... ... ... ЭМОЦИЯ ҰҒЫМДАРЫН ҚАРАСТЫРАТЫН ТЕОРИЯЛАР МЕН БАҒЫТТАР
1.1. Көне дәуір
... ... ... эмоция жайлы теориялар
Эмоция - субьективтік психологиялық күйінің ерекше тобы,
... ... ... формасы тікелей ренжуін жағымды немесе жағымсыз эмоциялар, дүниежүзілік адамдардың
... ... ... практикалық іс-әрекетінің нәтижесі мен процестердің көрінуі. Эмоция тобына көңіл-күй,
... ... ... аффектісі, құмарлық, стресс жатады. Бұл «таза» эмоцияларға жатады. Олар
... ... ... психикалық процестер мен адамның көңіл-күйіне қосылған оның қай эмоционалдық
... ... ... ере жүруінің белсенділігін көрсетеді.
Тап осы факт табиғи мінездің бастапқы
... ... ... бейнелеу сенімнің дәлелеінің бар болуы генотиптік қабілеттілігіне деген түсініктің
... ... ... Бұл біз байқағандай жалғаз бір түрдің өзара қатынасы ғана
... ... ... көптеген өзгеше түрлердің өзге аралықтарда жатады. Яғни жоғары сатыдағы
... ... ... эмоциональды бір-бірінің бет әлпеті арқылы түсінеді және соны бағалай
... ... ... жақсы белгілі.
Эмоционалды бейнелену табиғи көрініске жақын еместігі айтылған. Біріншіден
... ... ... түйіні дене қимылының мәдени жағаның келісімділігін сыртқы эмоционалық күйі
... ... ... адамның бір нәрсеге деген аффективті қатынасына жатады.
Өмір эмоциясыз мүмкін
... ... ... сол сияқты сезінусіз де, эмоцияларды атақты табиғи зерттеушісі Ч.Дарвин
... ... ... эволюциялық процесс жағынан ұқсастық көрінген тіршілік мәнісін белгілеп мағынасыздылық
... ... ... қанағаттандыруда өзектілік көмегімен керекті етеді. /700/ Адамның эмоциянальдікке жаттанды
... ... ... – мимика, жест, понтомимика, - қарым-қатынас функциясын орындайды. Адамның
... ... ... жеткізуге сөйлеушінің күйі мен басқамен қатынасы қазіргі кездегі болып
... ... ... сонымен қатар функциональды әсерін – көрсетілген белгілердің сызықтық, кім
... ... ... эмоциональдыққа жаттанды әрекетінің қабылдау болды.
Эмоция ішкі тілдің шығуы мен
... ... ... белгілер, субект болып жатқан жағдай арқылы керекті маңыздылықты аңғара
... ... ... Эмоция ерекшелігіне жататындар қатынастары арқылы емес жауап беруге әсер
... ... ... – бұл өте күрделі практикалық құбылыс. Ең мәнді эмоцияға
... ... ... жаттындар келесі типтік эмоциональды әсерленушілер.
Аффектілер – эмоционалды реакцияның ең
... ... ... түрі. Аффекті деп күшейтілген, қызу өтуі мен қысқа мерзімдегі
... ... ... ашудың қысылуы. Аффектінің бірден бір бастапқы ерекшелігі эмоционалды реакцияның
... ... ... адамның қажеттілігі қандай болса да әрекетке тіреліп қалуымен қатар
... ... ... адамға ақиқат сезімі жойылудан тұрады.
Жанама рахаттану мен рахатсыздық көптеген
... ... ... қандай болсада сезінудің тууы (шиеленісуі), ал басқа қырынан қарасақ
... ... ... немесе жеңілдеуі.
Қозу эмоционалды күйдің қарапайым белсенділік мінезінің көрінуі, іс-әрекетпен
... ... ... соған, оның іске асуына дайындықпен байланысты.
Тыныштану белсенділік төмендеуімен байланысты
... ... ... бірге бастапқы бейнелеу мақсатын, оның іске асуына қызмет етеді.
Қуаныш
... ... ... қалыпты эмоционалды күйі, актуальдылық байланыстың мүскіншілігін айтарлықтай қамтамасыз
... ... ... анық көріністің бір қалыпты немесе жағымсыз белгілерін эмоционалды реакциясына
... ... ... жағдайға қатынасы жоқ.
Қайғы-қасірет көру эмоционалды жағымсыз күйі, сенімділіктен алынған
... ... ... өмірлік қажеттілікті бастапқы қанағаттануына мүмкін еместік информацияның көрінуі мен
... ... ... эмоционалды күй жағымсыз жағынан белгіленген, аффекті формасы мен өтуі
... ... ... кездейсоқ шамданудың пайда болуы күрделі қиындық жолын қамтамасыз етуі
... ... ... қажеттілігінің ерекшеленуі.
Ұят сананың өзінің ниетімен келіспеушілігі, қылығы мен сырт
... ... ... ғана емес қоршаған ортасын, өзіндік елестеуіне лайықты мінез құлық
... ... ... сыр кейпінің көрінісі.
Сезім бұл эмоционалды күйдің бір түрі. Басты
... ... ... өзгешелегі мен сезімнің қоыслуы, сонда эмоциялар өзіндік ережесі, шамамен
... ... ... реакциясының мінездемесін бірінші информацияның кемшілігі немесе бір нәрседен мезі
... ... ... да ғана, сонымен олар көбіне толық қөанды еместік пен
... ... ... жетіспеушілігінің болуы. Эмоционалды күйдің тарихтан қалыптасқандай, бірінші себебін табуда
... ... ... көзқарастардың шығуын ескеруде, сәйкес теорияларды таба бастаған. Көптеген жылдар
... ... ... психологтар эмоция тарихын шешуге тырысқан. Ойлау позициясының көп
... ... ... эмоцияның пайда болуында — бұл психикалық тұрғыдан шыққан. Нақты
... ... ... тұжырымды етіп айтқан.
Ғылыми еңбектің тым кеш мәлім болуы, бас
... ... ... тым өзіндік эмоциялы фунциясының барлық құрылымы жалғыз таламус қана
... ... ... Сонымен бірге гипоталамус пен лимбикалық жүйенің құрылымының салдарынан туады.
И.Ф.Гербарт
... ... ... бойынша, психологиялық фактінің
қалыптасу кезіне жататын елестер яғни біздің сезінген
... ... ... келген әртүрлі қиялдау арқылы дәлелдеуде, сол қиялдар
арасында жанжал әсерінен
... ... ... табылды. Осы позицияны
В.Вунт қолдаған, оның ойынша эмоция — бұл
... ... ... сезімнің
тікелей өзгерістеріне әсер еткен мінездемесі, ал ұйымдастыру,
процесі эмоцияның нәтижесі
... ... ... болады (1 кесте).
Ч.Дарвиннің дәлелдеуінше эволюцияның негізін биологиялық жағын қамту
... ... ... емес, сонымен қатар жануарлардың психикасы мен мінез-қылығының дамуын ескерген.
... ... ... ойынша адамдар жануардың мінез-қылықтары көптеген
... ... ... ұқсастықтар бар. Оның ойынша
... ... ... эмоционалды күйдің сыртқы ұқсастықтары, тууы біткен соқыр балалармен антрапологиялық
... ... ... денеқимылдарының көптеген ұқсастықтарды дәледеген. Бұл бақылаулар басты эмоциялық теориясының
... ... ... процестің өмірлік тіршілік мәніне бейімделуі, механизмінің негізгі, оның өмірлік
... ... ... мен шарттароына организмнің үйренуге қабілеттілік болуы.
Дарвиннің бұл идеясы психологияда
... ... ... теорияда атақты алған түсіну мен дамуына жол ашқан. Олардың
... ... ... себепшілер У.Джармс мен К.Линге болуы физикалық күйінің мінездемесі әртүрлі
... ... ... құмарлық, қуаныш, ашу мен уайымдауды алған. Организмнің өзгеруіне Джеймс-Лангенің
... ... ... эмоцияның басты бірінші себебі болған. Адам басына кері әсер
... ... ... жүйесі, оның эмоциналды ұйымына сәйкес модальділіктен шыққан нәтиже. Сыртқы
... ... ... басты іс-әрекеті эмоцииялық мінездің организмде өзгеруінде байланысты мен сол
... ... ... нәтижесі-эмоция көрінуі. (5600)
Альтернативтік көздеген эмоционалды және органикалық процестердің бірінші
... ... ... фактісі, денесінің өзгеруіне эмоционалды күйінің әртүрлі өзгерістің У.Кенон болды.
... ... ... бірінші байқаған фактісі, денесінің озгеруіне эмоциналды күйінің әртүрлі өзгерістің
... ... ... бақылауда, бір-біріне ұқсастықты және әртүрлі өзгерістің көрінуін бақылауда, бір-біріне
... ... ... және әртүрлі толық емес, бірақ қанағаттанарлық сапасын түсінудс өте
... ... ... эмоциялы адамның көңіл-күйін айыру. Ішкі организмде Джеймс-Лангенің
... ... ... өзгеруіне эмоциялы күйге байланыстың тууы, сезімталдылықгың аз құрылымын, оның
... ... ... баяу қоздыру күйін ескерген. Эмоцияның көрінуі әдетте өте жылдам
... ... ... түседі. (2-кесте).
Кесте2. Джеймс-Ланге, Кенон-Бардан эмоцияға байланысты теориялары
Теорияның ішінде,
... ... ... өзара байланыс пен органикалық процестерін түсіндіруде теорияның пайда болуы,
... ... ... психикасы мен мінез-құлқын, әсерінен іс-әрекетін реттеуші болуы, толық анықгалған
... ... ... әсерінен мінездің және эмоцияны уайымының өнімділігін алған. Д.О.Хеббу бойынша
... ... ... жолмен алуда, адамның эмоцияналды қозудың тәуелділік арқылы дәрежесі мен
... ... ... практикалық іс-әрекетінің үлгерімін көрсеткен (605).
Бірінші кезекте олардың ішінен Л.Фастингер
... ... ... диссонансын байқау керек. Оның бастапқы түсіндіруші диссонанс болған. Диссонанс
... ... ... нәрсенің үйлесімсіз болуы) — бұл эмоциялы күйдің жағымсыз жағдайда
... ... ... болған, егер субъект информацияны объектімен қарама-қарсы психологиясында бар болуы.
... ... ... бірге эмоциналды күйдің шыққан позитивтік мінездемесін консананс (белгілі бір
... ... ... дауыссыз фонемасының жүйесі) болуы мүмкін. (160)
Жағымсыз эмоциялардың пайда болуы,
... ... ... жағдайда күту мен ақиқат нәтижесінің іс-әрекетінің айырмашылықтары немесе диссонансының
... ... ... көзқарасқа деген С.Шехтердіц пікірінше, адамның эмоциналды процесінің себептері мен
... ... ... сактау рөлін ашқан. Эмоцияның концепциясын С.Шехтердің ұсынуынша когнитивтік-физиологиялық деген
... ... ... алды. (Кесте3).
Кесте 3. С.Шехтердің когнетивтік-физиологиялық концепциясын эмоцияның пайда болу
... ... ... бірі когнитивтік эмоцияның теориясы
дәлелденген жайдың бағыты, адамдарға берілген дәрілік
... ... ... бытырап ерітілген әртүрлі нұсқаулардың
шығарылуы. Бір жағдайда бұл емнің шығуы
... ... ... эфоризм
күйіне, ал басқа жағынан алсақ - ашуды тудырады. Когнитивтік
разрядқа
... ... ... П.В.Симонов эмоциясы информациялық
концепциясы жатуы мүмкін. Мысалы: Эмоция қорқынышы
мағлұматтардың жетіспеушілігі
... ... ... қажет етеді. Мұның
формула ретінде іске асырады. '
Э = -П(ИН-ИС)
Э-эмоция, оның
... ... ... мен сапасы.
П-мөлшері мен актуальді өзгешеліктің мұқтаждығы
ИН -информация, актуальді қанағаттану
... ... ... қажет етеді.
Ис-информацияның бар болуын адамның қазіргі кездегі тұрған орны.
Формуладан
... ... ... нәтижесі: Егер адамды қажеттілік жоқ болса,
... ... ... онда ол эмоцияны
... ... ... сезінбейді. (Э=0)
... ... ... егер қажеттілікті сезінген адам иемденуге толық мүмкіндікті орындайды.
Эмоцияның қаншалықгы
... ... ... болғанымен, жеке тұлғаның бөлінбейтіндігі:
"Адамды не қуанышты етсе, неге деген
... ... ... екендігі әсер етеді,жеке адамның мінезі,шыққан тегі, өзіне
күлкілі болуы мүмкін".
С.С.Рубейнштейннің
... ... ... және адамның эмоцияналды күйін үш түрге: оның органикалық өмірін,
... ... ... материалдық жағдайы мен рухани бір беттілігін қажет етеді. Ол
... ... ... (аффективті — эмоцияналды сезімдерге, оның ойынша, қарапайым сүйіспеншілік пен
... ... ... көбінесе органикалық қажеттіліктен сүйіспеншілік байланысты. Заттық сезімдер керекті пәндермен
... ... ... байланысты іс-әрекет түрлерін қамтиды. Бұл сезімдер көбіне материалдық, интелектуалды
... ... ... эстетикалық түрлері мен сәйкес келеді. Сезімдердің дүниеге деген көзқарасы
... ... ... өміріне деген қатынасы мен адамгершілік, әлеуметтік жағдайға, категорияның өнегелі
... ... ... бағалы заттарға байланысты.(807)
Адамдардың тұлға ретінде эмоционалды жоспары бір-бірінен, тез
... ... ... ұзақ және тұрақтылықтың пайда болуы, олардың уайымын эмоцияның жақсы
... ... ... басым болуы (стеникалық) немесе жағымсыз жағы (астеникалық). Тұлға бойындағы
... ... ... басты көрінісі түпкі сезім мен оның күш-куатының мазмүны мен
... ... ... жатуы. Бұл жағдай, көбіне психологтардың құрастырылған тест арқылы тұлғаға
... ... ... қарастырған.
Эксперименттік жолмен қарастырсақ, эмоцияда туған үлкен әсер етіп отырған
... ... ... реакциясы, құмарлыққа берілген эмоциялық стимул субъективті интерпритатция салдарынан әсер
... ... ... Психологиялық жағынан когнитивтік факторлардың кең түрде адамдардың эмоциналды күйінің
... ... ... амалдары. Бұл басты әртүрлі психотерапевтік көрінісі, біздің елімізге орналасқан
... ... ... жылдары (өкінішке орай, көбіне ғылыми тұрғыда медициналық көзқарастан қаралмаған).
Бірден
... ... ... сезімдердің тірі ар-ұяты. Ол адамның көңілінің тұрақтылығымен байланысты, оның
... ... ... қабылдаған моралді қажеттілігі басқа адамдардың алдында қарсылықсыз бақылануы. Ар-ұяты
... ... ... адам әрқашан бір ізділікті және өзінің мінез-құлқына тұрақгылықгы, әрқашан
... ... ... ісіне жауапты, рухани мақсаттылықпен бағалы заттардың шешімін терең уайымның
... ... ... болуынан өзіндік іс-әрекеті мен басқалардың іс-әрекетіне белсенділікпен қарайды. Ол
... ... ... басқалардың істеген ісіне қатты ұялады.
Эмоция көбіне психологияда қалыптасқан адамның
... ... ... органикалық бөлімде орнатылған. Мұндай комплекстік күйге бұлшықеттің қосылуы, эмоцияның
... ... ... юмор (әзіл), ирония (сайқы-мазақ), сатира (ысқақ) пен сарказм (келеке)
... ... ... жағынан түсіндіруін олар көркемдік формасын тауып алды.
Юмор — бұл
... ... ... нәрсеге эмоционалды қатынасы мен өзінің күлкілі және жақсылықгы байланыстыруды
... ... ... Бұл күлкі,нені жақсы көресің, ұнамдылықгың көрсету жолы, назарын
... ... ... жақсы көңіл-күйдің пайда болуы.
Ирония — бұл себепсіз қатынастар мен
... ... ... байланысы, көбіне елеушілік. Бұндай қатынас біріншіден, оның ашулы мен
... ... ... деп айтуға болады.
Сатира - өзін әйгілеуде, объектінің нақгы айыптауларды
... ... ... сатирада заңы бойынша, ажарсыз түрде суық, арамдық көбіне сарказм
... ... ... байқалады, объектіге тікелей келемеждеуі, мысқылдауы.
Сезім мен күрделі күйді түгендеп
... ... ... таза трагезим деуге болады. Бұл әсерленген күйдің пайда болуы
... ... ... күші мен жауыздықгы бір-бірімен кезігудің және жамандықты жақсылыкпен жеңе
... ... ... Көптеген қызықты бақылауларды, әдімілік пен өмір шындыкғын ашқан эмоция
... ... ... адамның жеке өзара қатынастарын атақты еткен филомоф Б.С.Спиноза. Кейбір
... ... ... жалпы қорытындысы бәстесуге, жалпылықтың әжептәуір әсер еткен акиқат адамдардың
... ... ... ешқандай күмәнділік болмайды. Зейіннің уақытында Спинозаның жазып кеткені: I
"Адамдар табиғаттың
... ... ... бөлігі мынадай, кімге нашар болса, қайғысына ортақтасу күйіне ұшыраса,
... ... ... кімге жақсы болса, соған деген көре алмаушылық, көбіне өшпенділік
... ... ... Егер олардың көбісі нені жақсы көрсе, соған өзін басқадан
... ... ... ұстайды".
"Егер кімді ол жақсы көрсе, егер соған ренжісе, онда
... ... ... бір уақытта жақсы көреді және жек көреді".
Соңғы ең басты
... ... ... сезімі оның тұлға ретінде мінезделінгені бұл — махаббат. Сезімнің
... ... ... ой оның жоғары, рухани жағынан түсіндірген Ф. Франке болды.
... ... ... махаббат оның
пікінше, өзіндік өзара қатынастың және оның өзіндік бейнесі
... ... ... қайталанбастығы. (350)
Адам шын мәнінде жақсы көрсе, сүйіктісінің психикалық пен
... ... ... мінездемесін аз ойландырады. Оның ойландыратыны басынан ол өзі оны
... ... ... қабылдаса, солай және адам ретінде көреді. Нағыз махаббат тек
... ... ... рухани бір адамға деген ықыласы. Ол физиологиялық сексуалдығы мен
... ... ... сезімдері сәйкес келмейді.
Адам өмірінде эмоция мен сезімдері дами ма?
... ... ... сұраққа екі түрлі көқарастар бар. Біріншісі, эмоциялар өздігінен дамымайды,
... ... ... олар организмнің функционалды және оның ерекшеліетерін табиғи көрінісі. Ал
... ... ... жағынан аслсақ – адамның эмоционалды сферасын психологиялық дамуы көрінеді.
Сана
... ... ... дамудың ең жоғарғы, тек ғана адамға тән психикалық процесс.
... ... ... айтуынша адамның санасы эволюция барысында мүлде жаңа әлеуметтік қасиеттермен
... ... ... психиканың даму стадиясы. Адам санасы функциясының барысыңдағы ең жоғарғы
... ... ... өзіңдік сана сезімнің қалыптасуы мен жетілуі және «Мен» деген
... ... ... пайда болуы. Сондықтан да өзіндік сана - сезім сананың
... ... ... жоғарғы жеке адамдық қатынас бөлшегі. Адамның өзіңдік сана -
... ... ... жеке адам болмысының ақиқат - шындықта бейнелеуі. Адамның өзін
... ... ... өзі көрсетуі әрдайым адекватты емес [11]
Өзін - өзі тану
... ... ... емес, ол таным нәтижесі болып табылады. Яғни оның өзінің
... ... ... нақты келісуін талап етуі өзіндік сана — сезім алдымен
... ... ... емес, адамның өзіне тән, дамудың нәтижесі. Бұл жерде адам
... ... ... тәжірибені игеру сияқты, оның алдыңда болмыстың барлық жаңа жақтарын
... ... ... қана қоймайды, сонымен қатар өмірді жан - жақты ойлаудың
... ... ... қаншалықты терең екенін көрсету. Бұл процесс оның жан -
... ... ... ойлауын, адамның барлық өмірі арқылы өтуін, оның ішкі мәнісінің
... ... ... маңызды және негізгі мазмүнын жасайды. Оның өміріңдегі әрекеттің және
... ... ... жағдайдың субъектісі ретіңде өзгереді.
Өзіндік сана-сезімнің компоненттері. Адамның өзіндік сана-сезімінің
... ... ... келесі түрде бөлуге болады.
♦ Жас баланың айлық жасынан бастап дамуындағы,
... ... ... өспірімнің түйсіктерді ажырату басыңдағы, оның денесінің түйсіктерінен туатын сананың
... ... ... және бастамасы немесе нышаны.
♦ Әрекет субьектісі ретінде «мен» деген сананың
... ... ... Бүл 2-3 жастағы балаларда пайда болады. Жас нәресте жіктеу
... ... ... игергенде және балалар негативизмінің алгашқы фазасыңда туыңдайтын «мен, өзім»
... ... ... формулаларының айтылуы.
♦ Өзін-өзі бақылаудағы берілген жағдайды талдап қорытындылаудың нәтижесіңде пайда
... ... ... және абстрактылы ойлаудың жеткілікті дамуын ұсынудағы сананың психикалық қасиеттері.
♦ Ең
... ... ... жасөспірім кезіндегі және жеткіншек кезіндегі жастар әрекет және қарым
... ... ... қатынас тәжірибесін жинақтаудағы қалыптасын әлеуметтік адамгершілік өзін-өзі бағалауы және
... ... ... қабілеттілігі адам өзінің
... ... ... дене мағынасын тануда таным
... ... ... де ұсынады [8]. Өйткені ол
... ... ... сыртқы әлемнің
... ... ... және басқа адамдардың обьектілерін
... ... ... немесе бейнелейді. Бұл процесс әрдайым жеке
... ... ... адам ретіндегі субьектілердің қарым—қатынасының және қажеттілігінің ортасында
... ... ... Интеллектуалдылықтың және аффективтіліктік өзіндік сана
... ... ... сезімнің пайда
... ... ... болуындағы күштің күрделі
... ... ... білімін кеңес психологиялық мектебінің өкілдері әрі
... ... ... дамытты. Қажеттілік аффективті жағдай қабылдау
... ... ... процесінде тура және тікелей жобаланады.
... ... ... қатар өзінің қажетті
... ... ... және когнитивтік процесстер де біріңғайлығын
... ... ... Бютнер механизмдер саласында «гипотеза» деген үғымды үсынады. Аффективті процестердің
... ... ... процестерген жанама түрде ықпал етуі [13].
Н.И. Гуткинаның зерттеу
... ... ... психологиялық процестердің формальді түрде үйымдастыру ролі анықталды. Олардың стратегиясы
... ... ... структурасы, интеграциясы және өзара қимыл — қозғалыстары. Ол үғымды
... ... ... — онтогенездегі психикалық дамудың жалпы динамикасы ретінде бейнеленген дифференциялдық
... ... ... структурасы. Сонымен қатар, индивидуальді жеке адамдық ерекшелік біршама түрақты.
... ... ... концепция психикалық сфераның глобальды жағдайдан туындайтынын, дифференциялығын және интеграциялығын
... ... ... [14].
Физикалық «мен» деген образды зерттеудегі жеке адам
тәсілден, біз, аффективтік
... ... ... когнетивтік процестердің өзара
ықпал етуін, олардың өзіне тән санасын бейнелеу
... ... ... индивидуальды- жеке адамдық ерекшеліктерінің
ролін көреміз. Бүл өзіндік сана -
... ... ... структурасындағы екі
компонентті өзгешелігін
... ... ... білдіреді. Физикалық «Мен»
образының когнетивті қүрылуы
... ... ... және эмоционалды - мағыналы қарым - қатынастың (өзін -
... ... ... бағалау) аффективті қүрылу ретінде білінеді.
Сана адам өміріндегі қоғамдағы анықталған
... ... ... бейнесінде бейнеленген және ойланылған болмыс ретінде пайда болады. Адам
... ... ... алдына қойылатын барлық индивидуальды, әлеуметтік, кластық және жалпы адамзаттық
... ... ... өздерінің теотретикалық негіздерін қоғамдық қоғамдық - тарихи факторларында детерминацияланған
... ... ... болмыс сияқты жеке адам табиғатының түсінігіне ие болады.
Сана және
... ... ... сана - сезім - философияның, психологияның және социологияның бірден
... ... ... бір орталық проблемасы. Сана - бұл психиканың дайындалған феномені
... ... ... Ол үйымдастырылған коллективтің әлеуметтік қарым -қатынас процесінде жасалған материал
... ... ... сезіледі және пайда болады.
