиеттерді өз бетінше
... ... ... негізгі ұғымдарды аңықтау бойынша нұсқаулар алады.
Сабақ барысында балалар тренингтік
... ... ... алады, оларды олар өз бетінше өңдейді. Психолог балалардың жұмысын
... ... ... және олардың тиімді қарым-қатынас және рационалды мінез-құлық тәсілдерін меңгеруінде
... ... ... көмек береді.
1 Жаттығу «Мен қандаймын»
Бұл жаттығу гуманитарлық шеңберінде өңделген
... ... ... өз іс тәжірибесінде ойлау . Сурет тақырыбын беру арқылы
... ... ... салдыру : «Мен басқаның көз қарасымен», «Мен осындаймын, қалай
... ... ... сондаймын», «Мен сондаймын». Астын сызып көрсету керек, бұл жаттығудың
... ... ... нашар және бала жұмыстан бас тартады. Балаға нұсқау беру:
... ... ... соған қандай көз қараспен қарайды өзінің суретінді солай бейнелеп
... ... ... кейін балаға дәлелдеу нақты сұрақтарын қой, бірақ бала
... ... ... келмесе қинама. Осыдан кейін екінші сүретке өтеміз. «Сен өзін
... ... ... болған келеді, өзіңді солай суреттеп сал». Бала өзі айта
... ... ... егер ол осындай болса, не болады, не өзгереді, не
... ... ... Қандай адамдардың пікірімен қарым қатынасы оған әсер етеді, қандайы
... ... ... етпейді: қандай жағдайда оған оңайлау болады, ал қай жағдайда
... ... ... қиын болады. Қорытынды сүреті : «Сен өзін қандайсын, сол
... ... ... бейнелей біл».
Сурет салу барысындағы сұрақтар: Бірінші суретке қатысты («Мен
... ... ... көз қарасымен»);Сурет салғанда сен өзіңе кімнің көз қарасымен қарадың?;
... ... ... бейне қалай пайда болады? (Неше жылдан бері саған осы
... ... ... қараспен қарайды?); Әртүрлі адамдардың көз қарасымен мұның қандай өзгешелігі
... ... ... Бұл суреттен сен не өзгерткің келеді?
Екінші сурет туралы.
... ... ... сондаймын, қалай жаратылдым, сондаймын»); Осылай болу үшін саған не
... ... ... Не нәрсе кедергі болады?; Сен осылай болғанда, саған кім
... ... ... Ал кім саған қарым-қатынасын өзгертпейді?;
Үшінші сурет туралы. («Мен- осындаймен»);Басқа
... ... ... сенің не айырмашылығын бар?; Бұл суреттен адам не сезеді?;
... ... ... жақсы болу үшін суретті қалай өзгертуге болады?;
Үшінші суреттегі адам
... ... ... болып көріну үшін, онда бірінші немесе екінші суретті өзгерту
... ... ... аяқталғаннан кейін, балаға үшінші суретте көрсетіп және төмендегі сұрақтарға
... ... ... бергізу керек;
- Қандай суреттер бір-біріне ұқсас, ол қайсысы ұқсас
... ... ... Адам бір нәрсені қатты керек етеді, бірақ сол мақсатқа
... ... ... оған қуанбайды. Бұл немен байланысты ?
- 1,2,3 –ші суреттерде
... ... ... нені керек етеді? Олардың жалпы тілектері не ?
Сіз бұл
... ... ... аяқтағаннан кейін қиын тапсырманы орындағанына бала өзі қуанады. Суретті
... ... ... мынандай нәрсеге көңіл бөлу керек – салған суреттің киімнің
... ... ... жыныстық айқын белгілерін анықтай білгені туралы қорытынды жасаланады.
Суретті оқи
... ... ... үйрену :
- өзін суреттен анықтай білу (екінші және үшінші
... ... ... арасындағы айырмашылығы) – бала қандай бұйымдарды пайдаланып бейнелейтініне көңіл
... ... ... қоршаған ортаның табысын анықтау (бірінші және екінші суреттерді салыстырып
... ... ... сәйкестігін, қарама-қарсылығын неге)
- мен - бейненің негізі . (үшінші
... ... ... талдауы). Үшінші сурет бірінші суретке ұқсас па немесе екінші
... ... ... ұқсас па ?
2 жаттығу «Мен ашуланамын»
Ашу- жағымсыз эмоция,
... ... ... оның тез пайда болуы адамның тұйықтығынан. Егер ашуға өзін
... ... ... бермесең, ол бәрі-бір ешқайда кетпейді. Бала кезінен баланы ашуын
... ... ... білуге үйрену керек. Ашудың басты бірнеше ережелерін менгере білу
... ... ... адамның жеке басы туралы емес, ашу тудыратын мінездері
... ... ... айту;
- өзің туралы айт : мынандай сөздерден баста :
... ... ... «маған» деп, ал «сен», «сенен» деп айтпа;
-ашуланған кезде, ашуынды
... ... ... уақытта айтуға ұмтыл, ашуынды өзінде ұзақ сақтама;
- адам нақты
... ... ... қатысы бар жағдайда ашулану керек.
3 Жаттығу «Ашуланамын, азаптанамын, қапаланамын»
Тапсырмаға
... ... ... үлкен ойыншық әкелу керек. Балаларға айту керек, осы ойыншыққа
... ... ... ашу шығара аласындар деген пікір айтамыз. Егер балалар ашу
... ... ... ұялатын болса, кім қатты ашуланады деген жарыс ұйымдастыру. Ең
... ... ... Балалар қатты ашудың пайда болуын көрсету керек. Осыдан кейін
... ... ... қатты ашуланудан гөрі жайырақ ашулану керектігін ұсыну керек. Бұл
... ... ... жүргізушінің міндеті, балаларға таныс емес ашудың пайда болу жолын
... ... ... Мысалы : сөзбен қалай ашулану керек, түр әлпетімен қалай
... ... ... және т.б. Бұл жаттығудың міндеті – балалар ашу эмоциясының
... ... ... тәсілдері бар екенін көрсету.
4 Жаттығу «Маған ұнамайды қай кезде»
Берілген
... ... ... аяқтай білуге көп тәсілдер пайдалана білу керек.
- Мен ашуланамын, егер
... ... ... өзімді өзім ұстай алмаймын, қай кезде:
- Маған еш нәрсе ұнамайды...
- Мен
... ... ... ызаланамын, қай кезде...
- Мен шыдай алмаймын...
- Мен тіпті жынданамын...
Айтылған пікірлер қағаздарға
... ... ... және әр бір қатысушы өзінің пікірлерін жазып отырады. Әр
... ... ... адамның пікірлерін салыстырып талқылаймыз. Ең керектісін тақтаға жазамыз. Мені
... ... ... кезде, мен жынданамын деген пікір балаларға арналады.
5 Жаттығу
... ... ... сөз байлауға үйрену»
«Мені түсін...» Бұл жаттығуда 3-5 адаммен
... ... ... болады. Жаттығудың іскерлігі екеу : өзінің пікіріңді басқаға жеткізу
... ... ... басқаның пікірін түсіне білу. Бұл жаттығу балаға пайдалы және
... ... ... жанұяға да пайдалы. Әрбір қатысушы бір парақ және түрлі
... ... ... карандаштан біреу алады. Тапсырма былай құрылады : әр қайсысы
... ... ... керек не салатыны туралы. Жүргізушінің командасы бойынша әр қайсысы
... ... ... ойына келгенді салады, бірақ 10-20 секундттан кейін сурет көршісіне
... ... ... Сөзсіз, ескертусіз басқа адам суретті салады, сол уақыт мерзімі
... ... ... сурет келесі адамға беріледі, солай айналымға түскен сурет жалғаса
... ... ... суретті бастап салған адамға жету керек. Бірінші салған адам
... ... ... нәрсені қосып салуына болады, бірақ ауыстыруға немесе сызып тастауына
... ... ... Осыдан кейін әр қайсысы өзінің не салғысы келгенін және
... ... ... не шыққаны туралы айтады. Осы суреттен кейін ойынның ережесін
... ... ... қайталау керек, адам соны азайту керек және уақытты кеміту
... ... ... Жаттығуды орындағанда қатысушылармен төмендегі тақырыпты талқылау керек :
- жай сурет
... ... ... қызықтырады ?
- сені түсінбеген кезде не сезінесін ?
- біреу сені түсіну
... ... ... ойыңды қалай жеткізесін?
- оны дұрыс түсіну үшін біреудің суретін қалай
... ... ... жауапкершілікті кім береді ?
Бұл жаттығудың маңызды шешімі екі жақтан
... ... ... жауапкершілік қабылдауы : көбінесе, мәлім болғысы келгендер өзгеше оларды
... ... ... тиісті деп санайды, егер олар жақсы көрсе және көмектескісі
... ... ... алайда олар екі жақта тырысу керек.
6 Жаттығу «Жақырынақ танысу»
Бұл
... ... ... екі мақсатқа жеткізеді: балардың эмоционалдық жете білуі және өмір
... ... ... қарым-қатынасқа өзінің сезімін тудырып талқылау.
7 Жаттығу «Еш қандай сөзсіз
... ... ... туралы айту»
Сезім- бұл адамдардың бір-бірімен тығыз байланыстыратын қарым-қатынастың әрекеті.
... ... ... бір-бірімен ортақ тіл табысу үшін, психологтар мынандай тәсіл ұсынады,
... ... ... сезімдері бір-бірімен сәйкес болу керек. Бұл жайында бірнеше кинолармен
... ... ... келтірілген. Адамдардың бір-біріне құштарлығы, сондықтан олар қиындықты бірге көтереді,
... ... ... бір-біріне сенім артады. Олар өздерінің қиыншылығын қасындағы адамға айта
... ... ... түсінбейді. Бала жанұяға түскенде оның сезімі, сол жанұядағы мүшелерінің
... ... ... сәйкес келеді.
Балаларға нұсқау
Көңіл – күй деген не ? Ол
... ... ... болады ? Басқалар сенің көңіл-күйін туралы білу керек пе
... ... ... Сіз басқаның көңіл-күй туралы білесіз бе ? Так қана
... ... ... бе ? Басқаның көңіл-күйін айтпасақ білесіз бе ?
Парақты 4-
... ... ... бөлу (бүктеу, ортасынан, көлденен және тігінен). Осыдан кейін жазып
... ... ... Әр 4/1 бөлігіне өзінде жие кездесетін көңіл-күйді бейнеле, бір
... ... ... қазіргі өзінің көңіл-күйінді кескінде.
Суретті талқылау ережесі
Сурет салынған парақтарды жинап
... ... ... алып, балаларға суреттің талқылау ережесін айтады: суретті қарап ,
... ... ... сезіп турғандарын айту.
1 Ереже. Осыған ұқсас, бір пікірді: «Жағымсыз
... ... ... «Шимақ», «Еш нәрсе түсініксіз»- деген ойды айттырмау керек.
2 Ереже.
... ... ... өз ішінен айту керек – «Маған ұнайды (ұнамайды)» бұл
... ... ... «Бізге бұл сурет дұрыс емес сияқты».
