... ... ... ... ... ... Арал теңізінің экологиялық ахуалы
... ... ... Арал теңізінің
... ... ... халық аз тұрады, жергілікті халық балық аулау, мал шаруашылығымен
... ... ... көкөніс - бақша өсірумен айналысады. Арал өңірінің тұрғындары 1970
... ... ... жылдарға дейін әлеуметтік - экономикалық тұрғыда жақсы қамтамасыз етілген
... ... ... кешті. Теңіз өңіріедегі елді мекендерде 17
... ... ... балық колхозы, 10 балық өңдейтін зауыт және
... ... ... 2 балық комбинаты жұмыс істеген.
... ... ... ... ... ... 1960 жылдырдан бастап Арал өңірін игеру қолға
... ... ... Осы аймақтағы игерілетін жер көлемі бұрынғыдан Өзбекстан мен Тәжікістанда
... ... ... Түркменстанда 2,4, Қазақсатнда 1,7 есеге өсті. Ал Амудария мен
... ... ... бойындағы халықтар саны 1960 - 1987 жылдар аралығында
... ... ... 2,2 есеге артты. Халық санының өсуіне орай суға
... ... ... қажеттілік те артты. Осыған орай, 1970 - 1980 жылдар
... ... ... Аралға құйылатын су мөлшері азайды. Оның негізгі себептері
... ... ... антропогендік факторлар еді. Екі өзен бойындағы суды көп
... ... ... ететін күріш пен мақта өсіру ісі қарқындап дамыды.
... ... ... ... ... ... Орта Азияда су баратын жердің бәріне дерлік
... ... ... егілді. Жердің әр гектарына жүздеген килограмм минералды тыңайтқыштар, ондаған
... ... ... улы химикаттар қосылды. Әр гектардан 23 центнер мақта алу
... ... ... мөлшердегіден екі есе артық су жұмсалды. Осындай құйтырқы әрекеттердің
... ... ... Аралдың табаны жалаңаштана бастады. Жағалау, теңіз порттарынан 40 -
... ... ... шақырымға ұзап кетті. Ауа райы өзгеріп, жан -
... ... ... дүниесі құрып, жоғала бастады, 178 түрлі жануарлардың арасынан
... ... ... күні 38 - і қалыпты.
... ... ... Орта
... ... ... Сейхун деп аталған Сыр өзенінің Фархад тауын жарып өтетін
... ... ... тармағына 1948 жылы Фархад ГЭС - і ашылса,
... ... ... келе, алпысыншы жылдары, Шардары ГЭС - і, мұнан басқа
... ... ... Тоқтағұл, Әндіжан, Шарбақ су қоймалары пайдалануға берілді. Бұл іс
... ... ... әрекеттер көптеген суару - суландыру жүйелерін іске қосуға мүмкіншілік
... ... ... Жол жөнекей Сырдың суын әркім әлі келгенше жарып ала
... ... ... Ақыр аяғы бір кездері кемерінен асып, төгіле аққан лай
... ... ... жойқын күшіне қарай Сейхун аталған. Мол өзеннің жұрнағы ғана
... ... ... теңізіне жетіп жатты. Дәл осындай күйді теңіздің сыңарындай
... ... ... өзені де көріп жатты. Арал теңізіне негізгі суды әкеліп
... ... ... екі өзен жабылып, 60 - шы жылдардың басында
... ... ... 60 текше шақырым су берсе, 1980
... ... ... бастап, жылына орта есеппен, 4 текше шақырым ғана су
... ... ... келеді. Ал теңізге қажетті ылғалды беру үшін, кемінде жылына
... ... ... - 45 текше шақырым су керек. Аралдың бұрынғы 66
... ... ... шаршы шақырым су айдыныннан, қазір небәрі, шамамен 25 шаршы
... ... ... жуық су айдыны қалып отыр.
... ... ... ... ... ... Орта Азияның егіс далаларында көптеген жылдар бойы
... ... ... “ Солыма ” деген ауруына қарсы ДДТ химикаты пайдаланылған.