«Өзін тану» бастапқы көзқарастардағы заттық санадан
... ... ... психикалық әлемнің әлемнің ең жоғарғы деңгейін бейнелейді, сондықтан да
... ... ... адамның даму процесінде ол сәл де болса кешірек пайда
... ... ... Олай болса, нәресте өзін туу аралығын да сезе алмайды.
... ... ... бастапқы негіздерінде әдетте, ал қоргдағандары қалай аталса, өзінде солай
... ... ... Ол алғашқы кездерде өзін басқа адамдар үшін оған деген
... ... ... - қатынастары субъект орнына тез арада объект ретінде сезеді.
... ... ... - өзі тануы әрекет пен қарым - қатынас дамуы нәтижесінде
пайда
... ... ... сана - сезімнің қалыптасуы индивидуализация процесі мен жеке адамның
... ... ... және даму күшінің пртоцесімен байланысты. Сана «Мен» және өзіндік
... ... ... - сезімнен тумайды. Ал өзіндік сана - сезім жеке
... ... ... санасының даму жолында туады. Өзіндік сезуге, өзін - өзі
... ... ... қабілеттілік - адамның ерекше қүндылығы, яғни өзіндік сана -
... ... ... өзіне - өзі сана субъектісі, қарым - қатынас және
... ... ... қозғалыс тікелей қарым - қатынаста қүралады.
Егер сана басқалар туралы
... ... ... болса, онда өзіндік сана - сезім адамның өзі туралы
... ... ... ол өзінің түрінде рухани «Өзін -өзі және басқаларды көріп
... ... ... жарық. (Өзіндік сана - сезім) /бейнесінде/ суретінде екі бірдей
... ... ... көрсетіледі. Сыртқы объект және субъектінің өзі жеке адамның өзіңдік
... ... ... сезім объектісі ретінде бүл адам қалай ол ол өзін
... ... ... бақылайды және сезеді. Солай ол өзіне белгілі болады. Солай
... ... ... басқалармен оның оның көзқарасын ойластырады. өзіндік сана - сезім арқасында
... ... ... өзіне индивидуалды ақиқат ретінде
табиғаттан және басқа адамдардан бөлек ажыратылатынын
біледі.
... ... ... тек қана басқалар үшін емес және өзі үшін де
... ... ... сезе алады.
Жеке адамның дамуыңдағы өзіңдік өзіндік сана - сезімнің
... ... ... көрінуі және жас ерекшелікке байланысты күрделене әтүсуі адамның жастық
... ... ... ерекше маңызға ие. Өзіндік сана - сезімнің актілері яғни
... ... ... - өзі тануы, өзін - өзі бағдарлау және бағалауы
... ... ... жастық шақ кезеңінде нақтыланады. Сонымен бірге оның болашақ өмірі
... ... ... қалыптасуына жол ашып береді.
Жастардың әлеуметтік қоғамдық жағдайда өз орнын
... ... ... өзінің болашағын жоспарлауы осы өзіндік сана - сезімнің жаңа
... ... ... жасалынады. Яғни жастар өзін жеке адам ретінде, өзін өмірдің
... ... ... бөлшені ретінде сезіне алады. Жас жігіттер мен қыздардың өздерінің
... ... ... адамдық абыройлықтарын және кемшіліктерін, жетістіктері мен жіберіп алғандықтарын
... ... ... бағалауы, қоршаған адамдармен өзара түсінушілігіне мүмкіндік береді. Оларды сәл
... ... ... болса жағымды сыртқы әсерлеріне ашылуын жасайды. өмірлік тәжәрибедегі басқа
... ... ... мен алмасуындағы жеке адамның қалыптасуы үшін керектігін соншалықты теңемтіреді.
... ... ... проблеманың актуалдыгы жеке адамды жалпылай қарастыруыжәне тереңірек зерттеумен, жеке
... ... ... дамуыңдағы объективті және субъектимті факторлардың ролдерін талдауымен байланысында өседі.
Сонымен
... ... ... өзіндік бағалау ролімен және жеке адамның коллективпен өзара қатынасындағы
... ... ... сәйкес келуімен, қоршаған адамдармен байланысты жастық шақтың өзіңдік сана
... ... ... сезімнің жас ерекшеліктік динамикасын зерттеу жеке адамның интегративті қүрылымы
... ... ... бүл процесте өзіне тиісті орнына иеболуы қажет.
Әлеуметтік толғанудың реттеушілік
... ... ... негізінен жеткіншектің өз кемшіліктерін және өзінің қабілеті мен артықшылығын
... ... ... арналады. Өз кемшіліктерге ерекше ыждағаттылықпен қарау жеткіншетік кезеңнің өне
... ... ... тән: көпшілігінде өзіне риза еместік артады. Жеткіншектің өзі туралы
... ... ... ойлануы, өз ішкі дүниесін зерттеуі кіші балаларға қарағанда жаңа
... ... ... сезім болады.
Жеткіншектің өзі туралы ойлануына, оның өз құрдастарының арасында
... ... ... жағдайда жетуі мен жақын жолдас, дос табуға талаптануы маңызды
... ... ... болады. Ол өзі туралы, жолдастарымен өзара қарым - қатынас
... ... ... қүрдастарының арасындағы сүйкімділерің қылықтары туралы жиі ойлана бастайды. Жеткіншектердің
... ... ... бір мезгілде бірнеше адамға еліктейді. Өзінің жеке түлғасына қажетті
... ... ... әртүрлі адамдардың жақсы жақтарын қүрайды. Бір адамнан ойша бір
... ... ... қабылданады. Кейбіреулерден басқа бір қабілетті немесе соған үқсас қасиетті
... ... ... жеткіншектер үлкендерге, өзінен үлкен балаларға немесе жолдастарына үқсауға тырысады.
... ... ... ішінде әдеби бейнелерге шынайы адамдар үлкен орын алады.
Көптеген жеткіншектер
... ... ... мезгілде ересектер мен
жолдастарына үқсағысы келеді. Оның ішінде бір отбасының
мүшелеріне
... ... ... қасиеттері үшін. Кейбіреулері үшін өз
жолдастары өздерін ересектерше үстап жүргені
... ... ... Өзін-өзі тәрбиелеу: үлкен жеткіншектерге өзінің
реакциялары мен тәртібін қадағалап жүруі
... ... ... Олардың
көпшілігі өзін-өзі үстайды. Керек жағдайда шынайы қатынасты
жасыру пікірінің
... ... ... көңіл күйінің төменділігін
... ... ... білдіреді.
Жеткіншектердің өзінің алға жылжуы жөнінде қатынас қалыптаса
... ... ... Оны бақылайды. Алдына қойған мақсатқа жете алмағаны үшін күйінеді
... ... ... сынайды.
Зерттеулер көрсеткендей VIII - IX сыныптың көптеген оқушылары өзін-өзі
... ... ... айналыса бастайды. Бұл мезгілде маңызды жаңа кезі, өзінің қызметінің
... ... ... нысаны ретінде оның өзі болады. Бірде өзін-өзі ұстайды, біреулерін
... ... ... үшіншісі жаңадан жасайды.
Өзіндік сана және «Мендік» бейне. Жасөспірімдік жастың
... ... ... психологиялық процесі - өзіңдік санамен бірыңғай «меңдік» бейненің қалыптасуы
... ... ... табылады. Өзіндік сананы қалытастыру өтпелі жастың квинтэссенциясы мен басты
... ... ... биогенетикалық шкала өзіндік сананың өсуі мен өзінің «меніне» қызығуы
... ... ... өсіп жетілуімен байланыстырады. Физикалық күшінің өсуі, денесінің сыртқы контурының
... ... ... өзгеруі жеткіншекті өзіне
... ... ... өзінің денесіне қызығушылығын арттырады. Сонымен бірге
... ... ... пісіп жетілу бір мезгілде әлеуметтік символ есебінде ересектену белгісі
... ... ... өту, оны ересектер мен құрдастары қадағалап отырады. Осы «мен
... ... ... - деген сұрақ бірінші кезекте туындайды. Оның әлеуметтік рольдерінің
... ... ... өзгеруі мен килігу дәрежесінің артуы осыған тіркеледі. Бүл сүрақтың
... ... ... - психиканың дамуының заңды нәтижесі болып табылады.
Дербестіктің өсуі -
... ... ... басқару жүйесінен өзін-өзі басқаруға көшу. Бірақ басқарудың барлық түрі
... ... ... (талап) нысан туралы хабар талап етеді. Өзін - өзі
... ... ... бүл туралы хабар, яғни өзіндік сана болады. Өзіндік сананың
... ... ... мен қиындық баспалдақтары, бір - біріне кірігуі мен түрақтылық
... ... ... бейнесі интелекттің дамуымен тығыз байланысты.
Жастық айрықша «ішкі» психологиялық проблемаларға
... ... ... Психологтар бірнеше рет әртүрлі мемлекеттер мен орталарда әр жастағы
... ... ... бітпей түрған әңгімені жалғастыруды немесе суретке қарап әңгіме қүруды
... ... ... Бүл нәтиже негізінен бірыңғай балалар мен кіші жеткіншектер көбінесе
... ... ... оқиғаларды баяндайды, үлкен жеткіншектер мен бозбалаларға қатысты кісілердің ойлары
... ... ... сезімдерін білдіреді.
Жасөспірімдер өскен сайын (жасына қарап емес, дамуының жылдамдығына
... ... ... әәңгіменің психологиялық мазмүны толғандырады және де оның сыртқы «оқиғалық»
... ... ... төмендейді. Адамдардың бірін - бірі қалай қабылдайтындығы туралы әлеуметтік
... ... ... жүргізілгенде адамның қабылданған бейнесі жастың өсуіне байланысты өзгеретіндігін көрсетті.
... ... ... V, VIII, X - сынып оқушыларына өзінің таныс құрбыларына
... ... ... беруін, олардың басты өзіне ғана тән даралығын көрсетуін Л.В
... ... ... ұсынғанда, V сынып оқушылары I - сыныптарға қарағанда мұғалімдерге
... ... ... фактілерді екі есе кеш білдіреді, сегізінші сыныптарда да төмендей
... ... ... олар жолдастарының мұғалімдер мен ата - аналарына деген қатынасын
... ... ... бастайды. Бұл тенденция X сыныпта да жалғасады. Жоғары сыныптардың
... ... ... ситуациялық ерекшеліктерден гөрі жеке тұлғаның бейнелік ерекшеліктерін баса көрсете
... ... ... [5].
Жеткіншек шаққа дейін өзінің басқалардан бөлектігін тек қана сирек,
... ... ... жағдайларда ғана назар аударады. Ол өзі сыйлайтын адамдардың қылықтырының
... ... ... астарланады.
Сана мен өзіндік сананың дамуы үшін өзінің жалғастырушылығын уақыт
... ... ... түрақтылығын түсіну маңызды. Жеткіншектерде жағдай
... ... ... өзгереді, жастың өсуімен уақыттың
... ... ... өзгеру жылдамдығы артады. Бұл тенденция үлкен жастарда да жалғасады.
... ... ... адамдар уақыт туралы айтқанда оның жылдамдығын баса көрсететін теңдеулер
... ... ... бозбалалар статистикалық бейнелерді (жоғары көтерілетін жол, биік жар).
«Мен» -
... ... ... кейбір объективті берілістердің ағылысуы мен қасиеттердің өзгеше түсінуі ғана
... ... ... сонымен бірге бұл әлеуметтік тұжырым жеке адамның өз-өзіне қатынасы,
... ... ... үш түрлі өзара қатысты компоненттерден тұратын: танымдық - өзіне
... ... ... өзінің қасиеттері мен санасы туралы, эмоционалды - бұл қасиеттерді
... ... ... білу және осыған байланысты өзін-өзі жақсы көру, өзін-өзі сыйлау
... ... ... мінез құлықтық - өзіне деген практикалық қатынас, демек алғашқы
... ... ... туындысы. Американдық психологтар
... ... ... Р. Симмонс пен
... ... ... көлденең кесу тәсілі бойынша зерттеу жүргізіп, үш жас топтарының
... ... ... - 11 жас аралығында, 12 - 14 жас аралығанда.
... ... ... - 17 жас аралығында өзіңдік «меңдік» бейнелерін салыстырады. Бұл
... ... ... 12 - 14 жас аралығындағы топ өзіндік сананвің қалыптасуында
... ... ... орын алады. Бұларда өзін - өзі бақылау эгоцентризм күшейе
... ... ... «Мен» бейнесінің тұрақтылығы азаяды, өзін - өзі сыйлауы сәл
... ... ... төмендейді және кейбір қасиетттерді өзінше бақылауы көп мөлшерде өзгереді.
... ... ... балаларға қарағанда жасөспірімдер көбінесе ата -аналары, мұғалімдер, құрбылары өзі
... ... ... нашар пікірде деп ойлайды. Жеткіншектен бозбалалық шаққа өткенде сурет
... ... ... бастайды [18].
15 жастан бастап өзін - өзі сыйлауы жоғарылайды,
... ... ... азаяды, өзіне - өзі баға беруі тұрақтанады. Басқа елдерде
... ... ... зерттеулерде осылай дәлелдейді. Мысалы: «Мен» бейнесі ФРГ - да
... ... ... 16, 19 жасар гимназистер арасында жүргізгенде көпшілік өзгерістер 12
... ... ... 16 жас аралығында болатындығын; ал одан кейін тұрақтанатындығын көрсетті.
Оған
... ... ... бейненің қалыптасуы негіз болады. Тек өзіне ғана тән ерекшеліктері
... ... ... психосексуалды идентификация кезеңінің бітуі, жастық кризистің өшуі сол сияқты
... ... ... әртүрлі көзқарас қалытасады, саяси өзін - өзі анықтау жалғасады.
... ... ... таңдау өмірдің мәні туралы т.б.
Агрессияны зерттеудегі негізгі теориялық бағыттарды
... ... ... деп бөліп қарастыруға болады.
Психоаналитикалық бағыт. Бұл бағыттағы агрессияның зерттелуі
... ... ... қарастырылады, яғни «агрессия - ол шынайы мінез - құлықта
... ... ... қиялдаудың әсерінен көрінетін тенденция немесе соған бейімділік, ал мүндағы
... ... ... -басқа бір адамға залалын тигізу, оны дою, қандай да
... ... ... әрекеттің есебінен оны еркінен айыру, намысына тию т.б» агрессияға
... ... ... тек бүзақылық немесе зорлық зомбылық жасау әрекеті болуы мүмкін
... ... ... Агрессивтілік - ол тенденция немесе тенденцияға бейімділік, мұнда мақсат
... ... ... адамға зиян келтіру, ал агрессия- осы тенденциялардың (ой, ниет,
... ... ... сырттай көрінісі ясәне ол жағымсыз сол сияқты жағымды, символикалық
... ... ... көрініс формасына ие болуыда мүмкін. Мұнымен қоеа, агрессивтілік ол
... ... ... бағыт бойынша адам бойындағы қасиеттерінің фундаменті ретінде қарастырылады.
Бұл тұрғыда
... ... ... Фрейд агрессия мен агрессивтілік ғылыми психологиялық талдаудың обьектісіне айналдырды,
... ... ... бұл агрессияның фрустрациялық концепциясының құрылуына әкелді.
3. Фрейд өзінің алдыңғы
... ... ... былайша тұжырымдады, яғни адамның барлық мінез-құлқы - эростан (либидо)
... ... ... өмірдің инстиктарынан туындайды. Кейіннен Фрейд танатастың мәнін ашты -
... ... ... дегеніміз өлімге бел байлау (өмірдің тоқтауы және жоғалуы).
Ол былай
... ... ... санада - яғни осылардың арасында әрқашанда күйзеліс, тартыс, дағдарыс,
... ... ... жан ясал, қарама қарсылық болады, ал баска да механизмдер
... ... ... энергиясын сыртқа қарай бағыттайды, соған байланысты агрессия сыртқа қррай
... ... ... басқа адамдарға бағытталады. 3. Фрейтттің ойынша агрессия сөзсіз болатын,
... ... ... егер танатостың энергиясы сыртқа қарай шықпаса, ол адамда түрлі
... ... ... аурулардың болуына әкелуі мүмкін. Осындай жағдайдан шығудын жалпы энергиясының
... ... ... әкелетін катарлас табылады.
• А. Адлер (1927) бойынша агрессивтілік - ол
... ... ... іс- әрекетін
ұйымдастыратын сананың ажыратылмайтын сапасы болып табылады.
Агрессия алдыңғы айтылып
... ... ... сияқты бір - біріне карама кайшы
бастауларының: өмір мен өлім.
... ... ... пен соғыс субьект пен обьект т. б
сияқтылардың дағдарысы болып
... ... ... ойынша
... ... ... агрессивті әрекет
... ... ... ол катарсиске (жамандыктан жанын
... ... ... әкеледі деуде.
• Ф. Зимбардонның айтуынша мұндай қарама-қайиіылыкты іиешуге болады, егерде
... ... ... эмоциялық корппс пен агрессиялык әрекет арасітидағы
айырмашылыкты ажырата білсек. Мәселен,
... ... ... сезім сөйлеудін, жылау
немесе күлу арқылы шығарылды, ондай болса мазасыздық
... ... ... жағдай жақсара түседі. Бірақ өзінің жауына немесе қарсыласына деген
... ... ... әрекет сөзбен немесе іспен, жанама немесе тікелей жасалса, онда
... ... ... әрекеттің жасалуына мүмкіндік туғызған ішкі ііатив (себеп) алдыңғыға қарағанда
... ... ... емес, одан әрі күшейе түседі. ЭтологйяЛық бағыт.
Этодоктар оларда психоаналитектер
... ... ... ең бастьі ролді иңстингтегі деген көзқараепен аяқтайды, ал адамның
... ... ... мшез-қүлқы туа пайда болатын спонтанды
... ... ... деп қарастырады.
К.
... ... ... Лоренцтің (1960) пайымдауынша агрессия ол спонтанды үздіксіз
... ... ... және уақыт өткен сайын соғырлым күшейе түседі. Сонымен
... ... ... бірге агрессия. өз
... ... ... бірішніден тіршілік
... ... ... бағытталған туа пайда болған-инстингтен алады, ал бұл барлық адамдарға
... ... ... басқа да тірі Жандарға тән. оның айтуынша, бұл инстинг
... ... ... жылғы эволюция барысында дами түсті және осының негізінде 3
... ... ... функция бар: Біріншіден - күрес ол түрлердің өкімін бүкіл
... ... ... кеңістікке таратады, екіншіден - агрессия генетикалық қордың жаңаруына көмектеседі,
... ... ... артында өзінің ұрпағын тек күшті және энергиясы мол, қайратты,
... ... ... адамдарда қалдыра алады, үшіншіден - күшті мықты жануарлар өзне'
... ... ... өздері жақсы қорғай алады және өзінің балаларын, төлдерін қорғай
... ... ... ойынша, агрессиялық энергйя (өзінің қайнар көзі ретінде - күрес
... ... ... деп санайды.) организмде сгюнтанды дамиды және үздіксіз күннен күнге
... ... ... отырады. Сондықтан,, дәл осы агрессиялық әрекеттердің өрістеуі бірлескен функциялар
... ... ... табылады.
1) жиналған агрессиялық энергияның көлемі;
2) агрессия стимулдарының
... ... ... болуы және бәсеңдететін маңызды,
... ... ... күштердің тікелей ортада болуы.
Басқаша айтқанда, осы сәтте неғүрлым агрессиялық
... ... ... көп болса соғүрлым аз дәрежеде күш стимулы болу керек,
... ... ... агрессияның сырпа тарқауына қажет. Егерде соңғы агрессиялық сәгтен жеткілікті
... ... ... же^ткен болса, осы сияқты мінез-қүлық шығарылатын жә»не босататын стимулдың
... ... ... жоқ кезінде де спонтанды түрде өріс алуы мүмкін.
Лоренцтің түсіндіруі
... ... ... адамдарға күш көрсетуге, қысымшылық көрсетуге деген кабілет түрмыстан шыдамдылық
... ... ... басымдылык көрсетуден болады және агрессиялық әрекет үстемдік етедясі. Оның
... ... ... ешқандай жамандык жасайтын әрекетгермен байланыспаған одан тыс әртүрлі әрекеттерге
... ... ... агрессиялық энергиянын толуының нәтижесінде қауіпті деңгейге дейін жеткізу мүмкін,
... ... ... осы арқылы күш көрсетудің ықтималдылығын төмендетеді.
Лоренцтің тұжырымдауынша махаббат жане
... ... ... қатынастар ашық агрессиялық көрініспен байланыспай, оның пайда болуын жасыруы
... ... ... бірге Д. Доллардтың өңдеген жұмыстарына сүйенсек, ол фрустрациялы
... ... ... немесе ойдан шығарылған
... ... ... агрессиялық болжамды былайша
... ... ... яғни агрессия әрқашан фрустациядан кейін жүреді. Фрустация жайлы негізгі
... ... ... қазіргі уақытта болып жатқан мақсатқа сай реакцияларды тоқтату деп
... ... ... айтуынша, Фрустрацияның нәтижесінде, агрессиялык мінез-құлық пайда болмайды, кейбір
... ... ... ең алдымен қауіп төндіру, лсазалау
... ... ... агрессиялык әрекеттердің жүзеге асуын тоқтатады.
Фрустрациялы адам, яғни
... ... ... лсазалау қорқынышы ұстап қалады да,
... ... ... өзінің шабуылын басқа обьектілерге бағыттайды - агрессияның орнының ауысуы.
... ... ... фрустрация агрессияның пайда болуы әртүрлі факторларға тәуелді.
1) Фрустрация деңгейінен, потенциялды
... ... ... ретінде сезінуінен
2) Тасымалдаудың агресссияға дейін болуынан
3) Фрустрациялы
... ... ... агрессордың эмоционалдық
... ... ... және когнитивтік процестерінен.
Доллард және оның
... ... ... авторлары, агрессияға деген шешуші ниет, ойдың маңызы 3 фактордан
... ... ... болашақта мақсатқа жеруін қанағаттандыру дәрежесінің күткендей болуы.
2) Мақсатқа жету ясолындағы
... ... ... күші
3) Жүйелі фрукстрациялардың саны.
Яғни, неғүрлым субьект лсоғары дәрежеде қажеттілігіне күні
... ... ... дәлеленсе, кедергілерде соншалықты және неғүрлым жауап реакцияларының саны тоқтатылса,
... ... ... агрессиялык мінез-қүлыққа деген түрткі күшті болады.
Сонымен Доллард лсәне онымен
... ... ... авторлар мынадай қорытындыға келеді, бұл сиякты мінез- құлық дәл
... ... ... сәтте пайда болмайды, соның ішінде локазалау қауіпінен тоқтатуға әсер
... ... ... де, ол агрессияға деген негізгі ниетті төмендететін фактор деп
... ... ... ұсынуы бойынша, ауыспалы агрессия ол адамның өзінің
фрустрациясына қатысты емес,
... ... ... басқа адамдарға қатысты жағдайда
көрінеді.Автордың айтуынша бұл
... ... ... агрессордың күрбанын таңдауы белгілі денгейде 3
... ... ... байланыскан:
1) Агрессияға деген күшті
... ... ... мінез-құлықты тежейтін факторлар күші;
3) Әрбір потенциялды
... ... ... құрбанының фрустрациялық
... ... ... факторымен стимулдық ұқсастық.
• Беркович тұжырымы бойынша фрустрация
... ... ... агрессиялық реакцияларды
арандатын көптеген әртүрлі агресивті стимулдардың бірі бірақ ол
... ... ... агрессиялық әрекеттерге дайындайды. Берковичпен келіссек,
стимулдар шартты рефлекстердің жасалуымен ұқсас,
... ... ... процесстер мен
авгрессияны арандату (яғни агрессияны потенциялды түрде туғызу) қасиетін
иемденеді.
... ... ... (ынта) агрессиялық мәнге ие болады, егерде жағымды
қуатгы агрессиямен немесе
... ... ... бастан кешкен жағымсыз жағдаймен және
ауыр күнмен байланысқан болса.
Сонымен, фрустрациялы
... ... ... әрқашан вербальды немесе физикалық түрде басқа адамдарға шабуыл жасамайды.
... ... ... әсіресе барлық спектр реакциясын фрустрация түрінде көрсетеді: яғни, өзінің
... ... ... кедергілерді жеңуде көнгіштік және уайымнан бастап белсенді әрекетке дейін
... ... ... эмперикалық зерттеулердің нәтижесінде олар-фрустрация кейде агрессияның пайда болуына әкеледі
... ... ... бұл соншалықты жиі болмайды.
Осыған қарағанда, фрустрация ол көбіне агресивті
... ... ... - ққлықтағы агресивті стимулдарға немесе фрустрацияға үйреншікті әдетпен қарап
... ... ... адамдарда көрінуіне әкеледі. Ал, екінші жағынан, сол реакцияларға үйреншікті
... ... ... кеткен адамдар, өздерін агрессивті көрсетпеуіне де болады.