3 Ереже. Сурет туралы
... ... ... сабақ үстінде айту керек – сабақтан тыс кезде талқылаудың
... ... ... жоқ. Бұл ережені күн бұрын параққа жазып бөлмеге іліп
... ... ... керек,
8 Жаттығу Тапсырманы қою және қалай дәлелдеу
Жанұялық өміріне
... ... ... – бұл сіздің ер жетуіңізді қолдау, себебі сіз үлкендердің
... ... ... әрекеттерін: біреуді түсіне білуге, өз құқығынызды қорғауға және басқаның
... ... ... сыйлауға үйренесіз. Жанұяның өмірге дайындығы сізге мынандай көмек көрсетеді.
... ... ... болу, батыр болу, жан-жақтамалы болуға үйретеді. Сізге қандай мақсат
... ... ... ?
2 сабақ
Қарым-қатынас жағдайын модельдеу
1 жаттығу. Нақты бір мәселені жағдаятты
... ... ... немесе полилог ретінде қағазға жазыңыз. Өзіңіздің қағазыңызды оң жақтағы
... ... ... беріңіз. Қағазды алған соң ерікті түрде қайта құрастырыңыз. Тапсырмаға
... ... ... қатысыңыз.
Рефлексия.
2 жаттығу. Қақтығыс кезіндегі мінез-құлық мониторингі.
Қатысушылардың ішінен қақтығысты жағдай
... ... ... алынады, рольдерге бөлініп ойнатылады.
Рефлексия. Қатысушылармен ситуация талқыланып шешімін табады.
3.жаттығу.
... ... ... өзгерген қатысушылар жағдайы рольге бөлініп орындалады.
4.жаттығу. Қақтығыстағы өз мінез-құлқыңызды
... ... ... беріңіз.
Қорытынды. Адамдар бір біріне өз мінез-құлқының айнасы болып табылады,
... ... ... арқылы олар өздерін әр қырынан таниды.
5.жаттығу. Сізде бір мәселе
... ... ... қалды делік. Бұл мәселенің шешімі екінші адамға қалай жеткізу
... ... ... мәтін ойлап табыңыз. Өзіңізді осы адамның орнына қойып көріңіз.
... ... ... жұптар арасында ойнатылады.
Рефлексия: Сіздің сөзіңіздің қаншалықты көз жеткізетіндей болғанын
... ... ... Д. Карнеги өз өтінішіңізді айтпас бұрын , екінші адамның
... ... ... маңызды екенін сездіріп, оған деген сыйластығыңызды көрсете біліңіз деп
... ... ... сабақ Эмпатияны дамыту (ата – ана мен балаға арналған)
1.
... ... ... көріңізші, сіз келесі сауалдарға жауап бере аласыз ба: «Қазір
... ... ... нені басымнан өткеріп тұрмын?», «Қазір мен нені қалап тұрмын?»,
... ... ... мен не үшін істеп тұрмын?», егер сіз бұған есеп
... ... ... қабілетті болсаңыз, онда сіздің бойыңызда басқалар үшін ойлана білу
... ... ... бар.
2. Бірдей жағдайларда сіз неліктен кейде түрліше әрекет ететіндігіңіз
... ... ... ойланып, шешіңіз. Нақты жағдайларды еске алып көріңіз. Өз әрекеттеріңіздің
... ... ... білу қажет. Бұл сізге өзгелердің әрекеттерінің себептерін түсінуге көмек
... ... ... Сізге жағымсыз адамның есемін атаңыз (іштей). Мұнда себеп неде,
... ... ... Әңгіме барысында сіздің серігіңіз сіздінше бос көзқарасты қорғаған жағдайды
... ... ... түсіріңіз. Ол неге олай етті?
5. Сөз шеберін тыңдай отырып,
... ... ... айтып отырғаны бір бөлек, ал меңзегені екі бөлек деп
... ... ... кездер сізде болды ма? Сіз неліктен олай ойладыңыз?
6. Өзге
... ... ... ниеттері мен күйлерін түсіну қабілетін өз бойыңызда дамытқыңыз келсе,
... ... ... бақылау дағдысын өзіңізде қалыптастырыңыз.
* Қайсыбір адамға назар аударған тұста,
... ... ... эмоционалды күйін бағаладаңыз.
* Басқа адамдарды тыңдауды үйреніңіз.
* Өтініш білдіріп
... ... ... әлденені ұсынбастан бұрын, сізге қарсылық білдіреді ме, соны ойаныңыз.
*
... ... ... бақылай отырып, келесі жолы осы адамның қандай киім киіп
... ... ... табуға тырысып көріңіз. Сіздің болжамдарыңыз жиі расталады ма?
* Көркем
... ... ... теледидардан көрген тұста, уақыт-уақытымен дыбысын сөндіріп тұрыңыз. Осы тұста
... ... ... болып жатқан құбылыстар тізбегін үзбеңіз. Бұл сізге өзіңізді басқа
... ... ... теңестіре білу қабілетін дамытуға көмек береді.
7. Суреттер галереясында болған
... ... ... суретті мұқият қарастыратын адамдарды бақылап көріңіз: а) қуанышты жағдайды
... ... ... және ә) мұңды және қайғылы жағдайдар бейнеленген суреттерді. Екі
... ... ... адамдарының жүздеріне, тұла бойына, ым-ишарасына, өзара сөйлесу сипатына мәе
... ... ... отырып, олардың мінез-құлығын салыстырып көріңіз. Айырмашылықты байқадыңыз ба?
4 сабақ
... ... ... «Өткір қақтығыстық жағдайдағы алғашқы
... ... ... (ата – ана мен балаға арналған)
- Бірінші және ең
... ... ... ереже келесіден тұрады, өткір қақтығысты жағдайда ешбір шешім қабылдаудың
... ... ... жоқ (адамдар өмірін құтқаруды талап ететін, табиғи апаттарды қоспағанда).
-
... ... ... ақылына құлақ түріңіз: онға дейін санаңыз.
- Өз тынысыңызбен айналысыңыз.
... ... ... мұрныңызбен асықпастан жұтып, тынысты біршама уақыт ұстап тұрыңыз. Тынысыңызбен
... ... ... сезімдерге шоғырлана отырып, оны барынша баяу, мұрын арқылы шығарыңыз.
-
... ... ... екі жолмен дами алады.
Егер стресстік жағдай сізге мекемеде тап
... ... ... онда келесі тәсілдер сіздің қысымыңызды шешеді.
- Орныңыздан тұрып, қажет
... ... ... кешірім сұрап, мекемеден шығыңыз. Мәселен, сізде әжетханаға не басқа
... ... ... орынға баруыңызға мүмкіндік бар болады, онда сіз жалғыз бола
... ... ... Суық сумен бетіңізді сулау үшін, кез келген мүмкіндікті пайдаланыңыз.
-
... ... ... сізге өте жақсы таныс болса да, жан-жағыңызға баяу қарап
... ... ... Көзқарасыңызды бір заттан екіншіге ауыстыра отырып, олардың сыртқы пішінін
... ... ... Содан соң барып,терезеден аспанға қараңыз. Көзге көрінгенге назарыңызды шоғырландырыңыз.
... ... ... аспанға соңғы рет қашан қарадыңыз? Өмір ғажап емес пе?!
-
... ... ... су алып (болмаса алақанға), баяу, шоғырлана отырып ішіңіз. Су
... ... ... өтіп жатқан сәтке шоғырланыңыз.
- Түзеліңіз, аяғыңызды иық тұсына сай
... ... ... қойыңыз, тынысты шығарған кезде иық пен мойынды босаңсытып, бас
... ... ... қол еркін еденге жететіндей етіп орнығыңыз. Терең тыныс алып,
... ... ... қадағалаңыз. Бұны бір-екі минут ішінде жасауды жалғастырыңыз. Содан соң
... ... ... (Бас айналып кетпейтіндей, байқап әрекет етіңіз).
Егер стресстік жағдай мекемеден
... ... ... орында пайда болса, онда келесі жаттығуларды жасаңыз.
- Жан-жағыңызға қараңыз.
... ... ... заттарға түрлі позициялардан қарап көріңіз, ойша көргеннің барлығын атап
... ... ... Іштей көргеніңіздің барлығын атай отырып, аспанға қараңыз.
- Қайсыбір кішкене
... ... ... тауып алып (қағаз, тас, бұтақ), оны мұқият қарап шығыңыз.
... ... ... түсімен, пішінімен, құрылымымен таныса отырып, оны жұмулы көзбен елестете
... ... ... төрт минуттан кем уақыт қарастырмаңыз.
- Егер су ішетін мүмкіндік
... ... ... – оны пайдаланыңыз – баяу ішіңіз. Су тамағыңыздан өтіп
... ... ... сәтке шоғырланыңыз.
- Тағы да тынысыңызды қадағалап көріңіз. Мұрын арқылы
... ... ... дем алыңыз: дем жұтып, оны біршама уақыт іште ұстаңыз,
... ... ... соң ауаны мұрыннан шығарыңыз. Әрбір тыныс алған сайын, өзіңіздің
... ... ... босаңсығанына назарыңызды шоғырландырыңыз. Жақсы сезім еемс пе? Одан ләззат
... ... ... сабақ Өзге адамға жағымды қатынас жасау.
1жаттығу.
... ... ... және балшық . Жаттығу жұптар арасында өткізіледі. Қатысушылардың әрқайсысы
... ... ... және балшықтың рөлінде болуы тиіс. Мүсінші балшықтан мүсін жасайды.
Жұмыс
... ... ... соң мүсінші өзінің мүсінін көрсетіп , оны не үшін
... ... ... көретінін айтады.
Қорытынды. Бұл жаттығу қатысушылар тек қана психологиялық қолдау
... ... ... ғана емес, тәжірибе жүзінде рационализм тәсілін қолдануға үйретеді. Мүсінде
... ... ... бір жағымсыз келбет орын алсада мүсін бәрібір сүйікті болуы
... ... ... Эмпатия-өмірге басқа адамның көзімен қарау.» басқа адам» болу, өзгенің
... ... ... болуы.
А) жаттығу. «Айна» жаттығуы жұппен жүргізіледі. Қатысушы айнаға қарайды.
... ... ... роліндегі қатысушы қарап тұрған адамның барлық қимыл әрекетін қайталайды.
Рефлексия.
3жаттығу.
... ... ... бойымен жаттығу жасау. Әрбір адам оң жағындағы көршісінің жағдайын
... ... ... Сиқырлы үстел. Қатысушылардың бірі үстелге отырады. Қалған қатысушылар ол
... ... ... тек жақсы қасиетін айтып, тактильді сүйемелдеу қажет.
Қорытынды. Жаттығу психологиялық
... ... ... көрсетуге, басқа сөзбен айтқанда жан дүниеңіздің жомарттығын көрсетуге бағытталады.
... ... ... отырған қатысушы үшін психологиялық қолдауды қабылдауға тағы бір мүмкіндігі
... ... ... тұр. Мен махаббатқа лайықты адаммын. Өзіме жақсы қатынас жасауды
... ... ... дайынмын.