... ... ... адам үшін өте қауіпті, өзі табиғат аясында ыдырау дегенді
... ... ... Сол ДДТ және де басқа да улы химикаттар, көптеген
... ... ... бойы егіс алқаптарынан ақаба күйінде ағып шығып, теңізге келіп
... ... ... берген. Кейінгі жылдарда Арал өңірінде – малға, балыққа, құсқа
... ... ... болып, адамдарды асырап келген жүздеген табиғи көлдер тартылып кетті.
... ... ...
... ... ... Аралдың балық аулау ауданында Арал
... ... ... құятын өзендердің атырау аумағы кіреді. Балық өңдеу зауыттары бұрын
... ... ... атырауынан, Аван кентіне, Бөген ауылында, бұрынғы Ұялы және Ұзынқайыр
... ... ... орналасқан болатын. Алған Амударияның атырау тұсы Арал теңізі аталып
... ... ... аралдардың өте көп болуы себепті ), кейін теңіз түгелдей
... ... ... атанған.
... ... ... Арал теңізі – Қазақстанның інжу
... ... ... маржаны, шөл белдеміндегі бірден - бір көгілдір су айдыны
... ... ... Мойнақтан Аралға дейін кемелер ерсілі - қарсылы жүріп жататын.
... ... ... міне, Арал теңізінің деңгейі
... ... ... метрге дейін төмендеп, оның су айдыны 30 - 200
... ... ... - ге дейін қусырылды. Табанының біраз аумағы қолдан жасалған
... ... ... айналып шыға келді, оған “ Аралқұм ” деген ат
... ... ... беріліп үлгерді. Аралқұмда улы тұздардың миллиардтаған тоннасы шөгіп
... ... ... Судың тұздылығы 40 пайызға артты. Оның үстіне екі өзен
... ... ... шаруашылықтарда тыңайтқыштар мен химиялық препараттарды қолдану бұрын соңды болмаған
... ... ... жетті. Тыңайтқыштарды қолдану 10 - 15 есеге өскен. Осындай
... ... ... факторлар Арал өңірін экологиялық апатқа ұшыратты. Құрғап қалған теңіз
... ... ... жыл сайын айналаға зиянды өте жоғары 2 млн. тонна
... ... ... тұз шаңдар көтеріліп, желмен тарай бастайды.
Сонымен, Арал апатына
... ... ... болған факторларға:
жергілікті жердің тарихи - табиғи ерекшеліктерін ескермеу;
ауыл шаруашылығын
... ... ... жоспарламау, судың қорын есепке алмау;
суды өте көп қажет ететін
... ... ... мақта дақылдарын барынша көбейтіп жіберу;
жерді игерудің агротехникалық шараларын сақтамау
... ... ... суды үнемді пайдаланбау;
табиғи ресурстарын пайдалануға жіберген қателіктер мен оны
... ... ... ғылыми тұрғыдан негізделмеуі болып табылады;
... ... ... ... ... ... Осы аталған фактілер Арал теңізінің экожүйесіндегі тіршілік атаулыны
... ... ... дағдарысқа әкелді. Бұл жағдайлар адам баласының қолдан істеген қателігі
... ... ... дүние жүзіне белгілі болды.
... ... ... ... ... ... Арал өңірінде туындап отырған қазіргі экологиялық апаттар нышаны жыл
... ... ... сайын теңіз суын тарылтуда. Оның фаунасы мен флорасы жойылып
... ... ... жақын. Топырақтың тұздалуы өте жылдам жүруде. Арал теңізінде балық
... ... ... шаруашылығы тоқталып, соңғы 1 -
... ... ... жылда ғана қайта қолға алынды. Ондағы тұрғындардың әлеуметтік жағдайы
... ... ... кетті. Теңіз түбінен көтерілген улы тұздың мөлшері жылына 13
... ... ... 20 млн. тонна деп есептеледі. Тіптен, тұзды шаңдар
... ... ... сонау Орта Азия республикалары аумағына жетіп, ауыл шаруашылығына зардабын
... ... ... Шаңды бұлттар – Памирдің, Алтайдың, Тянь-Шаньға барып түсіп, бастауын
... ... ... жақтан алатын өзендердің режимін де бүлдіріп отыр. Арал
... ... ... климаттың өзгеруі шөл белдемінің табиғи ландшафтарын бірте - бірте
... ... ... әрі қайтымсыз антропогендік экожүйелерге қарай ығыстыруда.