Бихевиристік бағыт. Бихиверисттер
... ... ... әрекеттер адамның агрессиялық жағдайы күшейтеді немесе обьектіге деген агрессиялық
... ... ... әсерін тигізбейді (кек, қастық). Бихиверистік және бихивиористік емес теорияларды
... ... ... -жағымсыз тәжірибенің жиналуы ретінде қарастырылады. А. Бандура (1983) агрессияны
... ... ... әлеуметтік мінез-қүлық ретінде қарастырылды. Яғни баска әлеуметтік мінез-қүлық формалары
... ... ... оларда дәл солай меңгеріледі. Биологиялық және мотивациялық факторларды қарастыра
... ... ... ғылым бірнешеден әлеуметтік үйретудің әсерін ұсынады.
Агрессиялық мінез-құлық, бұл көзқарас
... ... ... әлеуметтік үйренуді келесі көрініс бойынша ұсынылады:
1) Агрессиялық биологиялық факторлар мен
... ... ... салдарынан игеріледі, иемденеді.
2) Агрессия шаблондардың әсерінен қолайсыз қатынас жасаудан, қозғаушы,
... ... ... мотивтердің, құрылымдардың және эксперименттік сенім. пікірдің әсер етуден қасақана
... ... ... келеді.
3) Агрессия сырткы мадақтау мен жаралаудың, қуаттану, механизмдердің өзін -
... ... ... реттелуі негізінде реттеледі.
Сонымен бірге, Бандуга агреосиялык мінез -қүлыкты талдау
... ... ... мына 3 нәрсеге міндетті түрде көңіл бәлу керек деді.
... ... ... сиякты әрекетгерді менгеру кабілеті;
2) Оларды итермелейтін факторлар;
3) Токтатү, орныктыру шартіары.
Кейбір психологтар
... ... ... санайды: «... жазалау тек мынадай шарттарлы ескерсен де гана
... ... ... болады, япш жазалаушы жазала\шыга жагымды кагнас жазалашы жазалау нормаларын
... ... ... жазалау тиімділігі агрессиялык мінез- күлакты жою қабілеті ретінде, сонымен
... ... ... мінез-қүлык реакнияларындағы иерпрхиялык агрессиянын орнына, жазалау қарқыны мен уакытына
... ... ... ».
Агрессиялық мысал үшін оқытумен еліктеу. болып, соның ішінде агрессиялық
... ... ... формасын игеру стимуляциясын сол сияқты агрессияның басуға мүмкіндік туғызуы
... ... ... жазалау табылады.
Сондықтан бір қатар психолгтар жазалауды- ересектер тарапынан балаға
... ... ... агрессиялық мінез-құлықтың моделі деп санайды.
Когнитивті бағыт. Бүл
... ... ... таным процесстерін фрустрация
... ... ... және агрессияның өзара байланысын
... ... ... қарастырады.
• Бұл бағыттың бір өкілі М.Раттер мінез - қүлық бұзылыстарының
... ... ... деп
қарастырады.
Онымен байланысты басқа да факторларды көрсетуді, олар:
1.
... ... ... басындағы тәрбиелеу стилі
2. мектептегі білімді меңгерудегі ратта қалушылық.
3. мектептегі жағымсыз атмасфера.
Агрессияның
... ... ... факторы' ретінде ол көптеген стрестік әсерлерді көрсетеді (от басындағы
... ... ... жан жал, мектептегі үлгермеушщілік, қоршағандармен нашар қырым-қатынас), яғни олар
... ... ... толысып, одан соң агрессиялық әрекеттер ретінде шығарылады.
• А. Басстъщ бойынша
... ... ... әрекетті үш кала бойынша айтуға
болады:
1. физикалық - вербальдық
2. активті - пассивті
3. тікелей
... ... ... жанама
Олардық жүйелілігі, көптеген агрессиялык әректтердін болуына мүмкіндік туғызатын 8
... ... ... береді. Мысылы адамды бағыттау немесе тіл тигізу, вербальді активті
... ... ... агрессия, ал баска адам туралы өсектің жайылуы - вербальді
... ... ... жанама агрессия.
• Д. Зильманның карастыруы бойынша агрессия - ол басқаларға
... ... ... физикалык зақым келтіретін әрекет және мүндағы психологиялық
жаракатты есептемегенде.
Сонымен бірге
... ... ... агрессиянын козумен байланыстыра отырып, оны бакылауға, өлшеуге болатын конструктор
... ... ... ең бір кызык теоремасынын аспектісі болып, мына ереже табылады
... ... ... яғни козу бір бастаудан екініпі бастауға ауысуы мүмкін, осындай
... ... ... эмоционалдык реакция күшейіп немесе азайып отырады.
• Р. Бэрн, Д. Ричадсон
... ... ... келесі аныктаманы береді:
«агрессия жағымсыз қатынасты каламайтын, баска да тірі
... ... ... тіл тигі $у немесе зиян келтіру сиякты, мінез-күлыүтын кез
... ... ... келген гүрі».
Олардың ойынша агрессия эмоция сиқты емес.
... ... ... моделі ретінле кастыру керек деді. Адамдардац көбісі әзін -
... ... ... басқара алмай калады да- бір запарды сындырады, немесе жансыз
... ... ... үрады, ал бүл агрсссия деп карастырылмайды. ягни басқа тірі
... ... ... зиян келтірілгенде гапа оны агрессия деп атауға болады дейді.
Дегенменде
... ... ... әрекетгер агрессияға өте үқсас әрине, бірақ олар табиғатынан эмоционалды
... ... ... эксперсивті деп қарастырылады және олар агрессияның мысалы болып табылмайды.
Міне,
... ... ... көптеген теориялық бағыттар бар. Олардың барлығы агрессияның табиғатына арналған
... ... ... олардың өзіне тән мәселелері бар. Көптеген авторлар осы агрессияның
... ... ... анықтамасы үшін әлі де бір жерге ортақтаса алмай, бір
... ... ... келген жоқ.
Әрине бүд түсініктендің (агрессия , агрессивтілік, агрессиялық мінез
... ... ... ) анықтамасына толық мәнді сипаттама бермес бүрын, агрессмя -
... ... ... ішкі жағдаймен және сыртқы талаппен сәйкес келмейтін мінез -қүлық
... ... ... - бүл адамның бойындағы бір қасиет(түрақты және түрақсыз)және ол
... ... ... мен афектіде сәйкесінше әртүрлі деңгейде көрінуі мүмкін.
1.2 Жасөспірім
... ... ... жеке тұлғаның эмоция күйлерінің аумағы
Эмоция - субьективтік психологиялық
... ... ... ерекше тобы, бейнелеу формасы тікелей ренжуін жағымды немесе жағымсыз
... ... ... дүниежүзілік адамдардың қатынасы, практикалық іс-әрекетінің нәтижесі мен процесстердің көрінуі.
... ... ... тобына көңіл-күй, сезім, аффектісі, құмарлық, стресс жатады. Бұл «таза»
... ... ... жатады. Олар барлық психикалық процестер мен адамның көңіл-күйіне қосылған
... ... ... қай эмоционалдық әсерленушілік ере жүруінің белсенділігін көрсетеді.
Табиғи мінездің бастапқы
... ... ... бейнелеу сенімнің дәлелінің бар болуы генотиптік қабілеттілігіне деген түсініктің
... ... ... Бұл біз байқағандай жалғыз бір түрдің өзара қатынасы ғана
... ... ... көптеген өзгеше түрлердің өзге аралықтарда жатады. Яғни жоғары сатыдағы
... ... ... эмоционалды бір-бірінің бет әлпеті арқылы түсінеді және соны
... ... ... алатыны жақсы белгілі.
Эмоционалды бейнелеу табиғи көрініске жақын еместігі айтылған.
... ... ... негізгі түйіні дене қимылының мәдени жағының келісімділігін сыртқы
... ... ... күйі мен адамның бір нәрсеге деген аффективті қатынасына жатады.
Өмір
... ... ... мүмкін емес, сол сияқты сезінусіз де, эмоцияларды атақты табиғи
... ... ... Ч. Дарвин мақұлдады, эволюциялық процесс жағынан ұқсастық көрінген тіршілік
... ... ... белгілеп мағынасыздылық ұсыныстарын қанағаттандыруды өзектілік көмегімен керекті етеді.
Эмоция ішкі
... ... ... шығуы мен системалық белгілер, субьект болып жатқан жағдай арқылы
... ... ... маңыздылықты аңғара бастайды. Эмоция ерекшелігіне жататындар қатынастардың арқылы емес
... ... ... беруге әсер етеді.
Эмоциялар - бұл өте күрделі практикалық құбылыс.
... ... ... мәнді эмоцияға тікелей жататындар - келесі типтік эмоционалды әсерленушілер.
Эмоция
... ... ... сезімнің өзара байланысы.
Аффектілер - эмоционалды реакцияның ең күшті күшті
... ... ... Аффекті деп күшейтілген, қызу өтуі мен қысқа мерзімдегі эмоционалды
... ... ... қысылуы. Аффектінің бірден-бір бастапқы ерекшелігі эмоционалды реакцияның ажырамас адамның
... ... ... қандай болса да әрекетке тіреліп қалуымен қатар адамға ақиқат
... ... ... жойылудан тұрады.
Жанама рақаттану мен рақатсыздық көптеген жағдайларда қандай болса
... ... ... сезінудің тууы (шиеленісуі), ал басқа қырынан қарасақ, шешілуі немесе
... ... ... эмоционалды күйдің қарапайым белсенділік мінезінің көрінуі, іс-әрекетпен немесе соған,
... ... ... іске асуына дайындықпен байланысты. Тыныштану белсенділік төмендеуімен байланысты сонымен
... ... ... бастапқы бейнелеу мақсатын, оның іске асуына қызмет етеді.
Қуаныш бір
... ... ... эмоционалды күйі, өзектілігіне байланыстың мүмкіншілігін қамтамасыз ету.
Таңдану анық көріністің
... ... ... қалыпты немесе жағымсыз белгілерін эмоционалды реакциясына кездейсоқ жағдайға қатынасы
... ... ... көру эмоционалды жағымсыз күй, сенімділіктен алынған немесе өмірлік қажеттілікті
... ... ... қанағаттауына мүмкін еместік ақпараттың көрінуі мен байланысты.
Ашу эмоционалды күй
... ... ... жағынан белгіленген, аффекті формасы мен өтуі мен кездейсоқ шамданудың
... ... ... болуы күрделі қиындық жолын қамтамасыз етуі субьектінің қажеттілігінің ерекшеленуі.
Жиіркенушілік
... ... ... эмоционалды күй, обьектіге шамданған шектеулер еріксіз идеологиялық үйлеспеушіліктің көрінуі,
... ... ... немесе эстетикалық принциптері мен субьектілігінің мақсаттылығы.
Жек көрушілік жағымсыз эмоционалды
... ... ... тұлға арқылы өзара қатынастар мен шыққан нәтижесі өмірлік позициялық
... ... ... пайда болады.
Қорқыныш - бұл да эмоционалды субьектінің шынайы алған
... ... ... немесе қиялындағы қауіптің көрінісі.
Ұят санасының өзіндік ниетімен келіспеушілігі, қылығы
... ... ... сырт бейнесі ғана емес, қоршаған ортасын, өзіндік елестетуіне лайықты
... ... ... пен сырт кейпінің көрінісі.
Сезім - бұл эмоционалды күйдің бір
... ... ... Басты эмоцияның өзгешелігі мен сезімнің қосылуы, сонда эмоциялар өзіндік
... ... ... шамамен алынған ò¾çiëiñiíiº мінездемесін бірінші ақпараттың кемшілігі немесе бі
... ... ... мезі болған да ғана, сонымен олар көбіне толық қанды
... ... ... пен сананың жетіспеушілігінің болуы.
Эмоционалды күйдің тарихтан қалыптасқандай, бірінші себебін
... ... ... әртүрлі көзқарастардың шығуын ескертуде, сәйкес теорияларды таба бастаған. Көптеген
... ... ... бойы психологтар эмоция тарихын шешуге тырысқан. Ойлау позициясының көп
... ... ... эмоцияның пайда болуында бұл психикалық тұрғыдан шыққан. Нақты ойды
... ... ... етіп айтқан.
Эмоциялардың психологиялық табиғаты.
И.Ф.Гербарт теориясы бойынша, психологиялық фактінің қалыптасу
... ... ... жататын елестер, яғни біздің сезінген сезіміміз сәйкес келген әртүрлі
... ... ... арқылы дәлелдеуде, сол қиялдар арасында жанжал әсерінен деп табылды.
... ... ... позицияны В.Вунт қолдаған, оның ойынша эмоция-бұл біріншіден, сезімнің тікелей
... ... ... әсер еткен мінездемесі, ал ұйымдастыру, процесі эмоцияның нәтижесі ғана
... ... ... Дарвиннің дәлелдеуінше, эволюцияның негізін биологиялық жағын қамту ғана емес,
... ... ... қатар жануарлардың психикасы мен мінез-қылығының дамуын ескерген. Оның ойынша
... ... ... жануардың мінез-қылықтары көптеген ұқсастықтар бар. Оның ойынша, көптеген эмоционалды
... ... ... ұқсастықтары, тууы біткен соқыр балалармен антропологиялық эксперссивті дене қимылдарының
... ... ... ұқсастықтарды дәлелдеген. Бұл бақылаулар басты эмоциялық теориясының эволюциялық дәлелденген.
... ... ... осы теорияға сүйене отырып эволюциялық процестің өмірлік тіршілік мәніне
... ... ... механизмінің негізі, оның өмірлік жағдайы мен шарттарына организмнің үйренуге
... ... ... болуы.
Бірден-бір сезімдердің бірі - ар-ұят. Ол адамның көңілінің тұрақтылығымен
... ... ... оның өзіне қабылдаған моралді қажеттілігі басқа адамдардың алдына қарсылықсыз
... ... ... - көбіне психологияда қалыптасқан адамның көңіл-күйі. Мұндай комплекстік күйге
... ... ... еттің қосылуы, эмоцияның қарым-қатынасына юмор (әзіл), ирония (сайқы-мазақ), сатира
... ... ... пен сарказм (келеке) шығармашылық жағынан түсіндіруін олар көркемдік формасын
... ... ... алды.
Юмор-бұл бір нәрсеге эмоционалды қатынасы мен өзінің күлкілі және
... ... ... байланыстыруды көрсетеді. Бұл күлкі, нені жақсы көресің, ұнамдылықтың көрсету
... ... ... назарын аударуы жақсы көңіл-күйдің пайда болуы.
Ирония - бұл себепсіз
... ... ... мен күлкінің байланысы, көбіне елеушілік. Бұндай қатынас біріншіден, оның
... ... ... мен суық деп айтуға болады.
Сатира - өзін әйгілеуде, обьектінің
... ... ... айыптауларды күтуі сатира заңы бойынша, ажарсыз түрде суық, арамдық
... ... ... сарказм да байқалады, обьектіге тікелей келемеждеуі, мысқылдауы.
Ең басты адамның
... ... ... оның тұлға ретінде мінезделінгені бұл-махаббат. Сезімнің бұл ой оның
... ... ... рухани жағынан түсіндірген Ф.Франке болды. Нағыз махаббат оның пікірінше,
... ... ... өзара қатынастың және оның өзіндік бейнесі мен қайталанбастығы.
Адам, шын
... ... ... жақсы көрсе, сүйіктісінің психикалық пен физикалық мінездемесін аз ойландырады.
... ... ... ойландыратыны басынан ол өзі оны қалай қабылдаса, солай және
... ... ... ретінде көреді. Нағыз махаббат - тек өзіндік рухани бір
... ... ... деген ықыласы. Ол физиологиялық сексуалдылығы мен психологиялық сезімдері сәйкес
... ... ... Адам өмірінде эмоция мен сезімдері дами ма? Бұл сұраққа
... ... ... түрлі көзқарастар бар. Біріншісі, эмоциялар өздігінен дамымайды, көбіне олар
... ... ... àµçàíûº функционалды және оның ерекшеліктерінiº табиғи көрінісі. Ал басқа
... ... ... алсақ, адамның эмоционалды сферасын психологиялық дамуы көрінеді.
... ... ... Қазіргі таңда психология ғылымында балалық шаққа қатынастың қалыптасуындағы
... ... ... баланың дамуы әлеуметтік-эмоционалды және когнитивтік негізге сүйенеді. Яғни
... ... ... жағдайдың туындауы эмоция мен эмоционалды эксперестің ерте пйда
... ... ... тығыз байланысты. Қажеттіліктің негізінде жатқан эмоционалды байлнасты құрайтын балада
... ... ... белгілі бір биологиялық механизмдер болады. Осыдан кейбір мінез–құлықтың
... ... ... қалыптасады. Бұл формалар мінездің бейімділігін көрсетеді. Алғашқы саты бойынша,
... ... ... мен баланың өзара байланысы коммуникацияның негізгі амалының бірі
... ... ... алмасу болып табылады. Эмоцияның адам бет-жүзінде көрінуі бұл
... ... ... әлеммен қарым-қатынасқа түсуге блатынын белгісі болып табылады. Әдетте
... ... ... эмоционалды байланыстың қалыптасу мағынасы ретінде бірінші обьек болып, үнемі
... ... ... болатын ана деп түсіндіріледі. Алайда қазіргі кезде, әртүрлі себептерге
... ... ... балалар үйінің көпшілігінде балалар саны артуда. Балалар үінде тәрбиеленушілердің
... ... ... ересектермен қарым-қатынасқа және олармен байланысқа түскенде
... ... ... болады. Яғни балалар үйінде тәрбиеленушілердің эмоциялық сезімін тудыру
... ... ... ересектермен, тәрбиешілермен, сол мекеменің байланысында көрінеді. Бала эмоциясының қалыптасып
... ... ... қоршаған ортаның атмосфералық климатына байланысты, сонымен қатар тәрбиешілердің балаға
... ... ... қатынасының бауырмашылығына байланысты болып келеді. Баланың эмоциясының дамуына тәрбиеші
... ... ... әсер етіп отырады. Сондықтан баланың жалпы психологиялық және физиологиялық
... ... ... тәрбиешілердің тигізер ықпалы зор. Демек, баланың ішкі сезімін ашуға
... ... ... болатын ол - тәрбиеші деп білеміз.
... ... ... Адамдардың бір-бірімен өзара мен байланыс процесінде серіктестің эмоцианалдық жағдайының
... ... ... қабылданатыны өте маңызды. Әсіресе бұл аспектінің маңыздылығы ересек пен
... ... ... арасындағы өзара байланыстың өзара әсер ету процесінің туындауын қажет
... ... ... Барлығымызға мәлім жағдай ол баланың эмоциясының дамуы қоршаған ортасына
... ... ... болып келеді, яғни баланың анамен немесе ересекпен байланысы. Ананың
... ... ... баланың танымдық белсенділігіне ықпал етуі болып табылады. Яғни анасымен
... ... ... бала анасында туындаған эмоцияны өзінде бейнелейді. Қандай да бір
... ... ... туындауы эмоцияның туындауына себеп болады. Сол арқылы бала мен
... ... ... арасындағы туындайтын эмоция ситуацияны шешу барысында көрінеді. Ситуацины шешу
... ... ... ананың жауапкершілігін біле отыра бала өзін қауіпсіз сезінеді. Қайғы
... ... ... өкіну эмоциясы ата-ана және ересектер үшін көмекті қажет етеді.
... ... ... бұзылысы бар балалармен көп жылдық психотерапиялық жұмыс әр түрлі
... ... ... арқылы өткізіледі. Динамиканың бағыты бала дамуының шартының өзгерісіне байланысты
... ... ... келеді. Яғни мұндай жағдайлар диагностикалық және психотерапиялық жұмыстарда балалық
... ... ... жасөспірімдік шаққа дейінгі аралықта жүргізіледі.
Жағымды
... ... ... тудыратын, бала өзін толық қауіпсіз сезінетін ситуация:
- ересек адамның балаға
... ... ... жылы лебізін білдіруі, амандасуы;
- ересек адамның балаға жеке көңіл аударуы,
... ... ... бірге ойнауы оған бір нәрсені үйрету немесе көмектесу;
... ... ... Балада жағымсыз эмоцияның туындау ситуациясы:
- қорқыныш-үрей, қайғы, агрессия үстіндегі
... ... ... көңіл аудармай ересектің кетіп қалуы;
- ересек балаға зейін аудармай басқаға
... ... ... аудару (қызғаныштың, қайғы, өкпе тызаның балада басым болуы);
- баланы жұбатудың,
... ... ... қатынастың жоюылуы, сыртқы үрейге көмексіздік;
- ересектің балаға қойған тиімі шегі,
... ... ... тапсырма беруі баланың агрессиясы мен қайғысын көмексіздік сезімнің туындауына
... ... ... соқтырады.
Қорытындылап айтқанда, ересектер мен бала
... ... ... жағымды және жағымсыз эмоцияны тудырып отырады. Ересектің балаға қалай
... ... ... немесе оның қатынасы жауап ретінде балаға да сол эмоцияны
... ... ... Балалар үйіндегі тәрбиешілердің эмоцияналды депрессиясына қарағанда ана эмоцияналды депрессиясының
... ... ... жоғары. Көп балалар балалар үйіне түскенде әртүрлі себептермен келді.
... ... ... әке шешесінің қайтыс болуымен, бірі әке шешесінің хабар-ошарсыз кетумен
... ... ... болатын, сонымен қатар олар әртүрлі күйдегі күйді кеше отыра
... ... ... тудырып отырады.
Ал туылысынан бұл мекемеге
... ... ... балалар төрт бөлікті мекемеде аз уақытта ғана тұратын болғандықтан
... ... ... ортаға толық бейімделмес бұрын екінші ортаға бейімделіп кетеді. Сондықтан
... ... ... олардың психикалық және жандүниесінің түсінігінің дамуы бойынша ешкімге сенбеу
... ... ... деген пікірді көрсетеді. Олардың ойынша пікір тағы да басқа
... ... ... алып кетеді деген сенімсіздіктің арқасында адамдармен терең қарым-қатынаста болуыды
... ... ... Жетім балалар үшін ең ауыр
... ... ... болып интернаттан кейінгі бейімделу кезеңі болып табылады. Оның кейбіреулері
... ... ... кезеңнен мүдірмей өтуге қабілетті. Бұл жағдайт олар үшін жай
... ... ... сұрақ емес. Балалар үйінен кейінгі түлектердің өзіндік өмір сүру
... ... ... психологтың да басты тапсырмалары болып табылады. Осыдан мынадай сұрақ
... ... ... балалар үй қабырғасында тұрып жетім жасөспірімнің өмірге жақсы бейімделуіне
... ... ... кедергі болуы мүмкін? Демек ол қатал ережеге бағынған, дағдыланған,
... ... ... әрекет етуге мүмкіншілігі жоқ: “егер ол өзін ортада нашар
... ... ... онда оны тиісті жазамен жазалайды”. Мысалы, “менің болашақ жанұямның
... ... ... кеші” – атты шығармада балалар үйі қабырғасынан түлек он
... ... ... жасар жасөспірім былай деп жазады: “Біз әйеліміз екеуіміз азанғы
... ... ... ішіп болған соң, балаларымызды үйге тастап серуендеуге шығамыз одан
... ... ... соң түскі асты ішіп, түскі ұйқыға кірісеміз ал, кешкі
... ... ... біз отбасымызбен теледидар көреміз”. Ал енді бұл шығармадан біз
... ... ... түлектің бір мезеттеде жалғыз қалғысы келмейтінін байқаймыз, яғни ол
... ... ... көлік ішінде, бөлмеде, серуендеуде жалғыз болуын қаламайды. Және де
... ... ... үйінде тәрбиеленушілердің бөлмесінде бір адам табылмасаол үшін жалығуды іш
... ... ... жалғыздықты білдіреді. Сонымен қатар жетім жасөспірімдер үшін өткен күндері
... ... ... болашағы алыс және жалған болып көрінеді. Қорыта айтқанда балалар
... ... ... қабырғасынан кетуші түлектер дұрыс өмірлік жолды таңдай білу қажет,
... ... ... оған әсер ететін оның өмірлік тәжірибесі.
Жанұядан тыс тәрбиеленген балалардың
... ... ... үйінде және интернатта тәрбиеленушілер) дамуы жайында көптеген манандар кейбір
... ... ... түрінің сапасы ретінде байланыстырып қарастырады. Баланың жанұялық ортасының атмосферасы
... ... ... адамның өсіп-дамуы сапасын анықтайды. Сонымен интернатта немесе балалар
... ... ... тәрбиеленушілердің дамуы мен олардың мінез-құлық ерекшеліктеріне А.М.Прихожан және Н.Н.Толстой
... ... ... жылдық зерттеу жүргізді. Олардың зерттеуінің қорытындысы бойынша жетімдердің психологиялық
... ... ... жай ғана жағдай емес. Психикалық дамудың тежелуін ғана авторлар
... ... ... қана қоймай, сонымен бірге баланың мінез-құлық дамуының сапасын қарастырған.