5жаттығу. «Санральды айна». Өзге адамның орнына айна ролінде монолог
... ... ... Жаттығу жұптар арасында орындалады. Қатысушылардың бірі айнаға қарайды. Айна
... ... ... орнына өзінің монологын оқиды. Мұнан кейін рольдермен ауысады.
Рефлексия.
Қорытынды.
... ... ... кезеңде тереңірек, интуитивті келесі адамға ену өтеді.
Ата-аналармен жүргізілетін
... ... ... бағдарламасы
1. сабақ. Мен және менің балам - өзара түсіністікті іздеуді
... ... ... – балалармен конструктивті өзара әрекеттестік ретінде.
2. сабақ. Отбасылық тәрбие түрлері.
3. сабақ.
... ... ... көмегі - және ол қандай болуы қажет? Жауапкершілікті жеткізу
... ... ... Қақтығыссыз тәртіпке жолдарды қалай табуға болады? Ережелер туралы түсінік.
5. Сабақ.
... ... ... нашар мінез-құлықтың түрткісі. Тілалмаушылықтың себептері.
6. Сабақ. Жақсы мінез-құлықты мадақтау. Әсер
... ... ... мақтау қандай болуы шарт?
7. Сабақ. Жақсы мінез-құлықты мадақтау. Әсер
... ... ... мақтау қандай болады?
1 сабақ. Мен және менің балам -
... ... ... түсіністікті іздеуді қалыптастыру.
Қолдау – балалармен конструктивті өзара әрекеттестік ретінде.
1) Әрбір
... ... ... шеңбер бойынша келесі дәйек сөзді жалғастырады «менің отбасымда қуаныш
... ... ... – бұл …». Мұнан кейін пікір алмасу болады. Психолог
... ... ... аймағы – отбасындағы қақтығысыз тәртіптің кепілі екендігіне қорытындылайды.
2) мәселелі жағдаятты
... ... ... Мақсаты: ата-аналармен педагогикалық мақсатқа сай баланы қолдау, оның мінез-құлқын
... ... ... қарындасын өкпелетті;
- дәрігердің кабинетіне кіргісі келмеу;
- қараңғы бөлмеге кіруге қорқу;
- спорт тобына
... ... ... кешігуге қорқу.
Осы мәселелі жағдаяттарды талдап болғаннан кейін қандай түрі
... ... ... қолдау көрсету екі түрлі ұғым – баланың сол сәттегі
... ... ... байқау және отбасында қолдаушы ахуалды құра білу. Соңында қатысушы
... ... ... - ата-аналармен кері байланыс жүргізген дұрыс, оларға кездесу барысында
... ... ... сезімдерін жеткізуге мүмкіндік беру. Мысалы: мына дәйектемені жалғастыруға болады
... ... ... маған … білу пайдалы, өйткені … болды» немесе
... ... ... сабаққа көңілім толған жоқ …». Кездесу соңында ата-аналарға баланы
... ... ... сезімі тәсілдері жазылған қысқаша жаднамалар таратылады.
2 сабақ.
Отбасылық тәрбие
... ... ... жаттығу. Сіз өзгелерде қандай ата-ана ретінде көрінесіз? Ата-ана топ
... ... ... қалауы бойынша шығады, ол өзгелері үнсіз ол туралы әсерлерін
... ... ... Өзінің баласын қалай тәрбиелейді, жазалайды, мадақтайды. Ата-ана 2-3 минутқа
... ... ... кеткенде, психолог талқылау қорытындысын жазып алады. Ол қайтып оралғанда
... ... ... оған қандай психологиялық портрет жасағанын табады.
2 жаттығу «Менің күшті
... ... ... жұпқа бөлінеді, серіктестер өздерінің бала тәрбиесіндегі өзара мәселелерін бір-біріне
... ... ... Егер кімде-кім, қиналса, психолог «идея» тастайды. әңгімелемуші адам серіктесін
... ... ... болғаннан кейін оның мінез-құлқының күшті жақтарын табатындай жағдаятты талдайды.
... ... ... ауысқаннан кейін шеңбер бойына отырып талқылауболады, енді ата-ана өзінің
... ... ... мінезінің қандай күшті жағын көрсеткенін әңгімелейді.
Кездесу соңында қатысушылар өз
... ... ... бөлісіп, психологтың келесі сұрағына жауап береді: «Бүгінгі сабақта
... ... ... үшін не пайдасы болды?»
1) балаға деген сүйіспеншілік
2) тұрақты қатынас
3) аса қамқор болу
4) шектен
... ... ... талап қою
5) парықсыздық
6) қатаң қарау
3 сабақ. Ата-ана көмегі - және ол
... ... ... болуы қажет? Жауапкершілікті жеткізу ережесі.
Балада жауапкершілік сезімін қалай дамытуға
... ... ... Мақсаты: Жауапкершілік сезімі түсінігін талдау. Балаларда мұны дамытудың қандай
... ... ... бар, тыңдау мен жауапкершіліктің айырмашылығы неде; «ішкі мотивация» түсінігі.
1) жаттығу
... ... ... анықтау».
Психолог жағдаяттарға сипаттама беріп, ата-аналарға оның негізінде – жауапкершілік,
... ... ... әлде басқа нәрсе жатқанын анықтауды ұсынады.
Жұмыс жазба түрінде орындалуы
... ... ... соңында жауаптар оқылып, талқыланады.
Жағдаяттар мысалы:
1) Әйгерім ыдыс-аяқты жылдам жуады, өйткені
... ... ... орындамаса, кино көре алмайтынын біледі.
2) Айгүл оқығанды ұнатады. Дүйсенбі күні
... ... ... келе салып, жұма күні болатын орыс әдебиетінен үй тапсырмасына
... ... ... жүзуден жарысқа түскісі келіп жүр. Ол күнде бассейнге барып
... ... ... жүр.
4) Сәкен мектептегі танысына кітап алып келуді уәде етті, бірақ,
... ... ... шығып кетті.
Жауаптың мүмкін жауаптары:
1) Кіналау
2) Жауапкершілік (қыз басқа кітапты оқуына да
... ... ... сезімі де, жауапкершілік сезімі де емес.
2 жаттығу «Жауапкершілік деңгейлері».
Ата-аналарға
... ... ... деңгейін анықтауға тәжірибеде үйрену үшін келесі жағдаяттар ұсынылады. Мысал
... ... ... берілген жағдаяттар:
1) Данияр қоқыс салатын шелекті бірден апарып төгеді.
2) Сенбі сайын
... ... ... пәтерді шаңсорғышпен тазалап, содан кейін ғана далаға ойнауға шығады.
3) Жексен
... ... ... бөлмені ешкімнің өтінуінсіз-ақ тазалайды, бірақ жиі бір нәрсені жасауға
... ... ... шығып кетеді.
4) Кәрім өз бөлмесін тазалауға келісім берді, бірақ, оған
... ... ... көмектесу керек, әйтпесе ол жиі алаңдайды.
Жауаптың мүмкін болатын нұсқалары:
1) Бақылауды
... ... ... өз бетімен орындайды
3) Бақылауды қажетсінеді
4) Көмекті қажетсінеді
Жұмыс соңында ата-аналар өз пікірлерін
... ... ... сұрақ қояды. Оларға «Жауапкершілік туралы» жаднама таратылады.
Жауапкершілік туралы.
Жауапкершілікті болу
... ... ... өз бетінше сезім қабылдап, саналы түрде әрекет жасау.
... ... ... Жауапкершілік компоненттері:
1) міндетті түсіну
2) қойылған міндетпен келісім
3) Өз бетінше әрекет етуге
... ... ... болу.
Балалар ата-анасының мінез-құлқының көшірмесі.
Жауапкершілік деңгейлері:
1 деңгей. Бала көмекші ретінде.
2
... ... ... Бала еске салу мен бақылауды қажеттенеді.
3 деңгей. Бала тапсырманы
... ... ... орындайды.
Жауапкершілікті дамытуға әсер ететін шарттар:
1) өзін-өзі сыйлау
2) ақылға сыймды шектеулер
3) баланың даму
... ... ... ерекшеліктері
5) мінез ерекшеліктері
6) баланың жеке тәжірибесі
4 сабақ. Қақтығыссыз тәртіпке жолдарды
... ... ... табуға болады? Ережелер туралы түсінік.
Мақсаты: тәрбие көзқарасы тұрғысынан балаға
... ... ... жасау, тәртіпті келтіру, отбасылық ережелерді құрастыру.
Ата-аналарға жағдаяттар сипатталған парақтар
... ... ... Әрбір жағдаяттың сипатталуын оқып шығып, неден қате кеткенін анықтаңыз:
... ... ... ететіндей қалай жеткізуге болады.
1. Ата-анасы мектептен келген ұлына: «Үйге келе
... ... ... қоқыс салатын шелекті төк».
Жауап: «қоқысты мен келгенше шығарып қой,
... ... ... жұмыстан шығар алдында саған қоңырау шаламын».
Тапсырманың орындалуын бірден
... ... ... етуге болмайды.
2. «Велосипед туралы ұмыт. Мен саған оны айдай
... ... ... ғана рұхсат етемін».
Жауап: сен жол ережесін сақтап, сағат күндізгі
... ... ... дейін үйге оралуың керек.
3. «Ешқашан ақша сұрама. Сен бәрібір оны
... ... ... жаратасың».
Жауап: «Күнделікті ұсақ-түйекке деп берілген ақшаны ақылмен жаратқаның дұрыс.
... ... ... ақша сенде болмайды».
4. «Бұл кенеттен болды. Мен сүтті төккен жоқ
... ... ... «Мен білемін, сен мұны қалаған жоқсың. Бірақ, істеген ісіңе
... ... ... болғаның жөн. Мұны жинастырып, басқа ыдысқа сүт құйып ал».
Жағдаятты
... ... ... кейін психолог келесі қорытындыны жасайды:
- кез-келген ақпаратты жағымды түрде жеткізуге
... ... ... бағасын көтеруге қабілеттендіретін сөздер айту қажет.
Кездесу қорытындысын талқылау.
6 Сабақ.
... ... ... нашар мінез-құлықтың түрткісі. Тілалмаушылықтың себептері.
Балалардың мінез - құлқының нашар
... ... ... Тыңдамаушылықтың себептері.
1. Қиын жағдаяттарды талдау.
Әртүрлі жағдаяттар сипатталған жолақтар таратылады, алдымен
... ... ... жұпта талдап алуға болады т.б.
Жағдаяттар мысалдары:
Он бес жасар қыздың
... ... ... қызының соңғы уақытта өзін нашар ұстауы, дөрекі сөйлеуін байқады.
... ... ... Қыздың шеттетілуі анасы қаттты қинады. Бірақ ол өзін қалай
... ... ... білмейді.
Жасөспірім магнитафонды бір дауысына қояды. Бұл сізді қатты ашуландырады.
... ... ... істеуге болады?