... ... ... ... ... ... Бұл өңірдегі антропогендік
... ... ... ондағы тұрғындардың салт - дәстүріне, экономикалық - әлеуметтік жағдайына
... ... ... әсер етуде. Жұмыссыз қалған балықшылар әлеуметтік жағынан қорғаусыз қалып,
... ... ... аймақтар еріксіз қоныс аударуда. Бір кездері жайнап тұрған
... ... ... құты қашып барады. Тұз жеп тастағандай сұрқай үйлер, судың
... ... ... қурап кете жаздап тұрған тал-теректер. Өлі теңіздің маңайындағы
... ... ... қалалық портта, қаңсып-қираған балықшылардың кемелері. Арал маңында 29 сасық
... ... ... пайда болды. Ауыл аймақтардың малы содан су ішеді.
... ... ... ... ... ... ... ... ... 1980 жылдардың аяғында Арал - 88
... ... ... экспедиция ұйымдастырылған болатын. Олар – Арал теңізі, Сырдария мен
... ... ... бассейндерінде 13 мың шақырым жер жүзіп өтті. Теңіз өз
... ... ... 60 - 70 шақырым шегініп кеткенін анықтаған. Балықшылардың –
... ... ... шхуналары, катерлері, моторлы қайықтары мен баркастары, қу далаға айналған,
... ... ... табанында суырылған құмға жонын тосып, тот басып шіріп жатыпты.
... ... ... ... ... ... Теңіздің деңгейі жыл сайын жарты
... ... ... төмендеп барады, яғни қажетті шаралар қолданбаса ендігі оншақты жылда,
... ... ... теңіз ретінде жойылып, әр жерде бөлек - бөлек ластанған
... ... ... су қоймаларына айналып кетуі әбден мүмкін.
... ... ... “Возрождение” аралы алапат апаттың араны
... ... ... Арал
... ... ... және оның экологиясы туралы айтқанда “
... ... ... “ аралына тоқтамай өтуге болмайды. Возрождение аралы бұрынғы
... ... ... Одағының 1992 жылға дейінгі ең құпия әскери нысаны болып
... ... ... Онда орналасқан полигон 1980 - жылдардың соңына дейін бірнеше
... ... ... атаулары бар биологиялық қару мен жабдықтарды сынақтан өткізіп отыратын
... ... ... мекенге айналды. Бұлар негізі “ Аральск – 7 ”,
... ... ... Бархан ” және “ ПНИЛ – 52 ” (
... ... ... научно - исследовательская лаборатория ) деп аталатын нысандар арқылы
... ... ... асып жатты.
... ... ... Ертеректе Арал теңізінің
... ... ... айдынында 300 – ден аса аралдар болған екен. Қазіргі
... ... ... бұлардың арасындағы ең ірілері – Барсакелмес пен Көкарал жермен
... ... ... жағалауын ұштастырып, түбекке айналып кетті. Ал, бір кездергі Возрождение,
... ... ... Шағала, Константин және Лазарев аралдары үлкен бір аралға бірігіп,
... ... ... Возрождение деген ортақ атқа иеленіп отыр. Бұл аралдың өзі
... ... ... жеріндегі Мойнақ қаласы тұсынан құрлықпен шектесіп кетуге шаққа қалып
... ... ... ... ... ... Осы ретте Арал теңізі мен Возрождение
... ... ... таяу ғасырдағы тарихына тоқталып өткеннің артықшылығы болмас. 1924
... ... ... республика орталығы Орынбордан Қызылордаға көшірілетін туралы шешім шыққаннан кейін
... ... ... Түркістан АССР - інің қарауында болған Қарақалпақ автономиялы облысы
... ... ... АССР – інің бағынысына ауысты.
Ал, 1936 жылғы
... ... ... желтоқсанда Қазақтан одақтас республикаға айналған кезде қарақалпақтар Өзбекстан республикасының
... ... ... құзырына қарады. Осылайша 1920 - шы жылдардан бастап 1936
... ... ... дейін Арал теңізі түгелімен біздің республиканың аумағына енді. Әлбетте,
... ... ... аралы да бізге қарады. 1963 жылы
... ... ... И. Брежнев Өзбектан мен Қазақстанның теңіз аумағындағы шекарасын
... ... ... қарай жылжытып, көршілерді теңіздегі үлес мөлшерін көбейте түсті. Сол
... ... ... Возрождение аралының 78,97 пайыз бөлігі
... ... ... жағына қарап кетті.