... ... ... тұрғыда қазіргі кездегі психология мен педагогика ғылымы баланың психикалық
... ... ... эмоциясын, ойлауын, сөздік қорын, мінез-құлық ерекшеліктерін, ересектермен және қоршаған
... ... ... қарым-қатынасын сипаттайтын бүтіндей бейнені береді.
Баланың жеке адам болып қалыптасып
... ... ... сатысы әр жас кезеңіне байланысты құрылады және де сол
... ... ... оның психикасының сапасы көрінеді. Ал балалар үйінде тәрбиеленушілердің психикасының
... ... ... жанұяда тәрбиеленген балаларға қарағанда психиканың басқа заңдылықтармен ерекшеленеді. Баланың
... ... ... дамуына, жеке адам болып қалыптасуына оның біріккен ортасы үлкен
... ... ... етеді. Сол сияқты балалар үйінде тәрбиеленушілер де ортақ бір
... ... ... сүру ортасын құрайды.
... ... ... Демек, жанұяда тәрбиеленген балалар өз қоршаған ортасында туыстық бауырмашылық
... ... ... туындатып үлкендермен және кішілермен қарым-қатынасын орынды жұмсап отырады.
Балалар үйінде
... ... ... үлкендермен қарым-қатынасы, өмірлік қабылдауы және мінез-құлқының қалыптасуы институционалды болып
... ... ... яғни сертті дәрежесінде түсіндірілген. Демек, балалар үйінде тәрбиеленушілердің психологиялық
... ... ... жалпы беталысы мынадай: олардың эмоцианалдық фоны тіпті кедей. Бұл
... ... ... тәрбиеленушілер қоршаған орта талаптарына бейімделуі тиіс. Бұндай жетімхана секілді
... ... ... балаларды тәрбиелеу және басқа да өмірлік тәжірибелерді баланың ерікті-эмоционалды
... ... ... әкеп соқтырады. Осы тұрғыда И.А.Залысина, балалар үйінде тәрбиеленушілер мен
... ... ... тәрбиеленуші балалардың уайымдау қажеттілігін салыстырмалы түрде зерттеген. Соның нәтижесінде
... ... ... дейінгі балалардың қоршаған ортадағы адамдарға уайым сезімін тудыруға қабілетті
... ... ... екенін дәлелдеген. Көбінесе олар басқа адамның сезіміне жауап беруде
... ... ... реактивті уайымдау олар үшін бөтенсу сезімін тудырады.
Ал И.А. Залысиның
... ... ... зерттеуінде жанұядағы балалардың тек ересектердің сезімін іздеп қана емес,
... ... ... қатар олармен серіктес ретінде өз сезімдерін белсенді бөлісіп отырады.
... ... ... мен сезімді білдіруді дамытудың қажеттілігі балалық шақтан-ақ қалыптасып ересек
... ... ... дамыған қалыпта болады. Осындай бала мен ересектердің өзара қарым-қатынасын
... ... ... үшін баланы ересек адамның алдында еркін ұстай алатындай, ойын
... ... ... айта алатындай, сезімін толық жеткізе алатындай жағдай туғызу қажет.
... ... ... келе, И.А.Залысинның зерттеулерінде балалар үйінде тәрбиеленушілердің эмоционалды аумағының дамуы
... ... ... сөз кеңінен қозғалған. Балалар үйіндегі тәрбиеленушілер өздерінің бағасын жеткізе
... ... ... олардың өз пікірі болғанымен де ересектердің пікіріне сүйенеді. Сондықтан
... ... ... бұндай балалардың сезімін ашу үшін оларға жылы мереймен қарау
... ... ... сияқты балалар үйінде тәрбиеленушілердің психологиялық аумағы жайында А.М.Прихожан мен
... ... ... былай деп жазады: “Балалар үйінде тәрбиеленушілер үлкендермен қарым-қатынасында өзіне
... ... ... зейінді аударады”. Қарым-қатынас барысында туындайтын кикілжің жағдайларды шешуден
... ... ... үйінде тәрбиеленушілер өздеріне жауапкершілікті артпайды, өздерінің мәселелерінің шешілу жолдарын
... ... ... ортадан күтеді. Олардың бойында қоршаған ортаны кіналау сезімі, агрессия,
... ... ... кінәсін мойындау алмаушылық сезімдері осы мекемеде тәрбиеленуші балалардың бойында
... ... ... жағдайды шешуді басым кездеседі. Бұл аталған ерекшеліктер “қорғаныш білімін
... ... ... Олар қиын ситуациядан шығуға талпынудың орнына аффективті әрекетке жүгінеді
... ... ... өкпе сезімін туындатын жауапкершілікті басқаның мойына артады. Бұл көрсетілген
... ... ... жетім балалардың эмоционалды еріктік аумағының қалыптасуын сипаттайды. Яғни
... ... ... бұл жағдайға қоршаған орта кінәлі ме? деген сұрақ туындайды.
... ... ... мұндай мекемеге тапсырылуы әртүрлі себептерге байланысты екендігі барлығымызға да
... ... ... (ішкілікке салыну, ата-анасының дүние салу, материалдық жағдайлардың жетіспеушілігі, психикалық
... ... ... ақыл-ойдың артта қалуы сияқты жағдайлар). Бұл факторлардың өзі қоғамдық
... ... ... ауырлықты тудыруы да аз емес.
Бұл жайындағы мәселелер XVIII ғасырдан
... ... ... қозғалып келеді. Мысалы, Гамбургтегі 1760 жылы мынадай сұрақты шешуде
... ... ... жарияланды. «Жетімдерді мекемеге тәрбиелеуге берген тиімді ме, әлде жанұяда
... ... ... төлеу арқылы тәрбиелеген дұрыс па?» Сол кезеңде көптеген философ,
... ... ... теологтардың пікірлерінше, қоғамдық мекемелерде тәрбиеленген дұрыс деген шешімге
... ... ... Осы жерде швейцарлық ұлы педагог Песталоцциді еске түсіруге
... ... ... Яғни осындай идеяның туындауына байланысты сол кезедрі балаларды шағын
... ... ... бөлген. Осы ситуацияның өзгерісі XX ғасырға дейін аса
... ... ... Содан бұндай мекемеде тәрбиеленушілер саны арта түсті.
Жетімдерді тәрбиелеудің тарихы
... ... ... тарихы сияқты көне боллып келеді. Оларды тәрбиелеу тарихи арнайы
... ... ... қысқаша айтқанда көп уақытты құрайды. Ал, жетімдер жайлы ғылыми
... ... ... тарихы және интернеттегі шарттардың арнайы құрылымы тым қысқа.
... ... ... ата-анасыз балаларға психологиялық көмек жайлы біз сөз қозғауымызға тура
... ... ... Ол мәселе дәл қазіргі жағдайдағы көз алдымызда өтіп жатқан
... ... ... тығыз байланысты. Яғни бұл әлеуметтік-қоғамдық мәселелер қазргі таңда ең
... ... ... өзекті мәселе болғанымен де ол жайанда ғылыми зерттеулер аса
... ... ... еместігі рас.
Балалар үйіндегі тәрбиеленушілердің дамуы жайындағы алғашқы психологиялық зерттеулер
... ... ... ғасырдың 20-жылдарында қарастырылған. Бұл жылдары психоаналитикалық теориялардың ықпалымен психология
... ... ... көптеген сенімдер талқыланды. Яғни бұл бала өміріндегі кездесетін
... ... ... адам болып қалыптасу мәселелері болып табылады. Бәрінене де бұл
... ... ... үйінде тәрбиеленушілердің эмоциясының (негативті) кері дамуы ана мен
... ... ... аздығынан туындайды. Демек, баланың жағымды эмоциясының дамуына ананың балаға
... ... ... қатынасы үлкен ықпал етеді.
Мұндай зерттеулердің қарастырылуы ең алғашқы кезде
... ... ... балалар психологиясы мектебінде қарасытырылған. Ол мәселені қозғаған Ш. Бюллер
... ... ... табылады. Дәл осы Веналық мектепте осы мәселеге байланыстиы кең
... ... ... зерттеу жүргізушілерді атап өтетін болсақ, Р. Спитца, Дж.
... ... ... және де К. Гольдфарба. Олар балалардың психикалық, депривациялық проблемаларын
... ... ... негізгі бағыттарын анықтаған. Шынында да бұл аталған зерттеулерді
... ... ... депривацияны сендірумен түсіндірген. Қорытындылап айтқанда, сол кезеңнен бастап, балалар
... ... ... тәрбиеленушілердің психологиялық мәселелері күнен күнге арта түсуде.
... ... ... ішінде ана мен бала арасында қатынастың аздығынан немесе жоқтығынан
... ... ... психологиялық мәселелердің туындауы ғажап емес.
Жетімханадағы балаларды эмоционалды өмірінің толықсыздығы
... ... ... әртүрлі психикалық тежелулер мен әлеуметтік бейімделудің бұзылуына әкеп
... ... ... Мұндай жағдайда жатақханадағы балалардың эмоционалдық жағдайының тым жоғары немесе
... ... ... төмен болуы мен қатар, қоғамдық ортада өзін тым жоғары
... ... ... тым төмен түсіріп жіберуін көрсетеді. Өзін-өзі қатты сүю жеке
... ... ... психикалық дамымауының белгісі болып табылады.Сондықтан да бұл жағдайда да
... ... ... ерікті, тілдік қимыл-қозғалыстың сонымен қатар әлеуметтік жетіспеушілік мәселелері туындайды.
... ... ... ақыл-ойының кемістігі көрініп, танымдық процестерінің дамымағандығы анық байқалады. Сондықтан
... ... ... олар өз ой пікірінен айырылып басқаның пікірімен жүреді. Сондай
... ... ... байланысты балалардың мінез-құлқы мен эмоциналды дамуының ерекшеліктерін атап
... ... ... бұрын, олардың эмоционалды дамуын мына әдістемелер арқылы анықтап алуға
... ... ... Мысалы, Люшер тестісі, «Үй, ағаш, адам» т.б бұл әдістемелердің
... ... ... эмоционалдық депривацияның, дисстрестің, түзету нұсқасын табуымызға болады. Сонымен қатар
... ... ... және сана деңгейіндегі жалпы адамдық құндылықтарды анықтауға мүмкіндік туады.
Психотравмалық
... ... ... айналыса отыра тәрбиеленушілердің психотравмалық ситуацияны қалай еске түсіретіні және
... ... ... байланысатыны жайлы, сонымен қатар ішкі қобалжулар мен уайымдарын қажетті
... ... ... анықтап алуға болады. Сондай-ақ, баланың эмоционалды еріктік аумағы мен
... ... ... жүйесінің дамуын іздестіруге болады. Және де ересектердің бірін-бірі түсіну
... ... ... жүргізуге мүмкіндік туады. Қазіргі таңда психолог, педагог, психиатр мамандары
... ... ... қоғамы жайлы сөз көп қозғауда. Сонымен қатар жетім балалардың
... ... ... қоршаған ортасымен ересектермен байланысындағы кездесетін мәселелер жайында сөз қозғаған.
... ... ... бірге жетім балалардың эмоцианалды еріктік аумағының дамуының бұзылуы олардың
... ... ... құрудағы, мамандыққа бейімделудегі жекелік байланыстарының аздығымен түсіндіріледі. Сезімдік эмоционалды
... ... ... дамымағандығы баланың ішкі дүниесінің дамуының (негативті) кері екендігін көрсетеді.
... ... ... жағдайда балаға психоэмоционалды реабилитация өзіндік өмір сүруіне жағдай туғыза
... ... ... үйіндегі психолог жұмысының формасы (диагностика, коррекция, профилактика) – қарапайым
... ... ... білім беретін мектептерде қолданылатын стандартты терім болып табылады. Алайда
... ... ... таңдауда балалар үйінде тәрбиеленушілердің психологиялық ерекшеліктеріне байқап әсер етуге
... ... ... келеді. Әсіресе ол (коррекциялық) түзету-дамыту жұмыстарына байланысты болып келеді.
... ... ... балалармен жұмыс жасауда оларға сәйкес әдістемелерді табу қиынға соғады.
... ... ... тәрбиеленген балаларға қатысты іс-тәжірибелік зерттеулер педагогикалық жіберіліп қойған балаларға
... ... ... сәйкес келе бермейді. Өйткені олар кейбір ойын, жаттығудың мағынасын
... ... ... бермей, олардың шешу жолдары қиынға соғады. Бірақ та интеллектке
... ... ... тапсырмалар көбінесе баланың ойлау, ес, сөйлеу, зейінінің дамытуға мүмкіндік
... ... ... Кей жағдайларда мұндай тапсырмаларды шешу барысындағы баланың көңіл-күйінің өзгеруі,
... ... ... қорқыныш, үрей, уайымдаудың туындау бала психикасының дамуын тежеп отырады.
... ... ... Сондықтан да әдістемелерді қолданудың ең тиімді
... ... ... ол арт-терапия (сказка терапия) ертек терапиялық, құм терапиысы әдістемелерді
... ... ... болып табылады. Сонымен бірге балаларға сурет, коллаж, пластинкамен бейне
... ... ... сөйлем құрау жаттығулары балалардың вербальді және вербальды емес интеллектісін
... ... ... Яғни бұл әдістемелер арқылы баланың жеке ерекшелігі мен «мен»
... ... ... анықтауымызға болады.
1.3 Эмоция – мінез – құлық
... ... ... жататын феномен
... ... ... Эмоция қазіргі теорияларда білімнің маңызды
... ... ... түрі ретінде қарастырылады. Эмоция психологиясы
... ... ... психологияның белгілі аймағы болып табылады.
... ... ... Қазіргі эмоция психологиясында «эмоция» түсінігінің түрлі
... ... ... анықтамалары кездеседі. Бірақ, барлық теоретик
... ... ... тәжірибелі тұрғыдан сай келуі
... ... ... «эмоция» түсінігінің жалпы қабылдаған анықтамасының
... ... ... жоқтығында. Сондықтан да «эмоция» категориясы мамандар
... ... ... тарапынан үлкен қызығушылықты туғызып отыр.
... ... ... байланысты Э. Роштың прототивтік ағым
... ... ... талдаған эмоция категориясының ішкі құрылымын
... ... ... зеріттеуін қарастырамыз. П. Витгенштейн пікіріне негізделген
... ... ... бұл ағым бойынша, табиғи категория
... ... ... бойынша анықталады. Эмоция категориясы келесі
... ... ... 4 өзгергіштік бойынша суреттеледі.
... ... ... 1.
... ... ... Жиілік.
... ... ... 2.
... ... ... Прототиптілік.
... ... ... 3.
... ... ... Бейкатегориялық.
... ... ... 4. Доминанттылық.
... ... ... А. Ортони,
... ... ... Клор және А. Коллинз /45/ өздерінің
... ... ... «эмоцияның конгетивті құрылымы», еңбегінде эмоцияға
... ... ... тек қана валенттілігі бар психикалық
... ... ... пайда болулар ғана жатуы керек,
... ... ... жағымды немесе жағымсыз сияқты уайымдар,
... ... ... қызығу, сенімсіздік және осы сияқты
... ... ... эмоция психологиясында қарастырылмауы керек
... ... ... Бірақ, арнайы зерттеулердің нәтижесі бойынша, таңқалу
... ... ... кіргізіледі.
... ... ... К. Изарды «Адам мінез – құлқының
... ... ... принципі болып, эмоцияның қабылдауды, ойлауды
... ... ... әрекетті ұйымдастыруы және күшберуі
... ... ... табылады, барлық эмоция эволюция барысында
... ... ... дамитын адаптивті функцияларға ие» деп,
... ... ... көрсетеді.
... ... ... – адамның негізгі мотивациялық жүйесін
... ... ... Мауер: «эмоция өз әсерімен мінез
... ... ... құлықты өзгерте алады, сондықтан ол
... ... ... өмірінде маңызды роль атқарады.
... ... ... қатар, эмоция интелектінің жоғары
... ... ... көрсетеді» деп, атап өтеді.
... ... ... – құлықтың негізгі қозғаушы күші
... ... ... болып табылады. Осы эмоция
... ... ... түгелімен әсер етеді. Оны жекелеп
... ... ... қарастырайық.
... ... ... және дене. Бет бұлшық еттерінде
... ... ... кезінде электрофизиолгиялық өзгерістер жүреді.
... ... ... қатар өзгеріс мидің электірлік
... ... ... белсенділігінде, қан жүру және тыныс
... ... ... да жүреді. (Симонов, 1975) ; Қатты
... ... ... ашулану немесе қорқу нәтижесінде жүрек
... ... ... ритмі минутына 40 – 60 дүрсілге
... ... ... Күшті жүретін эмоция кезіндегі соматикалық
... ... ... бұлай бірден өзгеруі барлық
... ... ... системалардың көп немесе аз
... ... ... бір –
... ... ... қосылуына әкеліп соқты. Мұндай өзгерістер
... ... ... қабылдауға, ойлауға, субьектінің іс әрекетіне әсерін
... ... ... тигізеді. Өзгерулер психикалық бұзылуға да
... ... ... соғуы мүмкін.
... ... ... Эмоция және қабылдау бір-бірімен
... ... ... байланысты. Эмоция басқа мотивациялық жағдайлар
... ... ... қабылдауға әсер етеді. Нормадағы
... ... ... дүниені дұрыс қабылдаса, ал қайғырып
... ... ... немесе уайымдап жүрген адамдарға басқалардың
... ... ... берген бағасына, белсене мән бермеу
... ... ... тән.
... ... ... Сонымен қатар, эмоция танымдық процестердің
... ... ... басқада бөліктеріне әсерін тигізеді. Осының
... ... ... әсерінен субьектінің мінез – құлқы өзгереді.
... ... ... ... ... ... пен Изард эмоцияның пайда болуына
... ... ... қабылдаумен білім үлкен роль ойнайды
... ... ... деп атап көсетеді. Жалпы эмоция
... ... ... деп аталады. Өйткені ол
... ... ... компанентен тұрады:
1. Арнайы ішкі
... ... ... детерминацияланған жүйкелі субстрат;
2. Мимикалық
... ... ... жүйкелі бұлшықет тән комплекс;
3.
... ... ... Субьективті уайымдаумен ерекшеленетін немесе фенаменалогиялық
... ... ... қасиет.
Осы
... ... ... компонент бірігіп, эмоцияны көрсетеді.
... ... ... осы пайда болған эмоцияға
... ... ... сипат тән:
1. Қызығу – толқу –
... ... ... уайымдалатын жағымды эмоция, ол оқуды,
... ... ... үйрену және шығармашылық талпынуды мотивациялайды.
... ... ... осы қызығу нәтижесінде субьектінің
... ... ... нәрсеге деген процестері артады.
2. Қуаныш
... ... ... максималды қажет эмоция. Ол сенімділік
... ... ... сезімімен сипатталады. Бұл Томкинс позициясы
... ... ... тұрғысынан қуаныш - жүйке стимуляциясының
... ... ... қатты төмендеуінің нәтижесінде пайда болады.
3.
... ... ... Таңқалу эмоцияның бірнеше түрлерінен
... ... ... бірақ ол эмоция емес.
... ... ... қарағанда таңғалудың ерекшелігі -
... ... ... барлық уақытта өтпелі жағдаймен
... ... ... Ол жүйке стимуляциясының бірден
... ... ... нәтижесінде пайда болады.
4.
... ... ... Қайғы – қасірет - бұл эмоция
... ... ... нәтижесінде адам өзін тастап жібереді.
... ... ... Жалғыздықты адамдармен қатынастың жоқтығын сезінеді,
... ... ... өзіне жалынышпен қарайды.
5 . Ашу
... ... ... бұл кезде бет қызарып, қан қайнап кетеді.
6. Жек
... ... ... – ашумен бірге пайда болады. Ол физикалық немесе физиологиялық
... ... ... нәтижесінде пайда болады. Ол деструктивті мінез – құлыққа
... ... ... келуі мүмкін;
7. Көргісі келмеу – жоғарыдағы екеуімен бірге
... ... ... болады. Осы, яғни эмоцоияның үш сипаты «жаушылық триадасы» деп
... ... ... Өзін күштімін яғни, басқадан ақылдырақпын, білімдімін, т.с.с) сезіну осыған
... ... ... келеді. Мұның бір қауіптілігі «суық» эмоцияға келіп тіреледі, ол
... ... ... немесе топтың деперсонизациялануына алып келеді. Бұл эмоция біреуді өлтіруде
... ... ... тигізеді;
8. Қорқыныш – бұл эмоция адам психикасы үшін
... ... ... зиян: адам тіпті «өлуге» дейін қорқуы мүмкін;
9. Ұят
... ... ... бұл адамның тығылу немесе жоғалып кетуіне кепіл болады немесе
... ... ... Күнә - моральды этикалық норманы бұзу нәтижесінде пайда
... ... ... эмоцияны мінез - құлық бейнесі ретінде көреміз. Сонымен қатар,
... ... ... эмоцияның компоненттерін, сипатын атап өттік, енді оның комплекстерін атап
... ... ... Оның комплекстері:
1. Мазасыздану өмір ерекшелігімен байланысты, яғни субьект психикасының
... ... ... белгілі бір нәрсеге мазасыздық көрсетуі;
2. Депрессия – дипрессияның алғашқы
... ... ... түсінігін Карл Абрахан берген. Ол мазасыздық пен дипрессияны қорқыныш
... ... ... қайғы аналогиясы ретінде қарастырды. Дефференциалды эмоция
... ... ... депрессия мазасызданудан да күрделі синдром деп аталады. Депрессия
... ... ... эмоциялармен қатар басқа да аффективті факторлармен сипатталады, яғни,
... ... ... физикалық нашар сезіну, жоғары уайымдаушылық. Махаббат –
... ... ... маңызды комплексі болып табылады;
4. Жаушылық – агрессияның
... ... ... ретінде анықталады.
Жалпы осы сипаттамаларға сүйене отырып мынандай қорытындыға келеміз:
... ... ... мінез-құлқының әр түрлі жағын эмоциялар арқылы көреді екенбіз».
... ... ... эмоция дегеніміз не? Оған анықтама бермес бұрын бірнеше
... ... ... тоқталамыз.
Фрейдтің психоаналитикалық теориялары психология тарихында және мінез-құлық ғылымында белгілі
... ... ... себептерге байланысты үлкен роль алып отыр. Фрейд санасыздық,
... ... ... динамикалығын сақтау мезанизмдері санасының дамуы, қысылу, көтерілу, тұрақтылық, өзгергіштік,
... ... ... сексуалдығы сияқты эвристикалық концепцияларды шығарды. Мұның барлығы аффект (эмоция)
... ... ... болып табылады.
Фрейдтің инстинктік қызығушылық теориясы мотивацияның классикалық психоланалитикалық теориясының
... ... ... ядросы болып табылады. Сөйтіп Фрейд: «аффект немесе эмоция психикалық
... ... ... тек қана қозғаушы күш болып табылады». Сонымен қатар,
... ... ... кейінгі еңбектерінде: «аффект немесе эмоцияны адам психикасына фантазияны
... ... ... тілекті итеруші күш ретіндегі интропсихикалық фактор» деп атап көрсетеді.
Психоаналитикалық
... ... ... анықтай отырып, Рапапорт - инстинктік қызығуды немесе мотивті
... ... ... интропсихикалық күш ретінде анықтайды.
Түрлі теорияларға сүйене отырып, эмоция механизмі
... ... ... келесі түсініктерді береді: Сөйтіп, қабылданған обьект танылмаған инстинкті
... ... ... мобилизациялау инициаторы болып табылады деп атап көрсетеді,
... ... ... осы энергияның шығуына ашық жолдар болмаса, (яғни,
... ... ... инстинктивті талаптың конфликті болу жағдайлары) онда ол басқа
... ... ... арқылы жол тауып, түрлі әрекеттерге әкеліп соғады. Осының әсерінен
... ... ... түр» немесе эмоционалды сезім – симультанды немесе бірінен
... ... ... бірі немесе жалғыз иекті болуы мүмкін. Біздің қоғамда
... ... ... пайда болуының ашық жолдарының сирек болуына байланысты,
... ... ... интенсивті эмоционалды разряд жиі болып тұрады. Сондықтан да
... ... ... психикалық өмірімізде «инстинкті эмоциялардан» басқа (бірден көтерілу,
... ... ... қорқыныш және т.с.с.) түгелдей эмоционалдық пайда болу иерархиясы бар
... ... ... конвенционалдыққа, интелектуалдыққа негізделген).
Эмоция туралы, Рапапорт: «Аффект сигналдар жиынтығы секілді
... ... ... танудың ойлау механизмі»:
Джон Боулби: «Үйреніп қалғанннан басқа өте
... ... ... сезіммен шығарылатын мінез-құлық жоқ (нет поведения сопроваждающегося более сильным
... ... ... чем привязанность)» - деп көрсеткен.