Бес жасар баланың анасы психологқа шағымданады: «Жақында жолдасым
... ... ... әңгімелесіп отырсақ, есікті ашып, бізге қарай таяқпен келе жатыр,тіпті
... ... ... ұрып жіберді».
Баладағы агрессия себебі неде?
Үйге жақындағанда сіз ұлыңызды кездестірдіңіз:беті
... ... ... түймесі үзілген, бірақ ол сізбен кездескеніне қуанышты. Сізді оның
... ... ... көру жағымсыз көршілеріңізден ұялып тұрсыз. Не істеуге болады?
2. «Қате неде
... ... ... жаттығу.
3. Психолог нақтылығы жоқ дәйексөздерді оқиды; қателіктің неліктен болғанын анықтап,
... ... ... айтылған нұсқауды жазу ұсынылады.
А) «Түскі ас дайын. Дастарханды қашан
... ... ... минуттан соң жуынатын бөлме таза тұрсын. Іске кіріс!»
В) «Жоқ,
... ... ... саған шаңғымен сырғанауға рұқсат етпеймін. Аяғыңды сындырасың».
Г) «Өз бөлмеңді
... ... ... далаға ойнауға шықпайсың».
Жауаптардың мүмкін болатын нұсқаулары:
А) сұрақ қоюдың
... ... ... жоқ, мәселені алдыға тарту.
Одан гөрі: «Түскі ас дайын.дастархан жаса»
... ... ... айтқан дұрыс.
Б) Қысқа уақыт мерзімінде жұмыс көлемінің көп болуы.
... ... ... қонақтар келеді, жуынатын бөлмені тазалауға көмектес» деген дұрыс.
В) Сынмен
... ... ... Сәтсіздікті болжауға болады. Одан гөрі: «Сен шаңғымен сырғанай аласың,
... ... ... жақсы сырғанауды үйренсең» деп айтқан дұрыс.
7 сабақ
Жақсы мінез-құлықты мадақтау.
... ... ... ететін мақтау қандай болады?
Мақсаты: мақтау немесе мадақтау жүйесі арқылы
... ... ... мінез –құлықты қалыптастыру, мақтау кезінде баланың еңбегін асыра бағаламау;
... ... ... етуші мақтау түрлерін табу.
Әдетте балалар жақсы мінез-құлқы үшін мақтау
... ... ... ал нашар тәртібі үшін жазалауды үйренеді. Мақтау арқылы қалайтын
... ... ... мінез-құлық түрін қалыптастыруға болады. Мақтау қарапайым және
... ... ... болуы мүмкін. Мақтаудың қарапайым түрі:дүкеннен әкелінген затты үйге әкелуге
... ... ... үшін «рахмет айту» немесе күлімсіреу.
Ал күрделі мақтау: сен
... ... ... жеттің – екі апта көбейту ережесін
жаттап,бүгін міне, 5
... ... ... үлкен еңбек.
Әсер етуші мақтау нақты болғаны дұрыс. Баланың өзін
... ... ... оның әрекетін,күш салуын бағалау. Мақтау ұзақ болмағаны жөн,егер балаңызды
... ... ... келсе ол міндетті түрде шынай болуы керек,әйтпесе бала жалғандықты
... ... ... қояды.
Әдетте ата-аналар мадақтау түрлерін өздері ойлап табады. Біз сіздерге
... ... ... ететін кейбір әсер ететін мадақтау түрлерін ұсынамыз.
1. Билеттер (немесе ұпайлар)
... ... ... жинау қажет. Оларды түрлі ойыншықтарға т.б заттарға ауыстыруға
... ... ... жолақтар,бала өз қалауын жазады (бірнәрсеге рұхсат ету, сатып алу
... ... ... бұл үйде қандай да бір жұмысты істегенде орындалады.
3. Орын беру,
... ... ... бала бір бойы ыдыс аяқты кешкі астан кейін
... ... ... тұрса, кеш ұйқтауға, серуен уақытын көбейтуіне т.б болады.
1.
... ... ... түрлері» жаттығуы.
Өзіңіз қолданатын және балаларыңызға ұнайтын мадақтау түрлерін
... ... ... кейін кейбір идеялар қабылданады. Мүмкін болатын жауаптар, зоопаркте
... ... ... матчына бару, шокаладтар т.б.
« Дұрыс па?» Жағдаяттар сипаттамасын
... ... ... Баланы дұрыс мақтады ма? Егер дұрыс болмаса
... ... ... айту қажеттігін құрастыру.
1.Футбол матчынан кейін: Абзал,сен мектептің ең мықты
... ... ... Асыра айтты оған мақтау. Одан гөрі: «Бүгін сен тым
... ... ... ойнадың. Маған сенің қақпаға залай доп соққаның
... ... ... сен үйді жақсы тазалапсың: еден таза, ойыншықтар орнында ,төсек
... ... ... орынды ай тылған мақтау.
3.Айдос досымен шахмат ойнап отыр еді.
... ... ... келіп «жарайсың» деп айтты
Жауап: Түсініксіз мақтау. Одан гөрі: «Сен
... ... ... жууды ұмытып кетпегенің үшін рахмет» деп айту .
Кездесу қорытындысын
... ... ... Қақтығысты жағдайларды шешудің психологиялық әдістемелері
Қазіргі таңда қоғамның отбасы
... ... ... некеге деген ықыласы бұрынғыдан да маңызды болып отыр. Бұл
... ... ... отбасының адами тіршілік әрекетінің барлық аясымен байланысқан. Қоғамның орнықтылығы
... ... ... оның ішкі байланыстарының басымдылығы отбасы институтының
... ... ... тәуелді болады.
Отбасы қазір қандай болса, бұрын да
... ... ... маңызды болған және әр уақытта әлеуметтік қоғамда субъект те,
... ... ... те болып, өзінің табиғатын үнемі өзгертіп, адамзат тарихында әлеуметтік
... ... ... шешудің әрқашанда алдында жүрді. Отбасы мен некенің институты осы
... ... ... қаншалықты өз сапасының жаңасын тауып, ескісін жоғалтатыны қоғам мен
... ... ... өзара қатынасына байланысты. Отбасы мемлекеттің орнықсыздық жағдайында өз табиғатының
... ... ... бір тұрактылығын жоғалтты.
Жаңа шарттар отбасына ұтымды, дұрыс көзқараста қарауды
... ... ... етеді. Ф.Теннис есептегендей отбасы аграрлық коғамда, әлеуметтіліктің қауымдық типіне
... ... ... онда мәндік ерік, түйсіктік әуестік, әдет, жад формасында болды.
... ... ... ақпаратты қоғамда ерікті жүріс-тұрыс формасындағы әлеуметтіліктің қоғамдық типіне негізделеді,
... ... ... отбасы мүшелері тең, азат, осыдан олардың арасындағы құмарлық -
... ... ... байланысты емес, ұтымды, талғап алатын қарым-қатынас пайда болады. Осының
... ... ... отбасына қоғам тарапынан қатынас та өзгеруі тиіс.
Қазір отбасына деген
... ... ... қандай? Сәбидің дүниеге келуінің төмендеуі, ажырасу санының көбеюі және
... ... ... байланысты баланың панасыз да қараусыз қалу санының өсуімен қатар
... ... ... әлеуметтік құлдырау қаупі барынша төнуде. Некеге тұру мерзімі 28-30
... ... ... дейін созылды. 18 жасқа дейінгі балалардың тек төрттен бір
... ... ... ғана сау деп есептеуге болады. Ата-аналардың көбі балаларын жатсынуынан
... ... ... пиғылдың етек алуы, балалардың бетімен кетуі және т.б. байқалған
... ... ... шығудың жолын қарастыру туралы түсінігі жоқ. Одан басқа ақыл-ой
... ... ... мүше дамуьшың кемшілігі бар балалар саны өсті. Елде нашақорлық
... ... ... барады, балалар маскүнемдігі азаймай отыр, СПИД ауруы қатты қауіп-қатер
... ... ... тұр.
Бұл жағдайдың негізгі себебі елдегі әлеуметтік-экономикалық жағдайдың төмендеуі. Алайда
... ... ... қоғам отбасына әсерін тигізбейді, отбасы да қоғамға өз тарапынан
... ... ... тигізеді. Сондықтан жоғары сынып оқушыларын отбасы некелік өмірге дайындаудағы
... ... ... психологиялық іс-әрекет-отбасы туралы көзқарастарын қалыптастыру, отбасы туралы толық білім
... ... ... отбасындағы үлгілі іс-әрекетерге тәрбиелеу болып табылады.
Отбасы – некелік өмірге
... ... ... дегеніміз-жастардың отбасы –некелік білімдерін жетілдіріп, олардың отбасы – некелік
... ... ... туралы дұрыс көзқарастарын және жағымды іс-әрекет дағдыларын қалыптастыру.
Жоғары сынып
... ... ... отбасы-некелік өмірге даярлаудағы психологиялық шарт жағымды және отбасылық іс-әрекет
... ... ... даярлау дағдыландыру болып табылады.
Жоғыры сыныптағы оқушыларға мынандай сұрақ ұсынылған:
«Жаңа
... ... ... тілегім келеді:
- досыма
- анама»
- досына -бақыт тілейді, өзіне сәттілік ал анасына ....
... ... ... жауаптарда тоқтау өзіме, достарыма қажет. Олар қызықты және
... ... ... нәрселер туралы айтады, жасөспірімдердің неке туралы елестету аймағына нені
... ... ... болады. Балалар аналарының келесі жылы дөрекілік жасамауын, ренжімеуін, бақырмауын,
... ... ... өзінің көрінісімен айналысқанын қалайды. Қыздар – аналарының ашуланбауын, асықпауын,
... ... ... көбірек болып, өздеріне көбірек көңіл бөлуін қалайды. Жалғыз болса
... ... ... бір қыздың жауабы көңіл аударуға лайықты. «Мен өз анаммен
... ... ... – ұзақ барлық жәйттер туралы сөйлескім келеді! Бірақ оның
... ... ... уақыты жоқ. Маған анам сөйлесе алмайтын сияқты».
Осындай сипатта, жасөспірімдік
... ... ... ата-анамен интеллектуалды қарым-қатынаста терең руханилықты тілейді. Соның арқасында оларда
... ... ... пайда болады. Бірақ бұл тілектер заңдылық сенімді қанағаттандырылмай келеді.
... ... ... – аналар мұндай әңгіме үшін уақыттары жоқ, немесе мұны
... ... ... алмайды, немесе ондай сөйлесулерді бос уақыт өткізу деп түсінеді.
... ... ... және басқасы және үшіншісі – үлкен педагогикалық қателік. Бала
... ... ... келе алыстағаны өте ренішті. Балдары және қыздары ұлғайған сәтте
... ... ... бармай, ең жақын деген адамдар тіптен түсініксіз, бір-біріне алыс
... ... ... тіптен бөтен болғандығына ата-аналар кімді кінәлайды?