Сонымен, эмоцияның толық
... ... ... беру үшін біз үш аспектіге тоқталып өтеміз:
а)
... ... ... сезіну;
ә) Жүйке, эндокринді, тыныс және организмнің тағы басқа
... ... ... болып жатқан процестер;
б) Бақылауға берілетін эмоциялық комплекстер, дәлірек айтсақ,
... ... ... арқылы белгіленетіндігі.
Сөйтіп, Шахер /44/ берген анықтама бойынша, эмоция дегеніміз,
... ... ... қоздыру функциясымен біріккен функция оның бағасы және субьектінің
... ... ... жағдайға қатынасы. Бұл эмоцияның когнитивті теориясымен байланысты.
Ал Лазарус,
... ... ... оқиғаларға, өмір жағдайларына адамның берген бағасын танымдық процестерден пайда
... ... ... құбылыс деп суреттейді, ал Арнольд болса бағаны интуитивті
... ... ... автоматтандырыланған процесс ретінде анықтайды. Томкинс бұл проблеманы неврологиялық
... ... ... қарастыра отырып, эмоция нейронды стимуляцияның өзгеруімен бірге
... ... ... болады деп көрсетеді.
Сонымен, мінез-құлық - психологиялық дәстүрлерде кеңінен қолданылатын
... ... ... термин. Биховиористер бұл терминді бақыланып отырған реакцияның
... ... ... ашуға қолданды., бірақ көптеген ғалымдар оны кез-келген организмдік
... ... ... ретінде (аффективтік, когнитивтік немесе қозғалыс) анықтауда қолданды.
Осыған байланысты, эмоция
... ... ... ретінде қарастырылған жоқ, ол мінез-құлық негізінде жататын
... ... ... ретінде қарастырылды.
Дж. Эйсондорфпен жазылған мотив аралық теория бойынша, балалардың
... ... ... дамуындағы ауытқудың түрлі типтерінің пайда болуы жақындау және қашу
... ... ... механизмі арқылы қарастырылады. Осы мотивацияның бұзылуы қарым-қатынасты қиындыққа әкеледі.
... ... ... Эйсондорф мұндай бұзылыстың үш вариантын көрсетеді:
1. Бұл жақындасудың төмен
... ... ... сипатталады. Мұндай мотивацияға ие балалар басқалардан бөлек болғанды қалайды.
... ... ... балалармен ерте кездегі жалғызды конструктивті және зерттеу белсенділігі кезінде
... ... ... болады және бұл нашар әлеуметтенген адаммен байланысты емес. Жақындасудың
... ... ... мотивациясы балалардың заттық өмірге деген қызығушылығын меңгеруге негізделген.
Жақындасу
... ... ... қашу мотивациялар арасындағы конфликтіге байланысты. Ол баланың басқа
... ... ... араласқысы келеді, бірақ белгілі себептерге байланысты қатынас жасаудан қашады.
... ... ... конфликт мінез-құлықтық компромиске әкелуі мүмкін.
Әлеуметтік жақындасу мотивацияның жоғарылауымен қашу
... ... ... төмендеуінің қатынасы нәтижесінде мотивтердің іс-әрекетінен туады. Бұл мотивациядағы
... ... ... басқа адамдармен қарым-қатынас шегі бейтаныс, ал қарым-қатынасты шектеуді сезбейді,
... ... ... одан жиі қашады. Бұған агрессивті мінез-құлық тән.
Жоғары психикалық жағдай
... ... ... мазасыздық, таңқалушылық) немесе төменгі психикалық жағдай (өкіну, көңілсіздік т.б.)
... ... ... жағдайларға жатады. Осы сипаттамалардың дәлелі ретінде А.О.Прохоровтың
... ... ... зерттеулерінің нәтижесін қорытындылау барысында үйлеспеушіліктің келесі жағдайлары кездесті. Оқу
... ... ... жеткіншектер апатия, зұлымдық, ашу, өкпе сияқты жат жағдайларды басынан
... ... ... отырса, жағымды жағдайлар ішінен қуаныш, бақыт, таңқалу, қозу сияқты
... ... ... қасиеттері кездесіп отырған. Сонымен қатар, оқушылардың басынан кешіріп отырған
... ... ... тәуелділігі анықталады. Тітіркенудің импульсивті формасы қиын жағдайға тән мінез-құлықтың
... ... ... болып табылады.
К.Рубин өз еңбектерінде «әлеуметтік бөлектену» терминін қолданады. Әлеуметтік
... ... ... инициаторы болып баланың өзі табылады.
... ... ... бір көрінісі – ұялшақтық. Ұялшақтық – бала бейтаныс жандармен
... ... ... қорқу немесе мазасыздану пайда болады. Оның негізгі себебі әлеуметтік
... ... ... қорқумен байланысты. Әлеуметтік бөлектенудің тағы бір көрінісі -
... ... ... еркін сезінбеу немесе шегінушілік. Бұл жағдай баланың қатарластары арасында
... ... ... тіпті жағдайға байланысты да туып отырады. Бұның негізі жаңадан
... ... ... әлеуметтік бағадан қорқумен байланысты. Бұл жақындаудан қашудан күресуге
... ... ... ішкі конфликтілік мінез-құлық. Сонымен қатар, «әлеуметтік
... ... ... жақын, бірақ одан басқа «ұстамды» міне-құлық бар. Мұны жақын
... ... ... бейтаныс адамдардың арасында баланың өзін ұстап, олармен қатынасқа
... ... ... олардың әректені бақылаумен шектелу. Мұндай мінез-құлық баланың әлеуметтік
... ... ... стимул алдында сезінетін мазасыздануды бейнелейді.
Сонымен қатар, мұның негізінде
... ... ... себебі де жатыр. Бұл үндемейтін балаларға тән. Осы мәліметтер
... ... ... бойынша, үйлеспеушілік ерекше өмір жағдайында туады, яғни адам өмірінің
... ... ... де, қиын кезеңдерінде пайда болады. Оның пайда болуы рационалды
... ... ... бейадекватты, агрессивті, кей кезде қайғылы да мінез-құлықтың себебі
... ... ... мүмкін. Сондықтан да, субьект үшін бұл жағдайларды басқару күрделі
... ... ... табылады.
Жүйелі ағым және өзін ұйымдастыру концепциясы позициясы тұрғысынан
... ... ... ағза және орта арасындағы симметрияның бұзылысы нәтижесінен пайда
... ... ... күрделі функционалды құрылым болып табылады. Симметрия бұзылысы ашық
... ... ... келетін хабарлар және энергиялар толқынына негізделген процесстер әсерінен
... ... ... болады. Төмен тұрақтылық үйлеспеушіліктің маңызды қасиеттерінің бірі. Күнделікті өмірде
... ... ... қарым-қатынастың үйреншіктік жүйесінің бұзылуынан, шектен тыс белгілі бір жағдайлардан
... ... ... болуы мүмкін. Үйлеспеушіліктің пайда болуына әсер ететін басқа жағдайларда
... ... ... Атап айтсақ ол құрылымның негізгі белсенді элементтері және
... ... ... адам жүйелері арасындағы диссонанс болып табылады. Яғни, негізгі себептер
... ... ... мақсаттар, қажеттіліктер және «мен» құрылымы арасындағы қарсылықтар. Мұндай
... ... ... әсерінен пайда болатын үйлеспеушілік өте ұзаққа созылуы мүмкін
... ... ... бұл сол жағдайға сай түрлі мінез-құлықпен өткізіледі. Егер
... ... ... тұрғысынан қарайтын болсақ, үйлеспеушілік жете зерттелмеген олар тек уақытша
... ... ... ретінде қарастырылады.
Осы себептерге байланысты үйлеспеушіліктің феноменологиясы, құрылысы, құрылымы,
... ... ... ішкі және сыртқы фаторлары белгілі бір жағдайдың динамикалық өзгеруі
... ... ... кезеңі, өзара өтулері, динамикалы жағдайдың негізгі процессуалды сипаттамасы,
... ... ... субьектінің мінез-құлқына тигізетін әсері жете зерттелмеген. Бірақтар педагогтар үйлеспеушіліктің
... ... ... себептерін жас ерекшеліктеріне байланысты деп талдауға тырысады. Бұл көзқарас
... ... ... өйткені бұл мәселе бала дамуының жас кезеңге бөлінуінің
... ... ... байланысты.
Сонымен «үйлеспеушілік», «эмоция» және «мінез-құлық» бір-бірімен тығыз байланысты екен.
... ... ... эмоцияның белгілі бір сипаттары үйлеспеушілікті (тіпті эмоция болып табылатын
... ... ... өзі де) тудырса, пайда болған үйлесімсіздік (немесе үйлесімділік) мінез-құлықтың
... ... ... бір көріністерін береді, яғни теріс немесе оң мінез-құлықты
... ... ... екен.
Жалпы алғанда бірінші мәселе бойынша тұжырым жасасақ: адамның өмірі
... ... ... байланысты, оның әрекеті де қоғамдық саналы әрекет. Олай болса
... ... ... сезімдері де қоғамдық болмыс белгілеп отырады. Сезімдерді эмоциялардан дұрыс
... ... ... білушілік, бұл екеуінің мәнін бірдей деп ұғу кейде қате
... ... ... де соқтырады.
«Эмоция» ұғымының төркіні – «емовер» деген латын сөзінен;
... ... ... дейтін француз сөзінен шыққан. Қазақша мәні – тітіркену, толқу.
... ... ... жан дүниесінің сыртқы және ішкі әсерлер салдарынан әртүрлі күйлердің
... ... ... беру. Жалпы қорытқанда эмоциялы күйлердің көрініс беру. Жалпы қорытқанда
... ... ... күйлердің шығу тарихы, оған қосқан көптеген психологтар, философтар, медиктердің
... ... ... еңбектері арқылы біле аламыз. Эмоция күйлерінің өзіндік әсерленуі жағымды
... ... ... жағымсыз, пайдалы және пайдасыз жақтары көрсетіледі және сонымен қатар
... ... ... ЖАСӨСПІРІМ ШАҚТАҒЫ БАЛА ҚАЛЫПТАСУЫНДА ЭМОЦИЯ КҮЙЛЕРІНІҢ ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЗЕРТТЕЛІНУІ
2.1. Эмоция
... ... ... арналған экспериментальдық тәжірибе
Бұл құпия сезімнің кейбір әсермен және қандай
... ... ... өзіндік туыстығын, көп жылдар бойы біздің рухани ұмтылысымыздан айқын
... ... ... Біздің табиғатқа жалпы өзіміздің сезіміміз сол уақытта бір-бірінен алыс
... ... ... мен ешқандай жақындығын көре алмаған туралы қызықтырады.
Кейінірек психологияны оқи
... ... ... И.Д.Данонов өз студенттеріне эксперимент жүргізеді. Оларға сөздерді классификациялауды ұсынды:
... ... ... таракан, бұлбұл, жөтелу. Студенттер әртүрлі жазып көрсеткен кейбіреуі 1.
... ... ... жөтелу. 2. бұл-бұл, сүйісіну. Ал басқалары бұл сөздерді. 1.
... ... ... сүйсіну. 2. таракан, жөтелу 1 топтағылар "сүйсіну" мен "жөтелу"
... ... ... іс-әрекетін, ал "бұлбұл", "таракан" — объекттер, тірі организмдер 2-ші
... ... ... мотивтерін "бұлбұл" мен "сүйсіну" жағымды, ал "таракан" мен "жөтелу"
... ... ... жиеркенуші сезімін көрсетеді/400/.
Келесі зерттеу "эмоционалды классификация" әсері. Біздің алдағы
... ... ... классификацияның, екінші түрлері "жағымды" және "жағымсыз" заттардың бөлінді. Әртүрлі
... ... ... зерттеушілердің бірінші жағдайы сүйкімді және сүйкімсіз деп бөлген. Бірақ
... ... ... классификациясы объектілер әртүрлі жақсы және бағалы болды. Ең алғашқы
... ... ... теориялық бөлінудің екі формасының шынайы әсерін: түсінік пен бағалау
... ... ... Кейінірек белгілі болғандай жалпы, әртүрлі әсердің, оның эмоционалды байланыстары
... ... ... шығуы" мен сәйкес келген соңғы "дыбысқа", яғни субъект өзінің
... ... ... "жан" барысы бағалану болды, бірақ өзіндік түрін көрсетеді. Кейінірек
... ... ... өте қажетті сызықгы құрайтын болғанан кейін тұлғаның бағалануды хабардар
... ... ... әсерінің анықтауы, қызығушылық пен адамның арманы оның әлемді сезіну,
... ... ... бақытын елестету.
П.С.Купалов "бағалау — адам мен әлемнің қарым-қатынас шығарылуы:
... ... ... де, тарих процесінде адамның жасайтыны адамға белгілі" деп айтқан.
Н.С.Давиденков
... ... ... саналы бағалау нәтижесі ретінде қарастыруға болмайды, ол объективті тұрғыда
... ... ... Бұл байланыстар әдістемелік айқындылықтың фактілі және бағалауды мойындаудың шеттелуі".
Бағалауды
... ... ... — зат немесе әсердің айқындылық жан-жақты баға мен барлық
... ... ... немесе сынып "рангі" фактілі бағалау — сапалы мотивтердің мінез-құлқы.
Абстрактілі
... ... ... белсенді адамдардан объективті қажеттілікті көруге болады. Адамзат барлық өзіндік
... ... ... болды, жаңа құрылымды меңгеруде, техниканы қамтуда, жалпы өмір формдарының
... ... ... прогрессивті түрде жаңа құрылыстың деңгейін шығару. Құрылым-қажеттілік біздің белсенді
... ... ... айқындылығын көрсететін механизм ретінде қарастыру. Біздің сәйкестенген механизміздің белсенділігін
... ... ... бағалау түрін адамның орентациясын қарапайым бағалау орантациясы белгілеуге, тұрақты
... ... ... орентациясын бағалауының бітуін уақыт програмасының-қажеттілігі айқындады. Соңғы бағалану түрінің
... ... ... адамның субъективті қатынасының объективті қажеттіліктің тууын
... ... ... тұлғалық өзіндік өршудің
... ... ... бағасы болды. Бұл жағдайда жеке тұлға, мұндай "бағалы қатынасты"
... ... ... болашаққа программа жүргізеді.
Мұғалімдер мен ата-аналар жас өспірімдердің санасына әсер
... ... ... отырып, оларға ұстамдылық керек екендігін ұғындырып қана қоймайды, сонымен
... ... ... жас өспірім баланың ұстамды болуға деген эмоциялы ниетіне қозғау
... ... ... өз бойын билеуге мүмкіндік беретін қадір-қасиетін өзі тәрбиелеп алуға
... ... ... эмоциялық сезімін оятады. Осыған байланысты мектеп пен жанұяның тәрбиелік
... ... ... беріліп жасөспірім бала мұғалімдер немесе ата-аналар ұсынған сан алуан
... ... ... қолданды. Бұл әдістерді жас өспірімдер өзінің практикалық іс-әрекетінде қолдана
... ... ... ғана және оның нәтижесін көріп, эмоционалды ұстамдылықты тәрбиелеуге шынында
... ... ... көз жеткенде ғана оның маңызы зор. Өзінің көңіл-күйін билей
... ... ... қасиетін жасөспірім бойына тәрбиелеп сіңіруде олардың өзін-өзі бақылай білуі
... ... ... орын алады.
Жас өспірім баланың тұрмыс жағдайы, одан ұстамды мінез
... ... ... талап ететін болса, онда баланың бойында ұстамдылықты қалыптастыру ісі
... ... ... жүргізіледі. Сондай жағдайда ғана бала ұстамды болуы қажет екенін,
... ... ... және өзінің қылық-әрекеттерін мұқият бақылап отыру керегін түсінеді.
Егер өзінің
... ... ... жас өспірім бала саналы түрде бақылай алатындай халге жетсе,
... ... ... оның бойында ұстамдылықгы қалыптастыру ісі ойдағыдай жүзеге асатын болады.
... ... ... болу үшін бала өз эмоционалды қылығына өзі абай болып,
... ... ... бақылап отыруға үйренуі керек,
... ... ... әйтпесе дағды алған
... ... ... әдеттер қайтадан туып кетуі мүмкін. Алдына қойған
... ... ... орындауға болатынына және оны орындау қажет екеніне бала сенуі
... ... ... сөйтіп өз байламынан сәл де болса ауытқуға жол бермеу
... ... ... бала көбінесе дәйексіздеу келеді, өз еркін өзіне беріп қоя
... ... ... кезде ол өз мінін түзету ісін үнемі бақылап отыра
... ... ... Жасөспірім баланың ұстамды болуға ұмтылу ниетін айналадағы өзге адамдар
... ... ... оның бұл ниетін өзінің қимыл-әрекетінде, эмоционалды мінез-құлқында жүзеге асыруға
... ... ... керек. Осыны ескеріп мұғалім жас өспірімдердің арнаулы жұмыстар жүргізеді,
... ... ... бірқатар шараларды белгілейді де солардың пайдасы тиетін, тимейтіндігін іс-жүзінде
... ... ... болды.
Жасөспірім бала өзін-өзі қадағалап бақылап отырумен бірге өзіне-өзі ықпал
... ... ... білуі керек, қисыққа баспай, орынды әрекет, орынды қимыл жасауға
... ... ... зорлап мәжбүр ете алатындай болуы қерек. Осылайша өзін-өзі ықпал
... ... ... бір жолы өзін-өзі сендіру болып табылады. Бұл жолды біз
... ... ... ұсыну арқылы, оны олар қабылдады. Жас өспірім бала өзімен-өзі
... ... ... ақылдасып сөйлескендей болады да, өзінше дұрыс деп тапқан қылығын
... ... ... жөн болатындығына өзін сендіреді.
Өзін-өзі сендіру әдісімен қатар мұғалім жасөспірімдерге
... ... ... бұйрық беру немесе тыйым салу тәсілі әсіресе ұнамды эмоция,
... ... ... көрсету керек болған жағдайда жас өспірім баланың эмоциялық көңілінде
... ... ... күмән туса, сонда қажет.
Оқушыларға бақылау жүргізгенімізде біз жасөспірім балалар
... ... ... мінез-құлқында пайда болып келе жатқан жаңалықты, өзін-өзі тежеп ұстап
... ... ... қабілетін өте баяу қабылдайтын, ал кейде тіпті
... ... ... білдіріп, қиналып, мүлде ынтасыз жағымсыз эмоцияларға әсерленетінін байқаймыз.
Жасөспірім баланың
... ... ... жүргізіп эксперименттері: мәселен «Кейде көңілім екі ойлы болып тұратын
... ... ... болады, сонда мен ойымды талқыға саламын. Осы жексенбіде шаңғы
... ... ... шықсам ба екен немесе музейге барсам ба екен деймін.
... ... ... болса, сабаққа керек, ал шаңғы тебу оданда қызықғырақ.
... ... ... Міне енді талқылай бастаймын, кейде өзімді тежеуге
... ... ... келеді. Кейінірек бірнеше рет тексеріп, осылай етудің, яғни ішімде
... ... ... бұқыраған сезімнің эмоциналды бекітуі,
... ... ... буырқануы басылады».
Жасөспірім балалардың ұстамдылықты
... ... ... өз бойына сіңіріп тәрбиелеу ниетін
... ... ... асыруда олардың өзгелермен өз
... ... ... салыстыруы, жолдасының бойындағыдай
... ... ... жақсы эмоционалды түрлері, әсіресе
... ... ... ата-аналардан жақсы атақ әперетін қасиетті өз бойына да дамытып,
... ... ... артта қалмауға ұмтылу ниетін оятатын әдіс-тәсілдер - маңызы едәуір
... ... ... тәсілдердің бірі болып табылады.
... ... ... Жас өспірім балаларды
... ... ... тәрбиелеу кезінде кейде екі
... ... ... оқушының бірін-біріне бақыланып қоюға болады. Бұл
... ... ... мәні зор екенін жас өспірімдер оны аса жоғары
... ... ... бақылайды. Олар мұның
... ... ... жақты ықпалы бар
... ... ... деп
қарайды:
1)"Басқа біреуді бақылап
... ... ... өзінді де
... ... ... ұстайсың";
2) "Өзінді де басқа біреудің бақылап жүргенін білгенінде
... ... ... тәртіп бұзғандығың туралы одан ескерту естігенінде тағы да өзінді
... ... ... ұстайтын боласың".
Осыған байланысты жасөспірім баланың өзін - өзі билей
... ... ... қабілеті жететіндігіне, сөйтіп, қажетті дәрежеде ұстамдылық көрсете алатындығына сену
... ... ... рөл атқарады.
Жоғарыда айтылғанның бәрі мынаны көрсетеді: жасөспірімдер өзінің эмоциналды
... ... ... ұстамдылық көрсетуге бейім келеді, сонымен қатар өз бойына ұстамдылық
... ... ... сіңіруге табанды түрде ұмтылатындығын байқайды, сол үшін олар алуан
... ... ... әдіс-тәсілдер қолданады, бұл әдіс-тәсілдерді оларға мұғалімдер үйретеді.
Олардың кейбіреулерін балалардың
... ... ... ойлап табады, кейбіреулерін жолдастарынан үйренеді, пайдаланады. Алайда жас өспірімдер
... ... ... ұстамдылыққа тәрбиелеу үшін керекті сан алуан әдіс-тәсілдерді ұсынып отырушы,
... ... ... мектеп, мұғалім, ата-ана болып табылады, жас өспірімдермен үлкендер жүргізетін
... ... ... жұмыстары болып табылады. Сол тәрбие жұмысы жас өспірімдердің көңілінде
... ... ... тәрбиелеу ниетін туғызады. Бұл ниетке мектеп пен жанұя тәрбие
... ... ... бағыт береді.
Жеке тұлға қалыптасуында эмоция күйлерінің байланысы әсерінің
... ... ... жасөспірім балалардың жеке тұлғалық қалыптасуына байланысты. Жасөспірім шақта эмоционалды
... ... ... жағымсыз эмоцияларға қатты берілуі, әртүрлі стресс пен дағдарыстарға әлі
... ... ... дайын еместіктен тез душар болуы. Болған жағдайында одан шыға
... ... ... жолдары. Мұғалімдер мен ата-анасының арқасында жағымды эмоцияға қалыптасуы, не
... ... ... не жаман екенін түсіну. Жасөспірім шақта еліктегіш келетіндіктен үлкендер
... ... ... қалыптастыруда түзу жол көрсету, мінез –құлықтарын бақылап түзетіп отыру.
№1
... ... ... М. Люшердің түрлі түсті тест әдісі.
... ... ... Тесті жүргізбес бұрын ең алдымен сегіз түрлі түсті
... ... ... бұрышты карточканы дайындап алғаныңыз дұрыс (көк, жасыл, кызғылт-сары, ашық-сары,
... ... ... сиякөк, қоныр, қара, сұр) бұлар мынадай сәйкес номерлермен белгіленеді
... ... ... 1 2 3 4 5 6 7 0.
Бұл
... ... ... түсті карточканы араластырып зерттелінушінің алдына ұсыну қажет.
М. Люшер тестінің
... ... ... нұсқасы.
1. Мына берілген 8 түске қараңыз да, соның ішіндегі
... ... ... ұнайтынын таңдаңыз. Бірақ, бұл түстерді басқа заттармен
... ... ... таңдауға болмайды. Яғни киімнің, автокөліктің түсімен байланыстыруға болмайды.
... ... ... өзіңізге ұнаған түсті ғана таңдап аласыз.
2. Осы 8 түстің
... ... ... таңдалған біреуін сол жағыңызға карточканы төкеріп қоясыз.
3. Енді тағы өзіңізге
... ... ... деңгейде ұнаған түсіңізді даңдап, оны оң жағыңызға төңкеріп қоясыз.
4. Сол
... ... ... келесі түстерді де ретімен таңдап, жалғастырып, кезегімен қоя бересіз.
... ... ... сегізінші таңдалған түс оң жақта тұруы қажет.
5. Осы таңдалған
... ... ... рет-ретімен номерлеп қойыңыз.
6. Зерттелінуші келесі таңдауды алды делік,
1) Қызыл, 2)Көк,
... ... ... Сиякөк, 4) Сары, 5) Жасыл, 6) Қоңыр, 7) Сұр
... ... ... 8) Қара. Бұл тұрғыда 3 1 5 4 2
... ... ... 7 осындай қатар саны шығады.
Осы қатар санын төрт
... ... ... екі жұптан бөлеміз. Бірінші жұптың индексін «+»
... ... ... таңбамен белгілейміз. Екінші жұптың индексі «х», үшінші жұптың
... ... ... «=», төртінші жұптың индексі «-». Қорытындысында мынадай нәтижені
... ... ... 3 1 5 4 2 6
... ... ... + + х х
... ... ... = - - .