Отбасы-некелік өмір - философиялык,
... ... ... педагогикалық, психологиялық, биологиялык, физиологиялық, жыныстық мәселелерді қамтитын құбылыс. Сондықтан
... ... ... ішкі және сыртқы қайшылықтарын педагогикалық проблемамен байланыстырып шешумен сипатталады.
Адам
... ... ... отбасы не нәрсе, неліктен ол соншалықты қажет? Отбасы адамға
... ... ... болмысының жекеленушілік сезімін жеңуге және келісу, бірлесу, ортақтық сезімін
... ... ... көмектеседі. Бұған қол жеткізу адамда қанағаттандырушылық сезім тудырады, оны
... ... ... етеді. Э.Фромм жазғандай, адамды жалғыздық азабынан құтқарады, үйлесімділікке апарады,
... ... ... әлемде үйдегідей сезіндіреді, әлеммен бірлік сезіміне жетуге мүмкіндік береді.
Бізге
... ... ... бақытының табиғаты басқаша сияқты. Бақытты отбасының феномені адам табиғатының
... ... ... негізделген: қатынасқа ұмтылу, әлеуметке көңіл бөлу, өзімен-өзі болу, жалғыздықтан
... ... ... деп қарайды. Өйткені бір жағынан, жеке адам әлеуметтік қоғам
... ... ... жауапты болса, екінші жағынан, ол жеке дара, өзін-өзі іске
... ... ... ұмтылады, өзінің "менін" корғап қалу болып табылады. Бақытты отбасы
... ... ... қажеттіліктерді қанағаттандыра алатын орта болып табылады.
Ғылыми-педагогикалық әдебиеттер мен зерттеулер
... ... ... көрсеткендей отбасы-некелік өмірдің негізгі көрсеткіштері мынадай бағыттар бойынша айқындалады:
1)
... ... ... көзқарас;
3) жағымды, ізгілік іс-әрекет үлгілері.
Жоғары сынып оқушыларының отбасы-некелік өмірге
... ... ... дегеніміз - отбасы туралы көзқарастарының пайда болуы, отбасы туралы
... ... ... жүйеленуі және отбасындағы үлгілі іс-әрекеттерінің қалыптасуы болып табылады. Жоғары
... ... ... окушыларының отбасы-некелік өмірге деген көзқарасы, білімі және іс-әрекеті қоршаған
... ... ... отбасында, мектепте, көшеде және басқалармен арадағы қарым-қатынаста көрініп, біліне
... ... ... Жоғары сынып оқушыларының бойындағы енді біліне бастаған отбасы-некелік өмірге
... ... ... қадір-қасиеттерді одан әрі дамытып, ұштай түсуі үшін оның жеке
... ... ... бітім-болмысын отбасы-некелік өмірге
... ... ... жаңа сапаларын жетілдіру мақсатындағы
... ... ... сынып оқушыларын отбасы –некелік өмірге даярлаудың моделі.
Мектептерде
... ... ... туралы білімнің аз болатындығы бәрімізге мәлім. 80жылдары енгізілген жыныстық
... ... ... және отбасы өміріне даярлау жөніндегі курстар табысты болмады, ал
... ... ... және отбасы өмірінің психологиясы» пәні 90 жылдарыдың басында міндетті
... ... ... қалды. Қазіргі таңдағы мектептерде жүргізіліп жатқан «Әдеп және жантану»
... ... ... бұл мәселе өте аз қамтылған.Мұндай сәтсіздіктердің себебі көп. Олардың
... ... ... осы сабақтарды жүргізетін оқытушылардың даярлық деңгейінің төмендегені.
Сонымен, жастарды өз
... ... ... отбасы өміріне даярлаудың негізін жетілдіру жолдары:
-оқу бағдарламасына отбасы өмірі
... ... ... психологиясының негіздерімен танысуға бағытталған пәнді енгізуде.
-отбасы өміріне даярлау жөніндегі
... ... ... жүргізетін білікті мамандар даярлау.
-ата-аналармен психологиялық кеңес беру жұмыстарын және
... ... ... тренингтер ұйымдастыру.
Отбасылық өмірге даярлаудың ең нәтижелі шарттарының бірі-оқушылырдың отбасылық
... ... ... некелік қатынастар туралы түсінігі мен үлгілі іс-әрекеттерін білімен бірге,
... ... ... құндылықтардың тез өзгеретін жағдайларында жалпыға білім беретін мектептердегі болашақ
... ... ... иесін даярлаудың жолдары мен әдістерін білу."Отбасы-некелік өмірге дайындық" курсының
... ... ... жоспары үш бөлімнен және он сегіз тақырыптан тұрады. Әрбір
... ... ... қарастырылған тақырып мазмұны оқушылардың отбасы мен неке туралы көзқарастарын
... ... ... қалыптастыруға, білімдерін шыңдауға, үлгілі іс-әрекет дағдыларын бойына сіңіруге бағытталғаны
... ... ... үлгі бойынша берілді.
Эксперименттік-тәжірибе кезінде отбасы-некелік өмірге дайыңдық курсын оқытуда
... ... ... оқыту мен тәрбие әдістері қолданылды: талдау, жинақтау, қорытындылау, бақылау
... ... ... эксперимент жүргізу, сұрақ-жауап, әңгіме, модельдеу т.б. және халықтық педагогика
... ... ... мақал-мәтелдер, салт-дәстүрлер, нақыл сөздер, үлгі-өнеге көрсету, үйрету, түсіндіру, ырым
... ... ... тілектестік білдіру, бата беру, қолдау, ақыл-кеңес және т.б. Сонымен
... ... ... сабақтарда психологиялық тестілер, тренинг және рөлдік ойындар, театр элементтері,
... ... ... сұрақтар пайдаланылды.
Анкеталық сұрақтар:
1.Отбасы некелік өмір туралы не білесің?
2.Отбасыдағы жетекші
... ... ... кім атқаруы тиіс.
3.Отбасы деген сөздің мағынасын түсінесің бе?
4.Отбасында конфликтілі
... ... ... болмауы үшін не істеген болар едің?
5.Отбасын құруға өзіңді даярмын
... ... ... бе?
6.Отбасыдағы қарым-қатынасқа экономикалық жағдай әсер ете ме?
Тәжірибелі-эксперимент жұмысы үш
... ... ... (анықтау, қалыптастыру, бақылау) жүргізілді.
Анықтау экспериментінің нәтижесі жоғары сынып окушыларының
... ... ... өмір туралы білімдерінің, көзқарастарының және үлгілі іс-әрекеттерінің төмендігін, сонымен
... ... ... қазіргі заман талабынан шығатындай отбасылық өмір туралы түсініктерінің аз
... ... ... білімдерінің жоқтығын дәлелдейді. Осы мәселелерді ескере отырып қалыптастыру эксперименті
... ... ... өзіміз құрастырған факультатив сабағының бағдарламасын практикаға кезеңдеп едіруді көздедік.
Қалыптастыру
... ... ... үш кезеңнен тұрды. Бірінші кезенде жоғары сынып оқушыларына арналған
... ... ... бірінші бөлім бойынша сабақ жүргіздік. Екінші кезеңде бағдарламаның екінші
... ... ... такырыптар бойынша білім меңгертілді. Үшінші кезеңде бағдарламадағы үшінші бөлім
... ... ... сабақтар өткізілді.
Тәжірибелік-эксперимент жұмысының бақылау кезеңінде анкеталық сұрақтарды қайталап жүргізу
... ... ... жоғары сынып окушыларының отбасы-некелік өмір туралы білім деңгейлерін (білімін,
... ... ... және үлгілі іс-әрекеттерін) анықтадық.
Тәжірибелер барысында жоғары сынып оқушылары бойындағы
... ... ... өмірге дайындығының қалыптасуы мен салыстырмалы корытынды нәтижелерінің сапасы -
... ... ... орта, жоғары деңгейлердің мәнімен тексерілді.
Төменгі деңгей: жоғары сынып оқушыларының
... ... ... мен неке туралы түсінігі шамалы болып, білімдерінің аздығымен; отбасы-некелік
... ... ... туралы көзқарастары толық қалыптаспағандығымен, отбасы-некелік өмірдің мәнін анықтауда ықыластарының
... ... ... отбасы-некелік өмірге қажетті іс-әрекет үлгілері жеткіліксіздігімен ерекшеленді.
Орта деңгей: жоғары
... ... ... оқушыларының отбасы мен неке туралы білімдері мен түсінігінің болуымен;
... ... ... өмір туралы көзқарастары мен отбасы-некелік өмірдің маңызын анықтауда көзқарастары
... ... ... бастауымен, бірақ толық еместігімен; отбасы-некелік өмірге қажетті іс-әрекеттің кейбір
... ... ... калыптасқандығымен айкындалды.
Жоғары деңгей: отбасы-некелік өмір туралы түсінігі мен білімдері
... ... ... болуымен; отбасы-некелік өмір туралы көзқарастары қалыптасқандығымен, отбасы-некелік өмірдің маңызын
... ... ... түсініп, жеке көзкарастарын сараптай білуімен; отбасы-некелік өмірге қажетті іс-әрекет
... ... ... меңгергендігімен сипатталды.
Орта білім алушыларға (12-ден 18-ге дейінгі жас
... ... ... Конфликтілер күнделігі. Мұғалімдер де, оқушылар да бір апта
... ... ... конфликтілер күнделігін толтырады. Олар конфликтіге түскен сайын, күнделікке жазып
... ... ... және олар мынадай сұрақтарға жауап береді: кім кикілжіңге түсті?
... ... ... не үшін болды? Ол қалай аяқталды? Ең соңғы
... ... ... келесі сұрақтарға: конфликттің қанша пайызында сіз өзіңіздің келіспеушілігіңіз туралы
... ... ... Қанша конфликтерде сіз ашуландыңыз? Сіз әдетте кикілжіңдермен қалай күресесіз?
... ... ... адамдардың арасында болып жатқан кикілжіңге қарап сіз оны шешетін
... ... ... көресіз бе, олар қандай? Оларды сіз неге қолдаңғыңыз келеді?
Б.
... ... ... шешу жолдары. Оқушылар қысқа ситуациялық жағдайларды оқиды және өздерінің
... ... ... жазып отырады немесе айтады. Мұнда олардың қылықтарының стратегиялары (проблеманы
... ... ... конфронтация, медиация) және олардың қолданылатын рөлдері қарастырылады.
В. Коммуникация дағдылары.
... ... ... вербальды емес қылықта, хабарлауда, эмоцияларын жеткізуде жаттығулар қолданады.
... ... ... Келтірілген жаттығуларды мектеп жасында оқытатын бағдарламаларда
... ... ... қолдануға болады [19].
Конфликт жағдайын ескертудің ғылыми-психологиялық негізін анықтау барысында
... ... ... проблемасы зерттелінуінің ғылыми теориялық аспектілері кеңінен дәйектелінді.
Конфликт әлеуметтік психологиялық
... ... ... ретінде этимологиялық тұрғыдан түсіндіріліп, әлеуметтік табиғаты және ерекшеліктері кеңінен
... ... ... Конфликт проблемасының зерттелінуінің теориялық қағидалары, кикілжіңдік пікірлердің жинақталу дәстүрінің
... ... ... тарихын қысқаша жүйелеп, сонау ежелгі Антикалық заманнан қазіргі кездегі
... ... ... кикілжіңге қатысты қағидаларын қамтыды.