Тестілеудің талдануы және
... ... ... «+» таңбасымен белгіленген индекс – түсті жоғары
... ... ... ұнату,
«х» таңбасымен белгіленген индекс – түске орташа
... ... ... ұнату қатынасы.
«=» таңбасымен белгіленген индекс — түске деген немқұрайлық
... ... ... таңбасымен белгіленген индекс – түске деген жағымсыз
... ... ... Біздің мысалымызда түсті келесі жағдаймен таңдалынуымызға болады.
... ... ... 3 1 5 4 2 7
... ... ... + + = = - -. Кей
... ... ... зерттелінушіге тереңінен анализ жасауға тура келеді. Ондай жағдайда тесті
... ... ... жүргізуге тура келеді. Яғни зерттелінуші түсті қайтадан таңдауы қажет.
Бірінші
... ... ... таңдағаннан соң, бұл тесеті 15минуттан кейін жүргізілуі қажет.
... ... ... минуттан кейін зерттелінушіге түстер араластырылған түрде беріледі. Зерттелінушіге
... ... ... мынадай ескерту беріледі:
«Берілген карточканы бірінші мәрте көргендей, оны
... ... ... таңдайсыз, алғашқы таңдағаныңызды еске түсірудің қажеті жоқ». Сонымен алғашқы
... ... ... кейінгі таңдағанды номерлеп жазу қажет. Сонда екі қатар
... ... ... болады. Мысалы, 3 1 5
... ... ... 2 6 7
... ... ... ... ... ... ... ... ... 3 5 1
... ... ... 4 2 6 7 0
Зерттелінуші
... ... ... өз еркімен қандай түс ұнайтынын немесе ұнамайтынын шешуі
... ... ... Соңында бұл көрсетілген индекстердің алғашқысы мен соңы мына
... ... ... түсіндіріледі: +3 -7
... ... ... психоэмоционалды талдануы
№2 әдістеме: «Өз эмоцияңды қалай
... ... ... керек?» минилекция.
Мақсаты: эмоцияны басқаруға үйрету.
Уақыты: 10 минут.
Негативті эмоцияны қалай
... ... ... болады?
Сені түсінетін достарыңның арасында жағымсыз эмоцияңнан арылу. Егер сен
... ... ... жағымсыз эмоцияңнан арылғың келсе, онда жастықты ұр, бет орамалды
... ... ... болса да сық. Ашу энергиясы иық, қолдың жоғары бөлігінде
... ... ... және саусақтарда жиналады. Кезкелген дыбыс шыға, ашу күші мойныңа
... ... ... қалуы мүмкін. Толыққанды арылу қандай да бір спорт түрімен
... ... ... шығады. Сондықтан да нағыз спортшылар дене және жан саулығына
... ... ... Адамға табиғаттың жақсы әсері мол. Қиын жағдайда серуен
... ... ... өзен ағысына және көлдің мөлдірлігіне қарау, таза ауамен тыныстау
... ... ... көмектеседі. Тыныс алу мен оны шығару миға баратын импульстар
... ... ... жақсарып, стреске әсер етеді.
Сосын терең тыныс алу қажет. Табиғат
... ... ... миымызға түсетін психикалық ауырлықтан қорғаудың тамаша құралы жылау мен
... ... ... берген. Күлкі жүйке жүйесінің ерекше қорғанышы. Ол қауіпті
... ... ... ағымдарынан құтқарады. Осы жаттығуда жылау мен күлкінің емдік қасиеттері
... ... ... Ал ені эмоцияны реттейтін бірнеше жаттығулар жасаймыз.
1. Бас бармақты
... ... ... қаратып жұдырықта. Тынысыңды жаймен ішке жинап, жұдырығыңды қыс.
... ... ... жұдырығыңды біртіндеп босатып, тынысыңды шығар. 5 рет қайтала.
... ... ... осы жаттығуды көзді жұмып жасаймыз. Бұл тиімділігін арттырады.
2. Екі
... ... ... грек жаңғағын алақанда айналдыр. Екі алақанға кзекпен жаса.
3. Кішкентай бөбек
... ... ... басына массаж жаса.
4. Жаңғақты кішкентай бөбек саусағына жақын орналастырып, екінші
... ... ... 3 минуттай айналдырып қимыл жасаңыз.
2.2 Зерттеу
... ... ... міндеті, болжамы, зерттеу әдісіне сипаттама
Қорыта келгенде жасөспірім оқушы балалар
... ... ... көңіл-күйлері жақсы болса, күрт төмендеп кетеді екен. Өйткені, олар
... ... ... келеді. Депрессияға жақын, тез еліктегіш, сенгіш, ашуланшақ, өте ерке.
... ... ... өзімнің бұл практикалық жұмыстарымда өте көп нәрсені білдім. Жасөспірім
... ... ... өте эмоционалды келетіндіктен агрессивті болып келеді.
2-әдістеме
Мектебі: №1
Күні: 12.11.12 ж.
Сыныбы:
... ... ... саны: 18 оқушы. 10 қыз, 8 ұл бала.
Көңіл-күйі жоғары:
... ... ... оқушы
Көңіл-күйі төмен: 6 оқушы
Көңіл-күйі орташа: 4 оқушы
Мақсаты: Жағдайға және
... ... ... өзгеруінен уайымдаудың шығуын көрсеткен.
Эмпирикалық-практикалық зерттеулердің жас өспірім шақтағы
... ... ... эмоциялы күйлерге түседі.
Мақсаты:
Жас өспірім шақтағы оқушылардың эмоциялық күйіне тез
... ... ... олар өте әсершіл келетіндіктен әртүрлі эмоциялық күйлерге байланысты әдіс-тәсілдер
... ... ... Негізгі мақсатым осы зерттеулерді жүргізе отырып қазіргі жас өспірім
... ... ... бақылап, эмоциялы күйлерге ұшырау себебтерін ашып көрсету. Осы тандағы
... ... ... арқасында әртүрлі стресстердің көп болуын, ақпаратын жан-жақты ұлғаюының арқасында
... ... ... проблемалар көбеюінің салдарынан тууы.
Міндеті:
Қазіргі таңдағы
... ... ... адамдардың, әсіресе
... ... ... Қазақстан Республикасындағы жас өспірім балалардың сол жаңа ақпараттарды
... ... ... меңгере алмауы, эмоциялық күйлерге,
... ... ... ішінде жағымсыз эмоциялық әсерлер жиілеу; соның арқасында денсаулықтардың
... ... ... жүйке-жүйесінің жұқаруынан сақтау. Жас өспірімдердің өмірін сақтау, жөндеуде ата-ананың
... ... ... мектеп қабырғасындағы мұғалімнің тәрбиесі мен білім беру кезеңдерінде қолға
... ... ... таңда психологияға мән беріп, психологтардың әртүрлі еңбектері арқасында, қазіргі
... ... ... ақпараттың молдығынан көптеген зерттеулер алуға болады. Келешекте жас өспірім
... ... ... өз өзін тәрбиелей алатын болады. Әрбір бала өз-өзіне байсалды,
... ... ... білімді, яғни әр бала өзіне психолог бола алады.
... ... ... Зерттеу әдісіне сипаттама
Жас өспірім
... ... ... психикалық күйі мен
... ... ... ... ... ... дезадаптациялық әдістеменің диогностикасы. Соның ішіндегі (санның) көңіл
... ... ... белсенділік, қал-жағдайының бағалауының жылдамдығын диогностикалау әдісі. Жалпы бұл методика
... ... ... өспірімнің өзін өзі тани ма? Деген сұраққа жауап. Мұндай
... ... ... 30 жүп қарама-қарсы сөздерден құралған.
Зерттелушіден өзінің көңіл-күйін тексеруге ұсынады.
... ... ... жұп өзіндік шкаласы бар, зерттелуші өзінің көңіл-күйін жан-жақты деңгейде
... ... ... белгілейді.
Құрылымы:
... ... ... өзіңізден күйіңіздің қазіргі
... ... ... уақытта не сезінесің кестенің көмегімен
... ... ... белгілі ұсынылғанын белгілейді. Әрбір жұптың өзіңіздің көңіл-күйіңізге жақын
... ... ... белгілеу,яғни өзіңізге жақын санды белгіле.
Қолдану жолы: Барлығын жинақтап санауда
... ... ... болса бір баллдан есептеледі, ал теріс жақтан болса жеті
... ... ... түрады. Сонымен қатар
шкаланың оң жағы өзгеріп
... ... ... бірақ қалыпты көңіл-күй әрқашан жоғары
... ... ... алады. қайшы келген төменгі баллдан алады. берілген үш түрлі
... ... ... сәйес топталады. әрбір баллдар саны жеке есептеледі.
Қал-жағдайы: (шкала бойынша)
... ... ... 3,4,9,10,15,16,21,22,27,28.
Көңі-күйі: 5,6,11,12,17,18,23,24,29,30.
Әрбір категорияда алынған нәтижесі 10 ға бөлінеді. Орташа
... ... ... шкаласы 4 ке тең. Бағаның 4 баллға көтерілуі қалыпты
... ... ... нәтижесі. 4 тен төмен болса, онда қарсы. Қалыпты көңіл-күйдің
... ... ... 5,0-5,5 балл диапазонына жатады. (Қосымша А)
2.3 Эмоционалдық күй-жағдайды
... ... ... нәтижелері
Айқындау экспериментін Ж.Жабаев атындағы №4мектеп гимназияда 10 сыныптарда оқитын
... ... ... қамтыдық. Оқушылардың эмоциясының көрініс беруін зерттеудің нәтижелерін бір-бірімен ұштастырып
... ... ... түрде талдадық.
Балалардың акцентуацияның түрлері мен оның көрініс беру деңгейін
... ... ... үшін Шмишек-Леонгард тестін пайдаландық.
Жасөспірімдердің мінез акцентуациясының қыр-сырын жан-жақты зерттеген
... ... ... жасаған теориялық қағидаларға сүйене отырып көптеген зерттеу әдістемелері жасалған.
... ... ... тестер арқылы жүргізілген диагностикалық бағдарлама баланың өмір жағдайы мен
... ... ... дамуының түрлі жақтарын анықтауға бағытталған. Осы проблеманы зерттеу үшін
... ... ... сынып оқушыларының дезадоптация, акцентуация, агрессия көрініс беруін және оның
... ... ... анықтауға арналған тестілерді жүргіздік. Жасөспірімдердегі тек сол жасқа тән
... ... ... қасиеттерді анықтау үшін арнайы психодиагностикалық әдістер жүргізіледі.
Тест нәтижесін талдау.
... ... ... тест тапсырмаларына берген жауаптарын талдау жоғарыда берілген акцентуация түрлерінің
... ... ... бойынша жүргізіледі.
Осы тест нәтижесін талдау барысында балалардың басым көпшілігінде
... ... ... бір түрінің, кейде одан көп түрлерінің белгісі бар екені
... ... ... Зерттелініп отырған жетінші сынып оқушыларында орын алған акцентуация түрлерін
... ... ... жас ерекшеліктері сипаттамамен салыстырып көргенде жағдай шектен шықпаған, норма
... ... ... дисперсиясында орналасқанын анықтадық. Тек қана 4 оқушының акцентуациясы нормадан
... ... ... асық болды.
Зерттеу нәтижелерін талдау кестесінде көрсетілгендей балалардың басым көпшілігінде
... ... ... және демонстративтік акцентуация түрлері анық байқалды, сонымен қатар тұрақсыздық
... ... ... балада), акцентуацияның басқа түрлері 2-3 баланың көрсеткіштерінен байқалды, ал
... ... ... эпилептойдтық және экзальтациялық түрлерінің көрсеткіштері нормадан көп ауытқу бермеді,
... ... ... ондай көрсеткішке ие болғандар жоқ деп есептедік.
Акцентуацияның түрін дәлірек
... ... ... үшін біз Кондаштың «Әлеуметтік – ситуациялы мазасыздану шкаласы» принципіне
... ... ... жасалған И.Спилбергердің «Ситуативтік мазасыздану шкаласы» әдістемесін әдістемесін жүргіздік. Бұл
... ... ... бойынша мазасызданудың негізгі көзі болып табылатын объектілерді анықтауға болады.
Келесі
... ... ... И.Спилбергердің «Ситуативті мазасыздану шкаласы» тестін жүргіздік. Ситуативті мазасыздану субьективті
... ... ... эмоциялармен сипатталады, бұл стресті жағдайларға әсер ететін эмоционалды реакция
... ... ... интенсивті жағынан әртүрлі уақыт жағынан динамикалы болуы мүмкін. И.Д.Спилбергертің
... ... ... мазасыздану шкаласы мазасыздану деңгейін дифференциалды өлшеуге мүмкіндік беретін бірден-бір
... ... ... болып табылады. Шкала 40 тапсырмадан тұрады, оның 20 ситуативті
... ... ... деңгейі бағалауға, 20 жекелік мазасыздану деңгейін бағалауға арналған. Әдістемені
... ... ... де, жеке де жүргізуге болады. Зерттеуші нұсқауға байланысты жауап
... ... ... Тапсырмаларды орындау барысында зерттелінушілерге тапсырмалар номерлері қойылған жауап парақтар
... ... ... Жалпы көрсеткішті анықтау үшін жиналған баллдар қосындысы шығарылады.
И.Спилбергер ұсынған
... ... ... – ситуациялы мазасыздану шкаласы» әдістемесін пайдалана отырып жасөспірімдердің мазасыздануы
... ... ... адамаралық, отбасы мүшелерімен тіл табыса алмай жүргенімен байланысты немесе
... ... ... байланысты екендігін анықтадық. Берілген шкала бойынша мазасызданудың мектепішілік, өзіндік
... ... ... адамаралық деген үш түрге бөліп бағаланады. Мектепішілік мазасыздану баланың
... ... ... немесе басқа оқушылармен қарым-қатынасының қалыптасқанымен байланысты көрініс береді, өзіндік
... ... ... баланың алдында тұрған проблемаларды шешудегі жетекші мотивациясы табысты болу
... ... ... сәтсіздіктен қашу болуымен байланысты, ал адамаралық – жалпы қарым-қатынас
... ... ... қалыптасқандығына тәуелді болады. Олардың деңгейі келесі шкала бойынша бағаланады.
Зерттелінушінің
... ... ... жинаған баллдары әр шкала бойынша бөлек-бөлек және түгелдей үш
... ... ... біреуі бойынша есептелінеді. Нәтижелері мазасызданудың түрлерін және оның деңгейін
... ... ... Мазасыздану деңгейі төмендегі стандарттар бойынша анықталады.
Жасөспірімдердің мазасыздану деңгейінің қаншалықты
... ... ... немесе төмен екендігін анықтау үшін жүргізілген психодиагностикалық әдістеменің нәтижесін
... ... ... кестеден көреміз:
Мазасызданудың түрлері Зерттеушілер саны
1. мектептік 15
2. өзіндік бағалау 13
3. жекеадамаралық 20
Жалпы 24
Балалардың жауаптарын
... ... ... және ретке келтіру нәтижесінде зерттелінушілердің акцентуациясы олардың өмір сүретін
... ... ... статусына байланысты екені анықталды және мұндей көрініс осы жас
... ... ... балалар үшін норма деп айтуға болады. Өйткені басқа сыныптарда
... ... ... зерттеулердің нәтижесі осы көрсеткішке жақын болды.
Зерттеу нәтижесінде оқушылардың мазасыздануын
... ... ... себетердің ішіндегі жетекшісі сынып ішіндегі қарым-қатынасқа, ұялшақтыққа, өзіне және
... ... ... деген бейадекватты қарым-қатынасына келіп тіреледі. Бұл жағдайлар тереңдеп кетпес
... ... ... мазасыздану деңгейі жоғары болған оқушыларға көбірек көңіл бөліп, жеке
... ... ... жүргізілді. Сонымен қатар, сынып ішінде, топтық іс шаралар кезінде
... ... ... арластырып, сабақты әр уақытта сұрап, сұрақтарды көбірек қойып, топтық
... ... ... баланың жеке мәселесін үмыттыруға негіз болатын жеке әңгімелерді жүргізілді.
... ... ... мазасыздану шкаласы» бойынша зерттеу нәтижесі.
Бұл әдістеме жоғарыда көрсетілгендей
... ... ... сынып оқушылары арасында жүргізіледі. Зерттелінушілердің ситуативті мазасыздануы барлық көрсеткіштері
... ... ... жоғары болғандар 33 пайыз, жекелік мазасыздану көрсеткіші бойынша 51
... ... ... мазасыздану көрсетті. Сонда кейбір оқушыларда ситуативті және жекелік мазасыздану
... ... ... көрініс беретіндігі анықталды.
Мектеп оқушыларының ішіндегі жасөспірім жас кезеңіндегілердің акцентуациясын
... ... ... осы ерекшелікпен ұштасып келетін мазасыздану ерекшеліктерін зерттеу олардың жалпы
... ... ... анықтап, қиындық көріп жүрген баларға психологиялық көмек көрсету мақсатында
... ... ... Сондықтан зерттеудің келесі кезеңінде жасөспірімдердің жас ерекшелігін ескере отырып
... ... ... психодиагностикалық жұмыстар нәтижесіне сүйене отырып балалардың ерекше мінез-құлық көрсетуінің
... ... ... себебі - оқушылардың өздері өмір сүретін ортасымен қарым-қатынасының қалыптаспағандығы
... ... ... қарым-қатынас мәдениетінің төмендегі, алаңдаушылықтың басымдығы, өзіне деген сенімнің төмендігімен
... ... ... деген қорытынды жасадық.
Филипстің «Оқушылардың мектептегі мазасыздануын анықтау» тестімен
... ... ... зерттеу нәтижесі.
Талдау нәтижесінде бірінші фактор бойынша балалардың мазасыздану деңгейі
... ... ... жоғары екендігін анықтадық. Әсіресе Нұрғали, Асан, Гүлмира және Русланның
... ... ... баллдары өте жоғары болып шықты. Қосымша жүргізілген әңгімелесу
... ... ... олардың мектеп ішілік қарым-қатынаста көптеген қиыншылықтарға кездесіп жүргендігін
... ... ... Олардың проблемалары сынып жетекшісімен тіл табысуы қиын болғанымен, математика
... ... ... бойынша жалпы үлгерімі төмен болып тұрғанын слндықтан оларды ата-аналар
... ... ... тәрбие сағаттарында оларды жиі ұрсып отыратыны анықталды.
Жасөспірімдер агрессиясын диагностикалауға
... ... ... әдістемесі пайдаланды. Оның нәтижелері 8 кестеде көрсетілген және тесте
... ... ... шкала бойынша жауаптарды баллға аударып, барлық жиналған ұпайлар бойынша
... ... ... орын алған агрессия түрі анықталды.
Басса-Дарки әдістемесі бойынша зерттеу нәтижесі.
Мазасыздану
... ... ... саны
1.Физикалық агрессия
2. Жанама агрессия
3. Тітіркенушілік
4. Негативизм
5. Өкпелегіштік
6. Күдіктенушілік
7. Вербальды
... ... ... Кінәлі сезіну Жоғары, орта, төмен
Жоғары, орта, төмен Жоғары, орта, төмен
... ... ... орта, төмен Жоғары, орта, төмен Жоғары, орта, төмен Жоғары,
... ... ... төмен
Жоғары, орта, төмен 5
Жасөспірімдерді зерттеу нәтижесінде мектеп оқушылары арасында
... ... ... агрессия өте жоғары дамығандығын көрсетті. Ол әсіресе ұл балаларға
... ... ... олар балағат сөздерді өте көп қолданатыны анықталды. Сонымен қатар
... ... ... арасында да вербалдық агрессия сирек емес.
Екінші орында өкпелегіштік
... ... ... негативизм көрсеткіштері келеді. Жасөспірімде күдіктенушілігінің жоғары болуы заңды нәрсе,
... ... ... үлкендік сезімнің орын алуы және үлкендердің жасөспірімдерге көзқарасындағы қайшылықтардан
... ... ... проблема екені көптеген зерттеулерде дәлелденген.
Айқындау экспериментінің екінші кезеңінде жасөспірімдердің
... ... ... ауытқулыры темпераментінің ерекшеліктерін онша басқара алмағандығымен байланыстылығын анықтау үшін
... ... ... тестін, Собчик әдістемесін пайдаландық.
Темперамент ерекшеліктерін түсініп, оны басқаруына байланысты
... ... ... ұсынған Собчик. Мақсаты: Зерттелінушінің жеке тұлғалық ерекшеліктерін анықтау. Әр
... ... ... бойынша жинаған баллдарды циклограммаға түсіріп, шеңбердің ортасынан көрсеткіштің түскен
... ... ... дейін штрихтап анық байқалатындай ету керек. Барлық типтер бойынша
... ... ... циклограммаға түсіргенде олардың қайсысы радиуста жоғары түссе, сол қасиет
... ... ... байқалады және нормадан артық дамығандығын көрсетеді.
Собчик әдістемесі бойынша зерттеу
... ... ... кестесі:
Агрессиясы байқалғандар Шектелгендік көрсеткендер Ашық-жарқын Байсалдылар
10% 10% 45% 25%
Кестеде көрсетілгендей сыныптағы оқушылардың біршамасы әлі
... ... ... өзін шектелген деп сезінеді, дегенмен агрессия көрінісі күрт
... ... ... түскені анық байқалады. Сонымен қатар, ашық-жарқындық, байсалдылық жақсы көрініс
... ... ... саны көбейгені анықталады. Бұл қысқа мерзімде жүргізілген жұмыс, ал
... ... ... психологі психокоррекциялық әдістемелердің бірнеше түрлерін жүйелі түрде қолданып
... ... ... оның оң әсері терең болатыны сөзсіз.
Әлеуметтік ортадағы қарым-қатынас ерекшеліктерін
... ... ... арналған көптеген әдістемелер жасалған. Олардың көпшілігі мектеп психологиялық қызметінде
... ... ... оқушыларының қарым-қатынас ерекшеліктерін, оқушының әлеуметтік статусын зерттеуге кеңінен пайдаланып
... ... ... түрлері социометрия және трансактілі талдау жүргізу. Сондықтан мектеп жасындағы
... ... ... қарым-қатынас мәдениетін бағалап, қажетті болған кезде коррекциялау, тәрбиелік мәні
... ... ... қосымша іс-шаралар ұйымдастыру үшін сынып ұжымы ыңғайлы. Баланың өзі
... ... ... сыныпта жолдастары, достары, бірге ойнайтын, бос уақытты бірге өткізетін
... ... ... бар. Осы ортада қалыптасқан сыныптағы ұжымішілік қатынас ерекшеліктерін зерттеу
... ... ... балардың қарым-қатынас мәдениетінің қалыптасу деңгейін анықтауға мүмкіндік болады.
Жасөспірімдерге тән
... ... ... ерекшеліктерін зерттеу кіріс және шығыс диагностика арқылы ретке келтірілді.
... ... ... диагностика барысында зерттелінген оқушылардың барлығында акцентуацияның көрінісі, олардың агрессиясының,
... ... ... өте жоғары екеніні анықталды. Олар мектеп талаптарын бұзуға жиі
... ... ... кей кезде ішімдік ішетіндігі де анықталады.
«М және Д»
... ... ... (мазасыздану және депрессия)
Мақсаты: жүйке процестерінің ерекшеліктерімен байланысты көрініс беретін
... ... ... және депрессия жағдайларының орын алуын анықтау.
Орындау ережесі. Тапсырманы
... ... ... немесе жеке-дара орындатуға болады. Зерттелінушілерге келесі нұсқау беріледі: «Сіздерге
... ... ... сұрақтан тұратын сауалнама берілген. Бұл тест көмегімен өздеріңіздің күй-жағдайларыңыз
... ... ... Сұрақтарға тез және барынша дұрыс жауап беруге тырысыңыздар. Жауаптарыңыз
... ... ... вариантта болуы мүмкін: «еш уақытта», «өте сирек», «сирек», «жиі»,
... ... ... жиі» кездеседі. Жауап парақта сұрақ номерінің тұсында берілген осы
... ... ... біреуін (+) плюс деп белгілеңіз. Жауаптарыңызды талдау арқылы Сіздердің
... ... ... жағдайларыңыз баллдық жүйемен бағаланады. Тапсырмаға түсінбей қалсаңыз оны сұрап
... ... ... болады». Зерттелінушілерге жауап парақ беріліп, оны толтыру ережесі түсіндіріледі.
Тапсырмалар.
1. Сіз
... ... ... бұрынғыдай жылдам қимылдамай, асықпай, аяқты жай басатын болғаныңызды байқадыңыз
... ... ... бір нәрсе мазалағанда ұйқыңыз бұзылады ма?
3. Сіз өзіңіз жабырқаңқы сезімде,
... ... ... болап жүресіз бе?