Конфликт жағдайына байланысты мінез-құлық стильдерінің ерекшеліктеріне
... ... ... сипаттама беріліп, оны практикада қолданудың көптеген ерекшеліктері кеңінен
... ... ... білім беру сферасындағы оқу іс-әрекетінің субъектілерінің бірі мектеп оқушылары
... ... ... кикілжің мәселесі оқушылар ортасындағы конфликт түрлерін, туындау себептерін, алдын
... ... ... мәселелері мен мектептегі оқушылардың делдалдық әрекетінің маңыздылығы көрсетілді.
«Менің отбасым
... ... ... және ертең»
Тренинг мақсаты: өзінің отбасылық тәжірибесін түсіну және қабылдау;
... ... ... –рольдік иденфикация, қарама –қарсы жыныс өкілімен қатынас орнату іскерлігі,
... ... ... қарым –қатынас, отбасының болашағы жайлы түсінік қалыптастыру.
Қойылған мақсатына сәйкес
... ... ... 3 кезеңнен тұрады.
1.Өзінің отбасылық тәжірибесін түсіну және қабылдау. Өзінің
... ... ... тәжірибесін түсіну мен қабылдау өмірін одан әрі дұрыс құруға
... ... ... Өзінің барлық уайымдауларын анықтай біліп, ата –аналарға деген қарама
... ... ... сезімдерін айыра білу өте маңызды.
Тренинг барысында қатысушылар келесілерді орындауы
... ... ... өз бағытын анықтай отырып, өзіндік бақылау дағдыларын жетілдру;
- өзіндік сананы
... ... ... жүйелік табиғатын түсіну;
- дисфункционалды отбасындағы қатынастар динамикасы туралы түсінік алу;
- өз
... ... ... қатынас динамикасы жайлы түсініктерін жетілдіру;
- өз отбасындағы бұрын ескермеген қарым
... ... ... ерекшеліктерін түсіну;
- өзіндегі және отбасындағы мүмкіндіктерін өзгерту.
-
«Отбасы мүсіні»жаттығуы
... ... ... Жаттығуды орындау үшін әртүрлі өмірлік жағдайларды ойнау үшін қажет
... ... ... жиһаздар жиналған бөлме қажет.
Әр қатысушы кезекпен мүсіншігіе айналады. Ол
... ... ... отбасының бейнесін «жанды мүсін» үлгісінде жасайды. Бұл үшін ол
... ... ... арасынан отбасы мүшелерін өзі таңдап, бөлмеге орналастырады. Идеал ретінде
... ... ... өзінің роліндегі басқа адамды да таңдады. Егер отбасы мүшелері
... ... ... санынан көп болса, мүсінші өз ролін өзі ойнайды. Мүсінді
... ... ... кейін мүсінші өзінің жұмысын талдайды. Неліктен отбасы мүшелері осылай
... ... ... Бұдан кейін жетекші мүсіншіге отбасын өзі көргісі келетіндей етіп
... ... ... орналастыру ұсынылады.
«Отбасы оқиғалары» жаттығуы
Жаттығуды орындау үшін үлкен қағаз парақтары
... ... ... түрлі –түсті қарындаштар немесе фломастерлер қажет болады.
Әрбір қатысушы қағазды
... ... ... бөледі де, екі отбасылық естеліктің суретін салады –бақытты және
... ... ... құбылыстардың бір ғана отбасы ішінде болатынын бейнелейді. Сурет салып
... ... ... кейін, әр қатысушы топқа өз суретін көрсетеді де, салынған
... ... ... түсіндіріп береді.
«Отбасын ойнайық»жаттығуы
Топ «отбасыларға» бөлінеді.Ішкі топтар бөлменің әртүрлі бөліктерінде
... ... ... міндеті –«отбасы» құрамын, отбасы мүшелерінің жас ерекшелігін, отбасылық рольдерді
... ... ... Әр қатысушы немен айналысатынын, қайда қызмет атқаратынын, қандай киім
... ... ... таңертеңгілік асқа не жегенді жақсы көреді деген сияқты мәселелердің
... ... ... ойластырады. «Отбасы» мүшелері жай күн мен демалыс күндерді қалай
... ... ... жайлы, отбасы міндеттерін қалай бөлетіні жайлы, қарым –қатынастары қандай,
... ... ... сұрақтарын коллегиалық түрде шешеді ма, әлде отбасының басты адамы
... ... ... ма деген сияқты мәселелерді шешеді. Отбасы өз тегін ойлап
... ... ... «Отбасы» өз елтаңбасын жасап, девиз құрастырады, сонымен қатар қоршаған
... ... ... айтпайтын отбасылық құпиясын ойластырады. Барлық ойластырулар қағаз бетіне жазбалар
... ... ... суреттер түрінде тіркеледі. Суреттердің саны мен мазмұны әр отбасында
... ... ... –немесе жалпы орындалады –ішкі топ өзі шешеді.
Егер топта консультанттан
... ... ... тағы да бір ересек болса, онда олар әртүрлі «отбасына»
... ... ... Олар кіші балалардың рольдерін алуы қажет.Бұл жағдайда қатысушылар өз
... ... ... әрекет етуді және шығармашылық белсенділікті неғұрлым көп көрсетеді.
Тапсырманы орындағаннан
... ... ... әрбір ішкі топ кезекпен өз «отбасын» таныстырады, содан соң
... ... ... отбасына» нақтылаушы сұрақтар қойылады.
Бір маңыздысы,қатысушылар қандай отбасы құрамын таңдайтынын
... ... ... қажет: толық отбасы ма, әлде толық емес пе, отбасында
... ... ... бар ма.Жеткіншектер әдетте отбасының басты адамы ретінде әкесін таңдайды.
... ... ... көбінесе фирмасы бар және жеткілікті түрде бай. Отбасында әдетте
... ... ... мен атасы бар, қатынастары жақсы, бір- бірімен ұрыспайды. Жеткіншектерге
... ... ... проблемалар туралы түсініктері аз болғандықтан, жетекші көмектеседі.Көптеген ұсыныстардан
... ... ... бас тартады, тек бұл мәселелер уақытша болса ғана оңай
... ... ... болса ғана келіседі. Мысалы, ұлы жоғары оқу орнына түсе
... ... ... келесі жылы көреді. Ал науқастану, алкоголизм, кедейлік деген сияқты
... ... ... бас тартады.
Жаттығуды орындап болғаннан кейін, бірден келесіні жүргізу қажет.Өйткені
... ... ... қандай да бір уақыт құрылып, «өмір сүрді».
«Бір тізбекпен байланысқан»
... ... ... отбасында оның мүшелері бір –бірімен тығыз байланысады, қарым–қатынасқа түседі,
... ... ... –біріне әсер етеді. Берілген жаттығу отбасындағы қатынасты
... ... ... мүмкіндік береді. Орындау үшін әр қатысушыға 1 метр ұзындықтағы
... ... ... үзіндісі мен әрбір «отбасы» үшін жіп орамасы және қайшы
... ... ... қою қажет.
Қатысушылар беліне жіпті байлайды. Содан соң « отбасылар»
... ... ... созғандағы аралықта кейін тұрып, беліндегі жіпті тағы да басқа
... ... ... байланыстырады.Барлық отбасы мүшелері байланады. Ешкім бос қалмауы қажет.
«Бұл
... ... ... әрдайым байланыста болатындарыңызды сезіну үшін». Қандай да бір күнделікті
... ... ... елестетіп, әрекет ете бастаңыз. Мысалы, анасы мен әкесі бір-
... ... ... жақындап, құшақтасқысы келеді немесе ұлы өз ойыншықтарымен ойнағысы келеді.
Сіздер
... ... ... қаншалықты байланғаныңызды сезіндіңіз? «Отбасы не істегісі келеді, сонда барлық
... ... ... қайда болды? Қай жерде қысым пайда болды? Оны азайту
... ... ... не істей аламыз?
Бұл жіптерді әртүрлі сезімдер ретінде қарастыруға болады:
... ... ... мазасыздық, қобалжу, басқаларға жауапкершілік. Біз әр адам өзінің жеке
... ... ... құқысы бар деп жіптерді босатамыз.
«Өзінің болашақ отбасы жайлы түсініктері»
... ... ... жұмып, босаңсыңыз және барлықтарыңыз өзіңіздің ішкі кеңістігіңізге еніңіз. Сіз
... ... ... адам екендігіңізді көз алдыңызға елестетіңіз. Міне сіз көшеде келе
... ... ... өз үйіңізге жақындадыңыз, баспалдақпен көтеріліп келе жатырсыз, есікті өз
... ... ... ашасыз. Сіз не көріп тұрсыз, не істеп тұрсыз, қандай
... ... ... сезесіз ? Сіздің отбасыңыз сізді қуана қарсы алып жатыр
... ... ... әркім өз ісімен айналысып жатыр ? Сіз бөлмеге өттіңіз.
... ... ... қарап алыңыз, не көріп тұрсыз, онад кім бар екен
... ... ... соң әрбір қатысушы не көргені жайлы айтып береді. Бұл
... ... ... топ қатысушыларының күйін анықтау үшін тренинг барысында бірнеше рет
... ... ... болады.
«Менің отбасым қазір және болашақта» жаттығуы
Қатысушыларға осы тақырыпқа екі
... ... ... жасау ұсынылады. Коллажбен жұмыс істеу картонның үлкен парақтары немесе
... ... ... және әртүрлі қағаз, түрлі- түсті газеттер, журналдар, ашық хаттар,
... ... ... қағаздар, ескі кітаптар. Әдетте жеткіншектерге коллаж жасаған ұнайды, бірақ
... ... ... тақырыптар кейде қиындық тудырады. Жеткіншек өзін жалғыз сезінуі мүмкін.
... ... ... өзі ғана отбасын белгілейтіндей болып көрінеді. Бұл жағдайда жетекші
... ... ... қолдау көрсетіп, оның назарын басқа жақын адамдарына аударуға ұмтылу
... ... ... жасап болғаннан кейін қатысушылар өз жұмыстары жайлы әңгімелеп бере
... ... ... тағы бір нұсқаны қолдана алады «Біздің отбасы» тақырыбында жаттығу
... ... ... құрылған отбасы мүшелері біріге отырып коллаж жасайды.
«Идеалды отбасы» жаттығуы
Жеткіншек
... ... ... отбасын қалай елестетеді? Онда ата- аналар қандай қызмнт атқарады?
... ... ... балаларды «дұрыс» тәрбиелеу, «жақсы» балалар жайлы түсініктері қандай? Ата-аналардың
... ... ... не күтетінін қалай түсінеді? Бұл тақырыптарды тек талқылауға ғана
... ... ... сурет түрінде бейнелеуге болады.
Кіші жеткіншектер идеалды отбасын ата-аналарының балаларына
... ... ... махаббатымен түсіндіреді. Олардың пікірінше, махаббат дегеніміз баланың қалағанын сатып
... ... ... ештеңеге қарсылық көрсетпеуден көрінеді. Ал бала барлық уақытта ата-анасын
... ... ... айтқан нәрсенің барлығын істейді. Ата-аналары өз балаларын ешқашан жазаламайды.
«Идеалды
... ... ... өмірі» жаттығуы
Топ қатысушылары отбасының өміріндегі қуанышты немесе қайғылы оқиғаларды
... ... ... сахнада ойнайды. Қатысушылардың біреуі (өз еркімен) басқалардың арасынан рольге
... ... ... таңдайды да, идеалды отбасы өмірінен үзінді ойнайды. Қалған қатысушылар
... ... ... Көрініс біткеннен кейін, көрермендер көргені жайлы өз пікірлерімен бөліседі.
... ... ... соң көріністі басқа адамдар ұйымдастырады да, қалғандары көрермен болады.
... ... ... отбасына шын мәнінде не қажет, қатынастар, мәселелер, отбасының дамуы
... ... ... талқылау жүргізуге мүмкіндік береді.
«Өзіңе қолайлы жағдай жаса» жаттығуы
Жаттығу қатысушылардың
... ... ... біріне вербалды емес формада бағытталуын қажет етеді, бұл отбасылық
... ... ... аналогиясы болып табылады. Біріншіден, жұптарға бөлініп, бір- біріне
... ... ... орналасып, дене босаңситындай етіп өзіне ыңғайлы жағдай тауып алу
... ... ... екі жаққа да ыңғайлы болу үшін қысымды түсіру қажет.
... ... ... соң жұптарға үшінші қатысушы қосылады (ата-аналардың баласы пайда болады).
... ... ... оңай бола салмайды, біреулерге ыңғайлы болады, ал келесілерге қысымды
... ... ... байланысты болуы да мүмкін.
«Нәресте» жаттығуы
Бұл жаттығу қойылым түрінде жүреді.
... ... ... қатысушыны таңдайды. Оның екеуі -әкесі мен анасы, ал үшіншісі-нәресте.
... ... ... әлі сөйлей алмайды, тек төсекте жатыр. Ол тек ым-
... ... ... және дыбыстар арқылы ғана жауап береді. Ата- аналар нәрестеге
... ... ... онымен ойнайды, тамақтандырады, жаялығын ауыстырады, оның нені қажет ететінін
... ... ... тырысады. Бес минуттан соң қатысушылар рольдерімен ауысады. Ойынның барысында
... ... ... отбасының өмірінде болатын қандай да бір жағдайды ойластыруы мүмкін,
... ... ... телефон соғады немесе қонақ келеді. «Нәресте» бірдеңе қажет еткен
... ... ... алуға болады. Жаттығу аяқталған соң, әр «отбасы мүшелері» өз
... ... ... бөліседі. Не ойлағаны жайлы, қосалқы жағдай қалай әсер етті.
... ... ... соң қойылымды басқа қатысушылар ойнайды.
Жаттығуы
Қатысушы «Дүкен» лар «отбасылық жұптарға»
... ... ... Барлық жұптар бір қатарға отырып, дүкеннен зат сатып алады.
... ... ... сатушысы ролін жетекші ойнайды. Ойын шарты бойынша барлығы дүкенге
... ... ... түсетін киімдерімен келеді. Бір нәрсе сатып алу үшін консультант
... ... ... сөзді табу қажет. Консультант суретті алып (мысалы, балалар лотосының
... ... ... бірінші жұпқа келіп сұрақ қояды: «Бұл қандай жеміс (көкөніс,
... ... ... жихаз) ? Әр жұп кезекпен атап өтеді. Жауабын тапқан
... ... ... кез- келген затты сатып алуға мүмкіндік алады. Әдетте қатысушылар
... ... ... киім- кешек, кейіннен пәтер, жихаз, көлік алады.
«Ерлі- зайыптылар» қаншалықты
... ... ... сатып аларда кеңесті? Серіктесінің пікірлерімне санасты ма?Олардың қызығушылықтары қаншалықты
... ... ... келеді? Қатысушылар олардың жұптарының қаншалықты байланысты екндігін талқылайды.
Әдетте жаттығу
... ... ... қызықты өтеді; сол себепті де бұл жаттығуды топ бірлігін
... ... ... мақсатында да қолдануға болады.
«Отбасылық оқиға» жаттығуы
«Отбасы» мүшелері топпен құрылған
... ... ... ортасына жайғасады. Олар отбасындағы рольдерін анықтап алады да, жетекші
... ... ... қандай да бір отбасында қуанышты немесе өкінішті жағдайдың болғанын
... ... ... мысалы: «Сіздің отбасыңыз лотореядан үлкен ақша ұтып алды» немесе
... ... ... аяғын сындырып алды», оларға пікірталас жүргізуді ұсынады. Жетекші көрермендерге
... ... ... ала «отбасы» қаншалықты мәселені бірлесе отырып шешетінін бақылауға нұсқау
... ... ... Немесе әр көрерменге нақты «отбасы мүшесінің» мінез- құлқын бақылауды
... ... ... болады. Мысалға, ұтыс жағдайында отбасы мүшелері неге ақша кетіруді
... ... ... саяхатқа, бір нәрсе сатып алуға;басқаларды өз ұсынысымен қызықтыра алды
... ... ... дәлелдерді қаншалықты ұсына алады.
Талқылаудан кейін, бірнеше қатысушылар орын ауыстырып
... ... ... отырады да, басқа тақырыпты талқылайды.
Осылайша әртүрлі жағдайды келтіруге болады.
... ... ... анасының әкесі ауылда тұрады, оның өз үйі және шаруашылығы
... ... ... ол ауырып қалды, бірақ қалаға келгісі келмейді. Отбасы не
... ... ... шешуі қажет. Қойылымды ойнағанға дейін әр отбасы мүшесінің қалауларын
... ... ... алуға болады. Мысалы, анасы ауылға кеткісі келеді, өз шаруашылығымен
... ... ... келеді, әкесі мұны қаламайды, өйткені оның қалада жақсы жұмысы
... ... ... үлкен ұлының да барғысы келмейді, өйткені оқуға түспек ойы
... ... ... кіші үлы барғысы келеді, жазда шомылуға болады, қыста шаңғы
... ... ... болады. Осы жерде шешім қабылдауға көп ықпал еткен кімболды,
... ... ... аналар» қаншалықты «балаларының» пікірін ескере алды, «отбасы» ортақ пікірге
... ... ... алды ма, келісімге келе алды ма, сол сияқты мәселелерге
... ... ... бөлу қажет.
«Отбасы өмірінен жағдай» жаттығуы
Қатысушылар екі топқа бөлінеді де,
... ... ... келген өмірлік жағдайға қойылым ойнайды. Бұл бұрынғыдан немесе болашақтан
... ... ... жағдай болуы мүмкін. Сөзді қолдануға да, қолданбауға да болады.
... ... ... бірінші ым- ишара, қимыл- әрекетке көңіл бөледі, яғни қатынас
... ... ... сезімнің берілуі. Сөзбен берілетін бөліктерінде қатысушылар ойланып табатындай етіп
... ... ... сөздермен бере алады. Қойылым ойналып болған соң тоқталады. Көрермендер
... ... ... жетекші жағдайды талқылайды. Көрермендер орын ауысып, басқа жағдайды ойластырады.
ҚОРЫТЫНДЫ
Қақтығыс
... ... ... өмірлік жағдайларға қатысты эмоционалды мазасыздануларын көрсететін, адам қабылдауында өз
... ... ... талап ететін күрделі психологиялық мәселені құрайтын дағдарысты өмірлік жағдайларға
... ... ... тәсілдер үшін қақтығыс туындауының тек «объективті» шарттарын ғана емес,
... ... ... қатар жағдайды субъективті бағалауды қарастыратын қақтығыстың объективті-субъективті табиғатын мойындау
... ... ... Жағдайды қабылдау процесс болып табылады, онда жіктеу негізінде индивид
... ... ... жағдайлардың «когнитивті сәйкестіктерін» жасайды. Осыдан зерттеу нәтижелері бойынша «жағдай
... ... ... жағдайдың өзіне қарағанда, «адам бейнесі» «тұлғалық бояуда» болып табылады.
... ... ... жұмысы екі бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімде отбасы психологиясына, тұжырымдамалық
... ... ... ғылыми психологиялық деңгейде сипаттама бере отырып әдебиеттерге
... ... ... жасалынды. Ата –ана мен бала арасындағы қарым-қатынастың қалыптасу ерекшеліктеріне,
... ... ... қарым-қатынас түрлері мен оның қызметі мен байланыстылығына
... ... ... мазмұн берілді. Отбасы мен қоғамда қақтығыстың туу себебтері
... ... ... әсер ету жолдары қарастырылған. Психологиялық, педагогикалық әдебиеттерге, іргелі зерттеулерге
... ... ... жасау негізінде, ғылыми теориялардың отбасы психологиясында, ата-анамен бала қатынасы
... ... ... жан-жақты терең талдануы, ол ғылыми іздену жұмыстары әрекеттерін анықтауға
... ... ... жеткізді. Отбасы психологиясының екі тармағы ерлі-зайыптылар мен ата-ана
... ... ... бала қатынасы кеңінен қарастырылды, олардың ерекшеліктері, артықшылықтары,
... ... ... көрсетілді.
Отбасының қоғамдағы орны, атқарар қызметі, іс-әрекеттеріне психологиялық талдау жасалынды.
... ... ... кәсіптік бағыт-бағдарының қалыптасуы мен дамуына ықпал ететін көрсеткіштерге толық
... ... ... мазмұн берілді.
... ... ... Тәжірибелік бөлімде экспериментті үш деңгейде қарастырдық. Анықтау экспериментінде
... ... ... ата-ана мен жеткіншек арасындағы қарым-қатынасында қақтығыс мәселелері бірнеше
... ... ... негізінде қарастырылды. Нақтылап айтқанда: «Қақтығыстың өзіндік бағасы» тесті,
... ... ... мінез-құлық тактикасы» әдістемесі, Дж. Скоттың әдістемесі бойынша «Қақтығыстағы мінез-құлық
... ... ... стратегиясын бағалау» әдістемесі, «Агрессивті мінез-құлықты анықтау» Басса-Дарки сауалнамасы осы
... ... ... әдістемелер тақырып көлемінде қарастырылды. Нәтиже көрсеткіштері өңделіп, гистограмма мен
... ... ... түсірілді.
Анықтау экспериментінде тәуелді топтар мен қобалжуы жоғары сыналушылар
... ... ... Осы төмен көрсеткіштермен жеке және топтық әрі тақырыптық
... ... ... қарастырылды. Соңында нәтижелі дәлелді көрсеткіштер алу мақсатында
... ... ... бақылау экспериментін жүзеге асырдық.