4. Ешқандай себепсіз мазасызданып, бірнәрсе болатындай сезімге бөленіп
... ... ... кезіңіз болады ма?
5. Достыққа және мейірмандыққа қажеттілігіңіз төмендегенін байқадыңыз
... ... ... өміріңізде құаныш пен баққыттылық аз деген ойға бөленесіз бе?
7. Сіз
... ... ... бұрынғыдай қызығушылықтар кернемейтінін, көптеген нәрселерге немқұрайды қарайтындай сезінесіз бе?
8. Сіз
... ... ... орында отыра алмайтындай мазасызданған кезіңіз болды ма?
9. Бір нәрсені күту
... ... ... жүйкеңізді тоздырады ма?
10. Жаман түс көресіз бе?
11. Сіз ешқандай себепсіз басқа
... ... ... немесе бір нәрсеге байланысты қауіптеніп, мазасызданған кездеріңіз болды ма?
12. Сізге
... ... ... көңіл аудармай, ешкімнің сізді түсінгісі келмей жүргендей сезімге бөленіп,
... ... ... жалғызсыраған кездеріңіз болады ма?
13. Қолдарыңыз бен аяқтарыңызға орын таба алмай
... ... ... кездеріңізді байқадыңыз ба?
14. Сіз өзіңіздің шыдамсыз, тұрақсыз, әбігерленгіш екеніңізді байқадыңыз
... ... ... жалғыз қалғаңыз жиі келеді ме?
16. Жақын адамдарыңыз сізді жақтырмайтын немесе
... ... ... құрайды қарайтын кездерін байқадыңыз ба?
17. Көпшілік ішінде өзіңізді ыңғайсыз сезініп,
... ... ... қалған кездеріңіз болды ма?
18. Сізге өзіңіздің достарыңыз немесе жақындарыңыз сізден
... ... ... бақытты деген ой келеді ме?
19. Шешім қабылдау үшін көп
... ... ... ба?
20. Көптеген сәтсіздіктерге өзім кінәлімін деген сезім сізді мазалайды ма?
Жауап
... ... ... шкаласы:
Мазасызданудың диагностикалық коэффициенті
Мазасыздынуды анықтайтын сұрақтар номері Жауап бойынша алған баллдар
Егер
... ... ... суммасы +1,28 және одан көп болса зерттелінушінің мазасыздану бойынша
... ... ... жақсы екенінің белгісі. Суммасы -1,28 және одан төмен болса
... ... ... зерттелінушінің мазасыздануы, депрессиясы және эмоционалдық зорлануы жоғары екенін көрсетеді.
... ... ... көрсеткіш (-1,29-дан +1,27-ге дейін) мазасызданудың орта мағынада екенін көрсетеді.
Нәтижесін
... ... ... ережесі.
Зерттелінушінің берген жауабы бойынша оның алған баллдары кесте бойынша
... ... ... мағнасына ауыстырылады. Сонан соң барлық коэффициенттердің арифметикалық суммасы шығарылады.
Мазасыздану
... ... ... жоғарылағаны адамның себепсіз невротикалық реакциялары орын алуымен, өзінің және
... ... ... денсаулығына деген уайымдауының жоғарылауымен сипатталады. Егер көрсеткіші төмен болса
... ... ... неше түрлі тітіркендіргіштерге әсерленуі төмен болады.
Мазасыздану және депрессияны
... ... ... шкаласы
Мазасыздану мен депрессияны анықтауға Д.Голдбе ұсынған шкаланы пайдалануға болады.
Голдбе
... ... ... қадамдық алгоритм әдістемесі көмегімен аз уақыт жұмсап мазасызданудың көрініс
... ... ... дұрыс диагностикалау мүмкін. Бұл диагностикалық әдістемені дұрыс пайдалану үшін
... ... ... шарттар орын алуы керек:
1. Мазасыздану симптомдары анық байқалатын болса.
2. Оны ағзаның
... ... ... дұрыс жауабы деп есептесеңіз.
3. Егер мазасыздану соматикалық аурулармен байланысты болмаса.
Мазасыздану
... ... ... өзіңізді ашу кернеп абырдығаныңызды сезінесіз бе?
2. Шамадан тыс тынышсызданасыз ба?
3. Тез
... ... ... ба?
4. Босаңсуңыз оңай ма?
Егер сіз бір сұраққа ғана «иә» деп
... ... ... берсеңіз, сіздің мазасыздануыңыз нормада. Егер екі сұраққа оң жауап
... ... ... келесі сұрақтарға жауап беріңіз.
1. Ұйқыңыз тынышсыз ба?
2. Басыңы немесе мойныңыз ауырып,
... ... ... қысылып тұрғанын сезінесіз бе?
3. Сізде келесі симптомдар байқалады ма: бас
... ... ... қалшылдап кету, бірден терлеу, іш өту, тіл шаншып кету
... ... ... басқа мазасыздану белгілері?
4. Ден саулығыңыз сізді жиі мазасыздандырады ма?
5. Ұйықығы бөленуіңіз
... ... ... ба?
Нәтижесін талдау:
Жоғарыда берілген тоғыз сұраққа берген жауаптардың ішіндегі әр
... ... ... дегені бір баллмен бағаланады. Жинаған баллдар 5 және одан
... ... ... болса мазасыздану деңгейі өте жоғары деп бағаланады.
Мазасыздануды төмендету үшін
... ... ... адам өзінің психологиялық жағдайына теріс әсерін тигізетін симптомдарды анықтап
... ... ... мүмкіндік беретін қадамдық алгоритмді пайдалануға болады.
Қорқыныш тудыратын симптомдар:
1. жүректің күшті
... ... ... жылдам соғуы;
2. тершең болу;
3. дірілдеп, қалтырап кету;
4. ауыздың құрғап қалуы (дәрі қабылдамай
... ... ... пен іш симптомдары:
1. тыныс алудың қиындағаны;
2. тұншығып қалу;
3. көкіректің ауыруы;
4. жүрек айнуы немесе
... ... ... ашуы.
Психикалық жағдайларды көрсететін симптомдар:
1. бас айналуы, талып қалу;
2. заттардың бұлыңғырланып, оларды
... ... ... ақиқатқа сай болмауы;
3. өз-өзін басқара алмай қаламын немесе жынданып кетемін
... ... ... қорқыныш;
4. өліп қалатын шығармын деген қорқыныш.
Жалпы симптомдар:
1. бірде дене қызып, бірде
... ... ... ұйып қалуы.
Ішкі кернеу симптомдары:
1. бұлшық еттердің тартылып қалуы, ауыруы;
2. босаңсиалмау;
3. шамадан тыс
... ... ... өзін «атылуға даяр мылтықтай» сезіну;
4. тамаққа бір нәрсе тұрып қалғандай
... ... ... жұтынуға қиналу.
Басқа ерекше симптомдар:
1. күтпеген нәрселерден қатты сескену;
... ... ... мазасызданған кезде зейінді шоғырландыруға, ойлануға қиналу;
3. ызақор
... ... ... ұйқының бұзылуы.
Осы диагностикалық тұжырымдамалардың қай-қайсысы сіздің психологиялық жағдайыңызды сипаттайтынын
... ... ... алғаннан соң оның немен байланысты орын алғанын маманмен отырып
... ... ... дұрыс. Өйткені бұл ауытқулардың басым көпшілігі соматикалық мәселелермен байланысты
... ... ... дәлелденеді (шаршау және қажу, бұлшық еттерге салқын тиген, невралгия
... ... ... Оларды емдеу арқылы адам көптеген өзін мазасыздандырып жүрген симптомдардан
... ... ... үзіп кетеді.
Қақтығыс жағдайдан шағып кете аласыз ба? (Томас Килмен
... ... ... мінез-құлық ерекшеліктерін, дау-дамайдағы қақтығысқа жақындығын анықтау.
Әдістемеге түсініктеме.
Орын алған дау-дамайдан
... ... ... келісімге келу жолын басқаларға көрсетіп беру үшін, зерттелінушінің келіспеушілік
... ... ... алған қандай мінез-құлқ көрсететін анықтау керек. К.Томастың айтуы бойынша
... ... ... алып келетін шатақ мінезді екі типке топтастыруға болады:
- басқа адамдардың,
... ... ... тіршілігіне зиянкестікпен ерекше көңіл аударуы;
- өз қызығушылығын қорғаудағы ерекше қайсарлығы.
Осы
... ... ... себепке байланысты қақтығыс келіспеушілікке алып келген мәселені шешудің келесі
... ... ... көрсеткен:
А) бәсекелесу, жарысу барысында басқаны жеңу арқылы өзінің мәртебесін
... ... ... өзгенің намысына тиу, ең жиі пайдаланылатын және ең тиімсіз
... ... ... икемделу, бәсекелесуге қарама-қарсы келетін әрекет, өзгенің пайдасын ойлап
... ... ... қызығушылығын құрбандыққа келтіру;
В) ымыраға, компромисске келу, дау-дамайдың себепкерлері бір-бірімен
... ... ... келуі;
Г) жалтару ( бойды аулақ салу, қашып кету) басқаның
... ... ... де, өзінің мақсатына да ынталануы төмендігі;
Д) ынтымақтастық, екі жақты
... ... ... қанағаттандыратын альтернативаға келуі.
К.Томастың айтуынша «а» және «б» вариант бойынша,
... ... ... пен икемделуарқылы келісімге келгенде дауласқандардың біреу ұтса, екіншісі ұтылады,
... ... ... компромисске келу арқылы екеуі де ұтылады. Сондықтан тек қана
... ... ... дау-дамайды шешудің ең тиімді жолы болып табылады.
Сауалнамада 60 тұжырымдама
... ... ... Олардың тізімі зерттелінушіге орындау ережесі түсіндіріліп беріледі.
Орындау ережесі. Сауалнаманың
... ... ... бабы «А» және «Б» әріптерімен белгіленген екі варианттағы тұжырымдамадан
... ... ... Оның қайсысы сіздің мінезіңізге жақын болса, сол вариантты белгілеңіз.
Сауалнама.
... ... ... А. Кейде тартыс-талас мәселені шешу үшін басқаларға
... ... ... мойнына алуға мүмкіншілік беремін.
... ... ... Біздің көзқарасымыздағы қарама-қайшылықтарды талқылаудың орнына, екеуміздің де келісетін
... ... ... көңіл аударғым келеді.
2. А. Мен компромисстік шешім
... ... ... тырысамын.
Б. Мен мәселені
... ... ... де басқаның да көңілін табатындай етіп шешкім келеді.
3.
... ... ... А. Әдетте мен өз айтқанымды қатаң орындауға тырысамын.
... ... ... Б. Өзгелердің қызығушылығын қарғау үшін
... ... ... өз қызығушылығымды жанпида етемін.
4. А .Мен компромисстік
... ... ... қабылдауға тырысамын.
Б. Басқалардың сезімін
... ... ... таптамауға тырысамын.
5. А. Тарты-талас сұрақтарды шешу үстінде біреудің
... ... ... іздеймін.
Б. Бостан-босқа шиеленістік болмауы
... ... ... қолымнан бар келгенің істеймін.
6. А. Өзіме қолайсыздық әкелетін
... ... ... аулақ жүруге тырысамын.
Б. Мен
... ... ... айтқанымды орындауға тырысамын.
7. А. Тартыс-талас тудырған сұрақтарды кейінге қалдыруға
... ... ... өйткені ондай мәселелерді уақыт өткеннен соң ғана дәл шешуге
... ... ... сенемін.
Б. Мақсатқа жету үшін
... ... ... жағдайларда кішіпейілділік танытуға болады деп есептеймін.
8. А. Өз
... ... ... жетуге әбден тырысамын.
Б. Бірінші
... ... ... барлық қаралған мәселелер мен тартыс-талас тудырған сұрақтардың негізін анықтап
... ... ... тырысамын.
9. А. Қарама-қайшылықтарға бола қатты толғануға болмайды
... ... ... ойлаймын.
Б. Өз дегеніме
... ... ... үшін бар күш-жігерімді жұмсаймын.
10. А. Өз дегеніме жетуге тырысамын.
... ... ... Б. Мен компромистік шешім қабылдауға
... ... ... А. Ең бірінші қандай өзекті мәселе тартыс-талас тудырғанын анықтап
... ... ... керек деп есептеймін.
Б. Екеуміздің
... ... ... сыйластықты сақтау үшін оны сабырлылыққа шақырамын.
12. А. Ұрыс-қағыс шығатын
... ... ... аулақ жүру ұстанымын сақтаймын.
... ... ... Егер маған қарсылық білдірмесе мен де оған өз пікірінде
... ... ... мүмкіндік беремін.
13. А. Мен ортақ ұстанымды сақтауға шақырамын.
... ... ... Б. Өз дегенімдей болуды қатаң талап
... ... ... .
14. А. Өз пікірімді басқа біреуге жеткіземін және
... ... ... пікірін сұраймын.
Б.
... ... ... пікірімнің логикасы мен артықшылығын басқа біреуге көрсеткім
... ... ... келеді.
15. А. Біздің сыйластық қатынасымызды сақтау үшін оны келісімге
... ... ... Б. Ауыртпалық болмауы
... ... ... бар жағдайды жасауға тырысамын.
16. А. Басқа біреудің сезімін
... ... ... таптамауға тырысамын.
Б.
... ... ... ұстанымымның артық екендігіне басқадың көзін жеткізуге тырысамын.
17. А.
... ... ... айтқанымды қатаң орындауға тырысамын.
... ... ... Б. Қолайсыз жағдайдан аулақ болу үшін бар күшімді
... ... ... А. Егер біреу бақытты болатындай жағдай болса, мен оған
... ... ... беремін.
Б. Егер
... ... ... маған қарсы болмаса, мен оған өз пікірін ұстануға мүмкіндік
... ... ... А. Біріншіден барлық қаралған мәселелер мен тартыс-талас сұрақтардың негізін
... ... ... анықтаймын.
Б. Тартыс-талас сұрақтарды
... ... ... қалдыруға тырысамын, өйткені ондай мәселелерді уақыт өткеннен соң
... ... ... шешуге болатынына сенемін.
20. А. Қарама-қашы ойларды тез арада
... ... ... шығуға тырысамын.
Б. Екеумізге
... ... ... тиімды болатын үйлесімділікті табуға тырысамын.
21. А. Әңгіме барысында өзгелерге
... ... ... болуға тырысамын.
Б. Мен
... ... ... мәселені тікелей талқылауға бас бұрамын.
22. А. Менімен басқалардың ұстанымдарына
... ... ... болатын ұстанымды табуға тырысамын.
... ... ... Өз ұстанымымды қорғаймын.
23. А. Әр адамның тілегін қанағаттандыруды мақсат
... ... ... Б. Кейде тартыс-талас сұрақтарды
... ... ... жауапкершілікті өзге адамның өз мойнына алуға мүмкіндік беремін.
24. А.
... ... ... ұстанымы ол үшін өте маңызды болған жағдайда мен оған
... ... ... созамын.
Б. Оны компромиске
... ... ... керек екеніне көзін жеткізуге тырысамын.
25. А. Менікі дұрыс екеніне
... ... ... Б. Әңгіме барысында біреудің
... ... ... зер саламын.
26. А. Мен әдетте орта позицияны ұсынамын.
... ... ... Б. Әрқайсысымыздың қызығушылығымызды қанағаттандыруға әрқашан талпынамын.
27.
... ... ... Тартыс-талас жағдайларды болдырмауға тырысамын.
... ... ... Егер осы жағдай біреуді бақытты ететін болса, мен оған
... ... ... ұстанымын сақтауға мүмкіндік беремін.
28. А. Өз айтқанымнан қайтпауға тырысамын.
... ... ... Б. Шиеленіс мәселерді шешуде біреудің
... ... ... қалаймын.
29. А. Мен ортақ ұстанымды ұсынамын.
... ... ... Б. Дау-дамайға бола толғанудың қажеті жоқ деп ойлаймын.
30.
... ... ... Басқа біреудің сезімін аяққа таптамауға тырысамын.
... ... ... Б. Келіспеушілікті шешкенде екеуміз бірлесіп жетістікке жететіндей ұстанымда
... ... ... шкаласы
Келіспеушілік жағдайдағы мінез-құлық
... ... ... келесі бес түрі орын алады: «бәсекелес», «ынтымақтас», «ымырашыл», «жалтарғыш»,
... ... ... Осылардың қайсысы (қандай дәрежеде) Сізге тән екендігін анықтау үшін
... ... ... төменде берілген кілтке сәйкес келгенін бір балл деп бағалап
... ... ... талдау.
Дау-дамайдағы мінез-құлықтың 5 түрінің көрсеткіштері мен 12 баллдың
... ... ... ауытқып тұрады. Дау-дамай кезінде осы аталған 5 түрінің элементтерін
... ... ... ұштастырып пайдаланған стратегия тиімді болады. Олардың әрқайсысы 5-тен 7
... ... ... дейінгі аралықта болғаны қарым-қатынаста сыйысымдылық, тіл табысқыштық білдіруге негіз
... ... ... алады.
Егер мінез-құлықтың бір түрі бойынша жинаған баллдарыңыз 5-тен төмен,
... ... ... басқалары 7 баллдан жоғары болса (барлық баллдың қосындысы 30-ға
... ... ... - сіздің көрсететін мінез-құлқыңыз тиімділіктен алыс.
... ... ... Өз мінез-құлқыңыздың тиімділігін арттыру үшін барлық
... ... ... тактиканың көрсеткіштері 5-7 аралығындағы ұпайларды жинағаны дұрыс, яғни
... ... ... ұпайдағы мінез-құлықты азырақ қолданып, төмен ұпай жинайтындарын көбірек қолданған
... ... ... болады.
Дау-дамай мәселесін
... ... ... мамандар осы 5 тактиканы: бәсекелестік, тіл табысушылық, ынтымақтастық,
... ... ... және жол берушілікті шеберлікпен қолдана білу шытырман жағдайды болдырмаудың
... ... ... шарты деп есептейді.
4. «Стресс тесті»
... ... ... Мақсаты: оқушының стреске берілгіштігін айқындау және талдау.
... ... ... Уақыты: 15 минут.
Нұсқау: Пікірлерді оқып,
... ... ... келісіміңіздің деңгейін төмендегі шкалалар бойынша белгілеуіңіз қажет.
- ешқашан (1 балл)
- кейде
... ... ... балл)
- жиі (3 балл)
- әрқашанда (4 балл)
1. Мені болар-болмас мәселелер кейде ашуландырады.
2. Біреуді
... ... ... тура келсе, менің жүйкем жұқарады.
3. Ыңғайсыз жағдайға тап болғанда,
... ... ... қызарамын.
4. Мен өкпелесем онда біреуді ренжітуім мүмкін.
5. Сынды көтере алмаймын, көтеріліп
... ... ... мені көлікте итерсе, мен дәл солай қайтарамын немесе дөрекі
... ... ... бос уақытымда бір нәрсемен шұғылданамын.
8. Кездесуге әрқашанда алдын-ала келемін немесе
... ... ... білмеймін, килігіп кетемін.
10. Тәбетімнің жоқтығынан қиналамын.
11. Еш себепсіз жиі
... ... ... Таңертең өзімді нашар сезінемін.
13. Өзімді шаршаңқы сезінемін, нашар ұйықтаймын
... ... ... басқаға аудара алмаймын.
14. Ұзақ ұйқыдан кейін де өзімді қалыпты
... ... ... Меніңше жүрегімде бір кінәрәт бар.
16. Менің арқам және мойыным
... ... ... Үстел үстінде отырғанда үстелді саусақтарыммен ұрып, аяғымды қимылдатамын.
18. Өзгелердің
... ... ... армандаймын, менің жасағанымды мақтауын қалаймын.
19. Мен көпшілігінен жақсымын деп
... ... ... Мен диета сақтаймын.
Бағалау шкаласы:
... ... ... 30 балл және төмен. Сіз туындаған мәселелерді шешіп,
... ... ... әрі ақылмен өмір сүресіз. Сізде жалған атаққұмарлық та, шектен
... ... ... қарапайымдылық та жоқ. Бұл адамдар бәріне жақсы жағынан ғана
... ... ... кемшілігін ескермейді.
31-45 балл. Сіздің өміріңіз
... ... ... пен арпалысқа толы, стресс жағымды және жағымсыз түрде әсерін
... ... ... Сіз өміріңізді өзгертпейсіз, дегенмен де өзіңізге де уақыт бөліңіз.
... ... ... 46-60 балл. Сіздің өміріңіз күрес. Сіз
... ... ... болуды ұнатасыз және карьераны армандайсыз. Сізге басқаның пікірі маңызды,
... ... ... да үнемі стресте жүресіз. Егер дәл осындай қарқынмен жүрсеңіз,
... ... ... нәрсеге қол жеткізесіз, дегенмен де бұл сізге қуаныш әкеле
... ... ... Артық сөз бәсекесі қажет емес, ұсақ-түйекке ашуланбаңыз. Әрқашан жоғары
... ... ... әкетуге тырысыңыз. Уақыт-уақытымен толық тынығуға уақыт бөліңіз.
61 балл және
... ... ... артық. Сіз бірде газды бірде тежегішті басатын машина жүргізушісі
... ... ... өмірсүресіз. Өмір салтыңызды өзгертіңіз. Сіздің стресс жағдайыңыз, денсаулығыңыз және
... ... ... қауіп келтіреді.
Зерттеу нәтижесі көрсеткендей балалардың басым көпшілігінің өмірі іс-әрекет
... ... ... арпалысқа толы, сондықтан стресс жағымды және жағымсыз түрде әсерін
... ... ... анықталды. Олар өз өмірін өзгертуге онша көңіл бөлмейді, дегенмен
... ... ... өздерінің өмір салтын құруға уақыт бөлу қажет екендігі туралы
... ... ... берілді.
2.4 Жасөспірімдердің эмоционалдық жағдайына байланысты мінез үйлеспеушіліктерін коррекциялау
Коррекциялық
... ... ... барысында келесі мәселелер шешіледі.
- Ойын барысында қатысушылар өз сезімін
... ... ... көрсетудің жаңа формаларын меңгереді.
- Басқа адамдарға, үлкен, кішілер
... ... ... құрбыларына, өзіне деген көзқарасы ақиқатқа жақындатылады, өзін-өзі және басқаларды
... ... ... сыйлауға, мейрімділік көрсетуге үйренеді.
- Өзіне деген
... ... ... нығайады.
- Құрбы-құрдастарымен және әртүрлі жастағы балалармен қарым-қатынас жасау
... ... ... қалыптастырады.
- Ойын қатысушыларды іскерлікке, қарым-қатынастың жаңа түрлеріне жаттықтырады.
-
... ... ... Балаларды сыйлап олардың өз проблемаларын дербес, қажетті мәселелерді өз
... ... ... шешуге шамасы келетініне сендіреді.
Коррекциялық ойындардың көптеген ортақ көрсеткіштерімен қатар
... ... ... әрқайсысының өзіндік сипаттары бар. Сондықтан оны ұйымдастырған ортаның коррекцияға
... ... ... тигізетіндей ерекшеліктері болуға тиісті. Ол ерекшеліктерді бернеше талаптар ретінде
... ... ... болады.
Бірінші талап - тотық кездесулер арнайы жабдықталған, кілем немесе
... ... ... төселген, кең ойын бөлмелерінде жүргізіледі. Ол бөлмеде ойын барысында
... ... ... арналған жұмсақ ойыншықтар, шарлар, доптар, орындықтар немесе көпшіктер, қағаз,
... ... ... фламастер, жеңімпаздарды марапаттайтын заттар (сағыз, конфет, шар, «қаныт, май,
... ... ... тәрізді нәрселер). Тотағы жұмысты екі психолог (әйел және ер
... ... ... жетекшілік жасап жүргізгені тиімді болады. Олар үлкендердің үлгісі болғандықтан
... ... ... жыныс өкілдерінің ерекшеліктерін көрсетуге ыңғайлы жағдай орнатады, сонымен қатар
... ... ... жаттығуларды орындау барысында ер адамның қара күші де қажет
... ... ... Кездесулерді әр аптада бір немесе екі рет, ұзақтығы 1,5-2
... ... ... деп анықтап алу керек. Топтағы қатынасушылар саны 7-9 ,
... ... ... кей кезде 12-ге дейін болуы мүмкін. Үлкендермен де осындай
... ... ... ұйымдастыруға болады.