Бақылау экспериментінде де екі тест
... ... ... отырып, ата-ана мен бала арасындағы қарым-қатынастағы қақтығыс
... ... ... қарастырдық. Соңғы жетістікті салыстырмалы түрде қарастырдық. Қорыта келгенде түзету
... ... ... жас және дара ерекшелігін есепке ала отырып жүзеге асыруда
... ... ... жетуге болатынын эксперимент арқылы көз жеткіздік. Алдымызға қойған мақсат,
... ... ... және болжам оң нәтиже берді деп толық
... ... ... аламыз.
Дж. Скоттың теоремасына сәйкес, «егер жағдайлар
... ... ... болып анықталса, олар өз салдары бойынша шынайы бола бастайды».
... ... ... өз «анықтамасына» сәйкес қалыптасқан мінез-құлық жағдайды анықтайтын салдар болып
... ... ... және жағдай туралы бұл субъективті түсініктер объективті мінездемелерге қарағанда
... ... ... күшті ықпал етеді.
Адам қандай да бір жағдайға тек қарапайым
... ... ... қана қоймайды, сонымен қатар ол бір мезгілде өзін осы
... ... ... анықтай келе анықталады, осылайша әзір өмір сүріп жатқан әлеуметтік
... ... ... құрады.
Ғалымдардың пайымдауынша, дағдарысты жағдайды эмоционалды мазасыздану
... ... ... күшті болмасын, оны өздігінен жеңуге жетелейді. Осылайша оқиғаны талдау,
... ... ... ойластыру тек оны жақсы сезінуге жетелейді.
Қорыта келгенде анықтау
... ... ... тұзету жаттығуларын жас және дара ерекшелігін есепке ала отырып,
... ... ... жүзеге асыруымен нәтижеге жетуде мынадай психологиялық ұсыныстар береміз:
-
... ... ... мен бала арасындағы қарым-қатынаста тұлғааралық қатынасты үлкендер достық
... ... ... орната отырып жетуге болады.
- Балаға «дос» деген сөзге түсінік
... ... ... қатар дос табуға мүмкіндік туғыза білу.
- Бала мен
... ... ... –ана арасында қарастыратын шағым айту үрдісін ашық түрде
... ... ... жақ бірге талқылайтын деңгейді меңгерту.
- Достық қатынасты біртіндеп көлемді
... ... ... қатынасқа әкелдіру.
Жүргізілген зерттеу өзіндік баға сияқты мұндай субъективті факторлардың
... ... ... қақтығысты жағдайдағы мінез-құлық тактикасын реттейді, яғни басқа адамдармен қатынастағы
... ... ... субъективті жағы атқаратын рөлді білдіреді. Бұл жерде тек тәуекелділік
... ... ... өзгеру мүмкіндігі де қарастрылады. Өзіндік баға айналасындағылар бағасы ықпалынан
... ... ... және тұрақты бола отырып, өзгеруі өте қиын болады, яғни
... ... ... қатынасын өзгерту арқылы оны өзгертуге болады (құрбылары, әріптестері, мұғалімдері,
... ... ... және т.б).
Сондықтан да оптимальді өзіндік бағаның қалыптасуы осы адамдардың
... ... ... әділ бағалауларына байланысты. Әсіресе адамның төмен деңгейдегі бағасын көтеруге,
... ... ... мүмкіндіктеріне, өз құндылықтарына сенуге, өз-өзіне сенуге көмектесу өте маңызды.
... ... ... бағаны оптимальді еместен оптимальдіге өзгерте отырып, біз осы адамдардың
... ... ... жағдайдағы мінез-құлық тактикаларын өзгерте аламыз. Егер осыны қабылдасақ, қақтығыс
... ... ... мінез-құлық бойынша ішкі құрылымдардың қақтығысқа иілгіштігі жаңа білімдерді немесе
... ... ... игеру есебінен жоғарылауы мүмкін.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Абдракова А.Б
... ... ... общения в воспитании трудных подростков. Автореф.дис. ...канд. психол. Наук.
... ... ... 2004.
2. Айдарбеков Қ.А. Развитие диалогическии сруктуры самосознания у подростков в
... ... ... внутрисемейных взаимодействии Автореф.дис. ...канд. психол. Наук. А, 2003.
3. Атоян
... ... ... Конфликтология М.: Смысл, 2006
4. Әбдумүтәліп К.Д. Тәртібі қиын жасөспірімдерді
... ... ... мектеп жағдайында тәрбиелеудің және қайта тәрбиелеудің педагогикалық жолдары Автореф.дис.
... ... ... психол. Наук. А, 2004.Зеркин д.П. «Основы конфликтологии» (курс лекций).
... ... ... -1998г.
5. Бютнер К. «Жить с агрессивными детьми». М., 1991г.
6. Буш Г.Я.
... ... ... и творчество». Рига, 1985г.
7. Божович Л.И. Проблемы формирования личности:избранные
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... психологические труды. –Воронеж, 1995. –352б.
8. Беркович Л.В. Агрессия:
... ... ... ,последствия и контроль. –СПб.: Прайм –УВРОЗНАК, 2002. –512б.
9. Березин Ф.Б.
... ... ... и психофизиологическая адаптация человека. –Л.: Наука,1988.-267б.
10. Вопросы психической адаптации.Сборник статей.-Новосибирск,1974.-239б.
11. Василюк
... ... ... «Психология переживания». М., 1984г.
12. Василюк Ф.Е. «Жизненный мир и кризис:
... ... ... анализ критических ситуаций». Психологический журнал, 1995г.
13. Дерманова И.Б., Сидоренко Е
... ... ... «Психологический практикум. Межличностные отношения». С .Пб., 1996г.
14. Гришина Н.В. «Закономерности
... ... ... межличностных производственных конфликтов». Л., 1978г.
15. Драгунова Т.В. «Проблема конфликта в
... ... ... возрасте»!! Вопросы психологии, 1972г. ЗГ
16. Дж. Скотт «Конфликты. Пути
... ... ... преодоления». Киев - 1991г.
17. Елубаева С.Б Психологические особенности этнической и
... ... ... ... ... ... идентичности и самооценки современных казахских подростков.
... ... ... ...канд. психол. Наук. А, 2004.
18. Жақыпов С.М, Бизақова Ф.Ә Білім
... ... ... жүйесінде қолданылатын психокоррекциялық жаттығулар Тараз.: Қорғау,2007
19. Жақыпов С.М,
... ... ... Ф.Ә Білім беру жүйесінде қолданылатын психодиогностикалық жаттығулар. Тараз.: Сенім,2006
20. Игнатьева
... ... ... Степанов Е.И. «Как урегулировать конфликты в организации: советы зарубежных
... ... ... отечественным менеджерам». Журнал «Прикладная психология», )Ч9 4. М., 1998г.
21. Кузнецов
... ... ... Адаптация как функция развития личности. –Саратов, 1991. –28б
22. Күнісләмова Т.К
... ... ... өзіндік бағалау, өзіндік реттелу және эго күйдің белсендірілуі мен
... ... ... агрессиялықтан өзара байланысын психологиялық-педагогикалық тренинг негізінде зерттеу .
... ... ... ...канд. психол. Наук. А, 2002.
23. Коломинский Я.Л., Жизневский Б.П. «Социально-психологический
... ... ... конфликтов между детьми в игровой деятельности», 1990г.
24. Китаев-Смык Л. А.
... ... ... стресса» М., 1983г.
25. Козлов А.С. «Процедурная помощь в разрешении конфликтов».
... ... ... «Прикладная психология», ТЧ 4. М., 1998г.
26. К.Н Поливанова. Психология
... ... ... кризисов.- М.:Академия,2000.-184б.
27. Лукашонок О.Н., Щуркова Н.Е. «Конфликтологический этюд для учителя».
... ... ... 1998г.
28. Ломов Б.Ф. «Методологические и теоретические проблемы психологии». М., 1984г.
29. Левкович
... ... ... Зуськова О.Э. «Социально-психологический подход к изучению супружеских конфликтов», психологический
... ... ... З3 1985г.
30. Марасин В.В. «56 полюсов поведения». донецк - 1997г.
31. М.И.Лисина,
... ... ... Зографова Проблемы агрессивности человека. –М., 1990. –22б.
32. Минухин Ф.,
... ... ... Ч., «Техники семейной терапии». М., 1998г.
33. Макаренко А.С. «О взрыве»
... ... ... сборник соч. Т.5., 1958г.
34. Мэй Р. «Искусство психологического консультирования», М.,
... ... ... Т.М. «Психологическое исследование супружеских отношений при неврозах». Л., 1978г.
36. Майерс
... ... ... «Социальная психология». С.Пб., 1997г.
37. Началджян А.А. Социально-психическая адаптация личности.-Ереван,1988.-262б.
38. Н.В. Гришина,
... ... ... конфликта», СП6., 2004г.
39. Парыгин Б.Д. Социальная психология. Проблемы методоогии,истории и
... ... ... – СПб., 1999.
40. Петровский А.В., Ярошевский М.Г. - под общ.
... ... ... «Психология. Словарь». М., 1990г.
41. «Психоанализ». Популярная энциклопедия н.ред. П.С. Гуревич
... ... ... В.А. Психология неадаптивной активности. –М.: ТОО «Горбунонк», 1992.-224б.
43. Реан А.А.,
... ... ... Я. Л. «Социальная педагогическая психология». С.Пб., 1998г.
44. Руденский Е.В. Социальная
... ... ... – М. – Новосибирск, 1997.
45. Сидоренко Е.В. «Опыты реориентированного тренинга».
... ... ... 1995г.
46. «Социальная психология личности». М., 1979г.
47. Сонин В.А. «Словарь персоналий. Психологи
... ... ... А до Я». М., 1997г.
48. Самыгин С.И., Столяренко Л.Д. Психология
... ... ... – Ростов н⁄Д, 1997.
49. Тащева А.И. «Атрибутивные процессы в супружеских
... ... ... М., 1987г.
50. Трунов д.г. «Психологические аспекты конфликтных взаимоотношений между родителями
... ... ... детьми на религиозной почве». Пермь, 1994г.
51. Уледов А.К. Обшественная психология
... ... ... идеология. – М., 1985.
52. Хорни К. «Невротическая личность нашего времени».
... ... ... М., 1993г.
53. Хорни К. Невротическая личность нашего времени: Пер. с
... ... ... – М., 1997.
54. Шейнов В.П. «Конфликты в нашей жизни и
... ... ... разрешение». Минск - 1997г.
55. Шавердян Г.М Функции социальной установки в
... ... ... адаптации личности: Дис … канд. Психол.наук: 19.00.05.- Ереван,
... ... ... Т. Социальная психология: Пер. с англ. – Ростов н⁄Д.,
... ... ... Р., Юри У. «Путь к согласию или переговоры без
... ... ... М., 1992г.
58. Фрейд З. Введение в психоанализ.- М., 1989.,-
... ... ... А. Анализ «Я» и механизмы защиты / Пер.с
... ... ... –М.: Просвещение, 1993.-234б.
60. Эйдемиллер Э.Г., Юстицкис В. «Психология и психотерапия
... ... ... С.Пб., 1999г.