Екінші талап - қарым-қатынас ерекшелігі байқалған бала
... ... ... үлкен клиент өміріндегі қысым көріп жүрген шарттардан шығуына жәрдем
... ... ... жағдайда болуы керек. Өйткені қақтығыс аймағындағы байланыстар мінез-құлықтың жағымсыз
... ... ... беруінің негізгі себебі болуы мүмкін. Сондықтан тілектестікке, мейрімділікке негізделген
... ... ... басқаларға деген бұрынғы қырсық мінездің өрескіл, ыңғайсыз екенін көрсетеді
... ... ... өзгелермен мәдениетті араласудың жаңа түрін іздеуді талап етеді. Осы
... ... ... табысты болудың жаңа жағдайдағы қарым-қатынас түрінің дұрыс үлгісі топта
... ... ... Ол үшін:
а) үлкендер мен кішкентайлардың қарым-қатынасы жайбарақат, тілектестік негізінде
... ... ... ешкім ешкімге ескерту жасап, мін тағып, сын айыптап, жіберілген
... ... ... үшін ұрыспайды;
в) әркім өзін емін-еркін сезінуге жағдай жасалады.
Үшінші
... ... ... - шектеудің шектеулілігі. Нені шектеуге болады: а) жұмыс уақыты
... ... ... бөлмесінің жұмыс уақыты шектеулі); б) бөлмеден рұқсатсыз шығуға
... ... ... в) ойыншықтарды, әдістемелік құралдарды алып кетуге болмайды. Кішкентайлармен ұйымдастырған
... ... ... топтың ең үлкен ерекшелігі – баланың іс-әрекеттерін ұйымдастыру барысында
... ... ... ешқандай тыйым салмай, нормативтармен таныстырмай, әркімге өзінің шығармашылық қабілетін
... ... ... мүмкіндік беру.
Төртінші талап - өзінше талдауды (интерпретациялауды) қолдану. Қатнасушының
... ... ... диагностикалау және коррекциялау барысында олардың әрқайсысына өз ойын тұжырымдап
... ... ... Бұл әдістің орындайтын міндеті - адам жағдайды үстіртін талдаудан
... ... ... мәселеге терең үңіліп, оның түбірін, болашаққа әсерін т.б. көрсеткіштерін
... ... ... ұштастырып, салыстырып талдайды. Бұл өте күрделі техника. Оны тиімді
... ... ... үшін келесі жағдайларды ескеру қажет:
- қатысушының интерпретацияны қабылдауға, түсінуге даярлығы;
- интерпретацияны
... ... ... ыңғайлы жағдайдың орын алуы.
Жағдайды өзінше талдау сенімді топтың ішінде,
... ... ... өте түсінікті сөздермен айтылуы қерек, күрделі мәселелерді талдауға арналған
... ... ... шектеулі болады және ғылыми терминдер өте аз пайдаланып, сөйлемдер
... ... ... жағынан клиенттің тіліне жақындатылған, оған түсінікті, қарапайым болады.
Бесінші талап
... ... ... әр адамға өзінің ойын өз сөзімен басқаларға түсіндіріп айтып
... ... ... үйрету. Ол «қайта проекциялау» деп аталады. Клиенттің айтқан шағымын
... ... ... өзінше талқылап, оның оң-теріс жағын ашып, барлық болған оқиғаның
... ... ... жағы да бар екенін көрсетеді, немесе жағымсыз нәрсенің әсері
... ... ... бағалауынан төмен екендігін дәлелдеп береді. Мысалы: баласы оқуды тастап
... ... ... Психолог осы мәселені талдау барысында оқу немесе болашақ мамандығы
... ... ... ойына сай келмеген болуы керек, сондықтан ол өз жолын
... ... ... тапқысы келгенін түсіндіреді.
Алтыншы талап - клиентті сыйлау, онымен тілектестік
... ... ... қарым-қатынасты қалыптастыру. Қарым-қатынас ауызша сөйлесу (вербальдық қарым-қатынас) арқылы және
... ... ... қатынас және вербалды емес түрлерінде жүруі мүмкін, оның барлық
... ... ... түсіну, көбісінің басқаларға ұнайтынын және ұнамды қылықтары бар екенін
... ... ... Коррекциялық топта әр адам өзінің толық қауіпсіз ортада екенін
... ... ... қажет. Тек қана толық сенім болғанда клиент өз проблемасын
... ... ... сырын төгеді. Басқалар, әсіресе психолог, ұстамдылық көрсетіп әр клиенттің
... ... ... эмоционалдық құбылыстарда көрсеткен өмірінің үзінділерін тілектестік белгісімен қабылдау қажет
... ... ... сипап, күлімсіреп қарап, басын шайқап…)
Жетінші талап - әр адам
... ... ... өмірінің иесі екенін түсіндіру. Осы позицияны тәрбиелеу үшін әр
... ... ... өз праблемасын өзі шешуге шамасы келетініне сенуі қажет. Сондықтан
... ... ... екінші кездесу барысында клиентті асықтырмай оның белсенділігін қолдап отыруы
... ... ... Клиенттің күшті жақтарын қолдап, соған сүйену – коррекцияның маңызды
... ... ... психологиялық проблемаларын шешуге көмек көрсету жолдарын нақты анықтау үшін
... ... ... сыныпта оқитын 24 оқушыны жан-жақты зерттеп нәтижесі бойынша психологиялық
... ... ... беру және коррекциялық іс-шаралар жүргізлді. Қарым – қатынас және
... ... ... барысындағы балалардағы кең тараған, бұзылыс мұғаліммен конфликтіге түсу болып
... ... ... Психокоррекциялық жұмыстардан соң жүргізілген шығыс диагностикасы жағдайдың аз да
... ... ... оңға бет бұрғаны байқалды. Сондықтан коррекциялық іс-шаралар жеткіншектермен жүргізетін
... ... ... өз орнын табу керек екендігі дәлелденді деп айта аламыз.
Топтағы
... ... ... ұйымдастыру арқылы жүргізілетін жұмыс барысында, біріншіден, топтағылардың қарым-қатынасы қалыптастырылады,
... ... ... соң, екінші ретте коррекциялық мәселелер шешіледі.
Барлық коррекциялық ойындардың және
... ... ... нәтижелері жан-жақты талданды. Балалар психокоррекциялық тренингтер барысында өздерінің эмоционалдық
... ... ... талдап, оны басқару жолдарын үйренді. Сонымен қатар агрессиясын керегі
... ... ... заттарға шығару, ойын барысында агрессивтілікті жеңілдету әдістерін меңгерді. Жалпы
... ... ... жағынан өздерін үйлесімді сезінгенін өздері де анық байқады.
... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ
Жасөспірім баланың эмоциялары туған күнінен бастап-ақ көрінеді.
... ... ... есейген сайын эмоциялар біртіндеп дами түседі. Мектепке түсу
... ... ... сезімдерін жүйелі, жоспарлы түрде тәрбиелеудің негізгі жолы болып табылады.
... ... ... кез-келген нәрсенің бәріне таңырқап, кызықтайды және өзінің қатынасын белсенділікпен
... ... ... отырады сыныбы жоғарылап, есейген сайын оқушы мұндай қылықгарынан арыла
... ... ... Мұғалімнің ерік-жігер тәрбиесін қосарластыра жүргізуі оқушыларға көп көмек көрсетеді.
Жасөспірім
... ... ... ұжым өмірі балаларда борыш, жауапкершілік, ар-ұят сезімдерінің қалыптасуына жақсы
... ... ... етеді. Жеке мүддені ұжым мүддесіне бағындыра алу — ең
... ... ... қасиет. Мектеп - бала сезімдерін жүйелі әрі жоспарлы түрде
... ... ... отыратын арнаулы орын. Мұғалімнің осы саладағы жүргізетін жұмыстарының кейбір
... ... ... төмендегідей болмақ:
1) Бала эмоциялары мен сезімдерін тек күрғақ сөз
... ... ... жалаң үгіт арқылы тәрбиелеуге болмайды. Мүмкіндігінше бұл сезімдерді бала
... ... ... басынан кешіретін болсын. Өзі күйініп көрмеген адамның біреудің қайғысына
... ... ... алмайтыны сияқты, бала өзінің және айналасындағылардың табысына қуанып, сәтсіздігіне
... ... ... күйзеліп отырмаса, сезім тәрбиесі өзінің пәрмендігін жояды.
2) Сынып мектеп ұжымына
... ... ... орын алған салт-дәстүрлер -бала эмоцияларын дамытып тәрбиелеуде таптырмайтын құрал.
3) Сезімдерді
... ... ... басты жолдардың бірі — балаларды өз эмоцияларын басқара алуға,
... ... ... аффективті тежей білуге дағдыландыру. Бұл !көп жаттығуларды, машықгандыруды қажет
... ... ... Мұғалім арнаулы жаттығулар арқылы баланың ағаш мінезін де, сылбыр
... ... ... да қалпына келтіре алады.
4) Оқушылардың жоғарғы сезімдерін тәрбиелеу ісі оның
... ... ... сенімін, жеке басын қалыптастыру ісімен қосарластыра жүргізілуі тиіс. Өйтпеген
... ... ... мұғалімнің осы саладағы пәрменді болмауы мүмкін.
5) Бала сезімін тәрбиелеушілерді де
... ... ... аз дәрежесінде болуы тиіс. Олардың өмірінде, іс-әрекетінде шынайы жақсы
... ... ... орын тепсе, балаға да үлгі-өнеге болатыны табиғи нәрсе. Бала
... ... ... жарарлық үлгі-өнеге көрмесе, оның сезімдері де дұрыс дамымайтыны болды.
Сонымен,
... ... ... өмірінің сан қилы салалары мен қоғамдық-әлеуметтік өмірінің күрделілігі сезімнің
... ... ... жағынан жаңа түрлерінің пайда болуына себепші болады.
Сондай-ақ:
1. Үйлесімсіз психоэмоционалдық
... ... ... бала өміріндегі күрделі мәселелермен байланысты пайда болады. Олар мінез-құлықта,
... ... ... белгілі бір жағдайға байланысты түрлі ұзақтықпен көрініс береді
... ... ... орта мен адам арасындағы симметрияның бұзылысы нәтижесінен пайда болатын
... ... ... функционалды құрылым болып табылады. Күнделікті өмірде үйлеспеушілік қарым-қатынастың
... ... ... жүйесінің бұзылуынан, шектен тыс белгілі бір жағдайлардан пайда болуы
... ... ... Эмоционалдық үйлеспеушіліктің негізгі себептері ретінде мақсаттар, қажеттіліктер және «мен»
... ... ... арасындағы қайшылықтарды айтуға болады. Мұндай жағдайлар әсерінен пайда
... ... ... үйлеспеушілік өте ұзаққа созылуы мүмкін және бұл сол
... ... ... сай түрлі мінез-құлықпен байланысты көрініс береді. Осы себептерге
... ... ... үйлеспеушіліктің феноменологиясы, құрылысы, құрылымы, детерминацияның ішкі және сыртқы фаторлары
... ... ... бір жағдайдың динамикалық өзгеруі және кезеңі, өзара өтулері, динамикасы
... ... ... жете зерттелмеген. Бірақтар педагогтар үйлеспеушіліктің негізгі себептерін балалардың жас
... ... ... байланысты деп талдайды. Бұл көзқарас жеткіншек жас кезеңінің даму
... ... ... байланысты болғандықтан біз осы қағиданы басшылыққа алдық.
2. «Эмоция» және
... ... ... бір-бірімен тығыз байланысты. Өйткені, эмоцияның белгілі бір сипаттары үйлеспеушілікті
... ... ... эмоция болып табылатын эмоцияның өзі де) тудырса, пайда болған
... ... ... (немесе үйлесімділік) мінез-құлықтың белгілі бір көріністерін береді, яғни
... ... ... немесе оң мінез-құлықты көрсетеді.
3. Эмоционалдық үйлеспеукшілік күрделі құрылымнан, құрамнан
... ... ... Үйлесімсіздік психикалық жағдайды құрушы эмоционалды компоненттер болып табылады. Күрделі
... ... ... әрекетіндегі үйлесімсіз психикалық жағдайдың динамикалық өзгеруі синусоидалды типтің фазалық
... ... ... екі еселенудің өсуімен және жоғары информациялық жағдайлар кезіндегі сапалы
... ... ... физиологиялық және психологиялық сипаттардың жоғарлылығымен, сонымен қатар, психикалық
... ... ... бір бағытты динамикасының өрлеуімен сипатталады. Бұл жағдайлар психикалық процестердің
... ... ... пайда болу диапазонын кеңейтеді.
4. Эмоционалдық үйлеспеушіліктің жеткіншек жас кезеңінде
... ... ... орын алатындығы және іс-әрекеттік ерекшеліктері анықталған. Эмоционалдық үйлеспеушіліктің күрделілігі
... ... ... құрылымы мен ұзақтығы әртүрлі болып жүреді. Даралық даму барысында
... ... ... фактордың ролі күшейеді.
5. Зерттеу барысында жасөспірімдердің эмоциясының көрініс беру
... ... ... акцентуация, мазасыздану, депрессияға ұшырау, агрессияның анық байқалуы, қырсық мінез
... ... ... сабаққа, мектепке деген ынтасының төмендеуі, ашушаң, ызақор болуы және
... ... ... саулығына байланысты жағдайлар арқылы көрініс береді деп анықтадық. Эмоционалдық
... ... ... басқа да мінез ауытқуларымен қатарласып жүретіндігі анық байқалды. Әсіресе
... ... ... мектептегі тәртіпті бұзуы, ата-аналарымен келіспеушіліктердің орын алуы, агрессивті мінез
... ... ... қырсық мінез көрсетуі осы жағдайдың нәтижесі болып келеді. Сондықтан
... ... ... үйлеспеушіліктің орын алуын зерттегенде оған не себеп болғанын анықтау
... ... ... оның темпераментін, акцентуацияның көрініс беруін және түрін, мазасыздануын, агрессиясын
... ... ... Собчик тесті, Флипс тесті, темпераментін анықтау, пиктограмма әдістерімен) зерттеу
... ... ... нәтижесінде балалардың басым көпшілігінің акцентуациясы анық байқалатын, мазасызданғыш, экстравертті,
... ... ... екені анықталды. Бұл көрсеткіш жалпы балалар арасында өзін
... ... ... жоғары бағалау, сондықтан мұғалімдер қойған бағаларды менсінбеушілік, вербалдық және
... ... ... агрессиясының анық байқалатыны мен сипатталды.
Эмоционалдық үйлеспеушілігі байқалған жасөспірімдерге психологиялық
... ... ... көрсетуді ұйымдастыру туралы келесі ұсыныстар жасадық.
1. Жасөспірімдермен психокоррекция жүргізгенде оларды
... ... ... мінез ерекшеліктерін, қарым-қатынас мәдениетін диагностикалауға үйретіп, өздерінің қарсықтығының кесірі
... ... ... өздеріне тиетінін түсіндіру арқылы эмоционалдық жағдайын үйлесімді етуге қызығушылығын
... ... ... бастау керек.
2. Психокоррекция барысында келесі мәселерге ерекше көңіл аудару қажет:
-
... ... ... жасөспірімді әр түрлі жағдайларда
... ... ... ұстай білуге үйрету, дау-дамай жағдайында,
... ... ... қатынастың мүмкін болатын жағымды дұрыс
... ... ... жолдарын қарастыру;
- баланы қоршаған ересектерге
... ... ... әрдайым психологиялық кеңес беу жұмыстарын жүйелі түрде
... ... ... отыру;
- мұғалімдермен қарым-қатынасына кедергі болып отырған кейбір жеке қасиеттерін өңдеу
... ... ... екенін түсіндіру және коррекциялау.
- Жасөспірімнің отбасы және қатарластары арасындағы қарым
... ... ... кедергі болып отырған кейбір мінез көріністерін реттеуге арналған ойын
... ... ... ұйымдастыру жұмыстарын арнайы психологиялық ойындарды іріктеп алып, оларды зерттелінушілердің
... ... ... қасиеттерін нығайту үшін қолдану;
- психокоррекция нәтижелерін пысықтап, бекіту үшін нормадан
... ... ... басқалардан оқушылардың ата-аналарымен психологиялық кеңес беру жұмысы жүргізу.
Дипломдық жұмыс
... ... ... шамадан артық зорлануы байқалған балалармен коррекция жүргізуге, ата-аналарымен психологиялық
... ... ... беру жұмысын ұйымдастыруға және студенттерді кәсіби қызметке даярлау барысында
... ... ... болады.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:
1. ҚР Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы, 2012.
2. Қазақстан
... ... ... Президенті Н.Назарбаевтың халққа жолдаған «Қазақстан 2030» үндеуі, 2012.
3. Қазақстан Республикасының
... ... ... беру туралы» Заңы, 1999.
4. Балалар құқығы туралы Конвенция, 1995.
5. Қазақстан Республикасының
... ... ... жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы, 2012.
6. Қазақстан Республикасының «Балалар
... ... ... тіралы» Заңы, 2002.
7. Абеуова И.А., Дусманбетов Г.А., Махаманова М.Н., Шерьязданова
... ... ... Психологическая служба в вузе. – Алматы: 2004.
8. Абрамова Г.С. Практическая
... ... ... - М.: 2001.
9. Немов С.Н. «Психология» М:2003 Ж.435-452 бет.
10. Маклаков А.Г.
... ... ... М.2003 Ж. 492-415 бет.
11. Кэррод Э.Издат «Эмоция» М.1999 Ж. 1-425
... ... ... Н. Бала мінезінің қалыптасуы және оны тәрбиелеу жолдары. –
... ... ... 1972.
13. Анциферова Л.Н. Психология формирования и развития личности. - М.:
... ... ... А. Психологическое тестирование. В 2 т. М., 1982.
15. Асмолов А.Г.
... ... ... как предмет психологического исследования. - М.: 1984.
16. Афанасьева Т.М. Семья.
... ... ... сынып оқушыларына арналған кітап. Алматы: Мектеп, 1985.
17. Айзенк Т.Дж. Проверьте
... ... ... способности – М., 1972.
18. Аткинсон Р. Человеческая память в процессе
... ... ... – М.,1980.
19. Альманах психологических тестов – М., 1995.
20. Әтемова Қ.Т. Оқушылар
... ... ... гумандық қасиеттерді қалыптастырудағы отбасының рөлі. – Алматы: 2000.
21. Бодалев А.А.
... ... ... и общение – М., 1995.
22. Брунер Дж. Психология познания –
... ... ... 1977.
23. Божович Л.И. Проблемы формирования личности – Воронеж, 1995.
24. Бекмұратова Г.Т.
... ... ... ауытқушылықтары бар балалардың ерекшеліктерін психологиялық тұрғыда зерттеу. - Алматы:
... ... ... М.Р. Практическая психология. - М.: 1997.
26. Байярд Р.Т., Байярд Д.
... ... ... беспокойный подросток: практ. Руководство для отчаявшмхся родителей. Пер. С
... ... ... – М: Просвещение, 1991.
27. Бэрон Р., Ричардсон Д. Агрессия. -
... ... ... 1998.
28. Бютнер К. Жизнь с агрессивными детьми. - М.: 1991.
29. Веккер
... ... ... Психические процессы – Л., 1981.
30. Вилюнас В.К. Психологические механизмы
... ... ... человека – М., 1990.
31. Валлон А. Психологическое развитие ребенка. -
... ... ... 1967.
32. Выготоский Л.С. Собрание сочинений в 6 томах. - М.:,
... ... ... в психологию /Под ред. А.В. Петровского – М., 1995.
34. Голубева
... ... ... Способности и индивидуальность – М., 1993.
35. Гиппенрейтер Ю.Б. Введение в
... ... ... психологию – М., 1996.
36. Грановская Р.М. Элементы практической психологии. -
... ... ... 1997.
37. Гудкина Н.И. Несколько случаев из практики школьного психолога. -
... ... ... 1991.
38. Добсон Дж. Непослушный ребенок. Под ред. Н.Коршуновой. - М.:,
... ... ... Е.А., Титаренко Т.М. Личность: конфликт, гармония. - Киев: 1989.
40. Дружинин
... ... ... и др. Введение в теорию конфликта. - М.: 1989.
41. Дубровина
... ... ... Настольная книга школьного психолога. - М.: 1996.
42. Жарықбаев Қ. Жалпы
... ... ... - Алматы: 2004.
43. Жарықбаев Қ., Калиев С. Қазақ тәлім-тәрбиесі. –
... ... ... 1995.
44. Зейгарник Б.В. Патопсихология. - М. : 2000.
45. Зинченко В.П., Смирнов
... ... ... Методологические вопросы психологии. - М.: 1983.
46. Ениколапов С.Н. Некоторые результаты
... ... ... агрессии. - М.: «Наука», 1979.
47. Иванников В.А. Психологические механизмы волевой
... ... ... – М., 1991.
48. Изард К.Е. Эмоции человека – М., 1980.
49. История
... ... ... психологии. Тексты. /Под ред. П.Я. Гальперина,
... ... ... А.Н. Ждан – М., 1986.
50. Кроник А., Кроник Е.
... ... ... главных ролях: вы, мы, он, ты, я – М.,
... ... ... С., Майғарапова Ш. Оқушылардың тұлғалық қасиеттерін дамытудың педагогикалық негіздері.
... ... ... Алматы, Рауан: 1990.
52. Қоянбаев Ж. Семья және балалар мен жеткіншектер
... ... ... Алматы, Рауан: 1990.
53. Квимен В. Прикладная психология. - С-Пб.: 2001.
54. Кле
... ... ... Психология подростка: Психосексуальное развитие. М., 1991.
55. Козлов Н.И. Как относиться
... ... ... себе и людям, или Практическая психология на каждый день.
... ... ... 1998.
56. Кон И.С. Психология ранней юности. Книга для учителя. -
... ... ... 1989 – 184 б.
57. Кристофер Э., Смит Л. Тренинг лидерства.
... ... ... Питер: 2001.
58. Леонтьев А.Н. Проблемы развития психики.- М.: МГУ:
... ... ... психологические тесты /Под. ред. А.Ф. Кудряшова – СПб., 1992.
60. Малашкина
... ... ... Популярная история психологии – М., 2000.
61. Маркова А.К. Психология профессионализма
... ... ... М., 1996.
62. Леонтьев А.Н. Деятельность. Сознание. Личность – М., 1975.
63. Леонтьев
... ... ... Проблемы развития психики – М., 1972.
64. Миренский Б.А. Семья и
... ... ... – Ташкент: Уқитувчи, 1991.
65. Мектеп оқушыларының психологиялық ерекшеліктерін анықтауға арналған
... ... ... қызмет.- Алматы: 2004 – 122 б.
66. Мұқанов М.М. Жас
... ... ... педагогикалық психология. – Алматы: 1994 – 230 б.
67. Немчин Т.А.
... ... ... нервно-психологического напряжения. Л., 1983.
68. Немов Р.С. Психология. В 3 т.
... ... ... М., 1996.
69. Нұрмұхамбетова Т.Р. Тәжірибелік психология. І т. – Шымкент:
... ... ... Т.Р. Тәжірибелік психология.ІІ т. – Шымкент: 2007.
71. Особенности обучения и
... ... ... развития школьников 13-17 лет. Под ред. И.В.Дубровиной, Б.С.Кругловой.-
... ... ... М:, 1998.
72. Овчарова Р.В. Семейная академия: Вопросы и ответы. -
... ... ... 1996.
73. Осипова А.А. Введение в практическую психокоррекцию. - М.: 2000.
74. Общая
... ... ... /Под. ред. А.В. Петровского – М., 1986.
75. Общая психология /Сост.
... ... ... Рогов – М.,1995.
76. Петровский А.В., Ярошевский М.Г. Психологический словарь.-
... ... ... ., 1990.
77. Популярная психология для родителей. Под ред. А.С.Спиваковской. С-Пб.,
... ... ... А.В. Педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясы.- Алматы: 1987.
79. Психология. Адамзат
... ... ... қазынасы. 10т. Алматы, «Баспалар Үйі» АҚ, 2006.
80. Промова О.Н. Конфликтология
... ... ... 2000ж.
81. Рогов Е.И. Настольная книга практического психолога. - М.:
... ... ... Е.Ф. Возрастная и дифференциальная психология.- М. : 1990.
83. Рубинштейн С.Л.
... ... ... общей психологии. В 2 т. – М., 1989.
84. Словарь практического
... ... ... /Под. ред. С.Ю. Головина. – Минск: изд. Харвест, 1997.
... ... ... 660 с.
85. Столяренко А.М. Психология и педагогика – М., 2001.
86. Столяренко
... ... ... Основы психологии. - . Ростов-на-Дону: 2002.
87. Семья в психологической консультации.
... ... ... ред. А.А.Бодалева, В.В.Столина.- М.: 1999.
88. Снайдер Д. Практическая психология
... ... ... подростков - М.: 1999.
89. Селье Г. Стресс без дистресса. М.:
... ... ... и родителям о психологии подростка. Под ред. Г.Г.Аракелова. М.,
... ... ... З. Введение в психоанализ – М., 1991.
92. Фромм Э. Душа
... ... ... – М., 1992.
93. Херсонский Б.Г., Дворяк С.В. Психология и психопрофилактика
... ... ... семейных конфликтов.- Киев: 1991.
94. Цукерман Г.А., Мастеров Б.М. Психология
... ... ... - М.: 1995.