... ... ... Атақты аралдың қуатты
... ... ... полигонга айналуы теңіздің екі республика арасында бөлініске түскен 1936
... ... ... дәлме - дәл келеді. Сол жылы Сталиннің бұйрығына сай
... ... ... ортасындағы оқшау отау – Возрождение Қызыл Армияның Ғылыми -
... ... ... институтының пайдалануы үшін Қорғаныс министрлігіне берілді. Профессор Иван Великанов
... ... ... құрамы 100 кісіден тұратын бірінші экспедиция сол жылдың жазында
... ... ... ақ аралға келіп жайғасты. Зерттеушіліер арнайы бағыттағы кемелермен және
... ... ... қамтамасыз етілді. Олар бастапқы жылы туляремия мен соған ұқсас
... ... ... таралуын бақылайтын тәжірибелерді жасап көрді. Бірақ, бұл экспедицияның ғұмыры
... ... ... созылмады. 1937 жылдың күзінде зерттеу орталығының жетекшісі мен бірнеше
... ... ... “халық жауы” деген жаламен ұсталып, атылып кетті.
... ... ... ... ... ... Кеңес үкіметі содан кейін Возрождениеге
... ... ... 1952 жылы ғана назар аударды. Алдымен ресми түрде Аральск
... ... ... 7 аталған биологиялық қаруларды сынақтан өткізетін полигон қалпына келтірілді.
... ... ... жылы Комсомол қатарға қосылды. Далалық ғылыми зерттеу зертханасы түрлі
... ... ... жүзеге асырып тұру мақсатында құрылды. Құрамында едәуір әскері бар
... ... ... 25484 - санды әскери бөлім де аралға орналастырылып, ортақ
... ... ... жұмылдырылды. Зертхана кеңес әскерлерінің биологиялық қарулардың соққысынан қорғану әдісі
... ... ... эксперимент жүргізумен шұғылданды. Мұнда сондай - ақ әскери техника,
... ... ... - жабдықтар, қорғаныс киімдері үнемі сынақтан өтіп тұрды.
Возрождение
... ... ... биологиялық қаруды сынау алаңы оңтүстік беттегі сынақ кешені мен
... ... ... шеттегі әскери қалашық болып екі бөлікке бөлінді. Қалашықта казарма,
... ... ... үйлер, бастауыш мектеп, балалар бақшасы, асхана, қоймалар және электр
... ... ... болған. Мұнда тұрған арнаулы құрам ұдайы сақтану шараларынан өтетін
... ... ... Оларға жұмыстарына байланысты төлемақы төленіп келген. Тұрғын жайларға жақын
... ... ... қоныс тепкен ПНИЛ зерханалары қазіргі заманғы жабдықтармен
... ... ... тұрған. Аралдың солтүстік бөлігіне сондай - ақ Бархан атты
... ... ... орналасқан.
Аралдың оңтүстік бөлігінің аспан астындағы сынақ алаңында
... ... ... қарудың аэрозол компоненттері моделінің тарауын, оларды табу тәсілдерін, түрлі
... ... ... биологиялық құралдары бар шағын калибрлі аэрозол бомбалары ауқымын сынау
... ... ... жүрді. Ашық аспан астындағы жарылыстар көбіне желдің оңтүстікке қарай
... ... ... тұрған кезінде жасалған. Зерттеушілер биологиялық қару залалы осылайша аралдың
... ... ... әскери қалашыққа әсері болмауын көздеген. Ал арнайы бөлімшелер алдын
... ... ... ала қауіпсіздік әрекеттерін орындап отырған. Алайда, аралда құпия жасалып
... ... ... мұндай әрекеттер аймақ тұрғындарына көп ұзмай белгілі болып қалды.
... ... ... мұндағылар қанша жерден сақтық шараларын қарастырып, қымтану қимылдарын жүзеге
... ... ... да сынақты залалды зардаптары айналаға таралмай қалмаушы еді. Сол
... ... ... соңын ала мұндағы адамдар арасында жедел бой көтеретін түрлі
... ... ... оларды еріксіз ойландырды. Мұнымен қатар далада жүрген жануарлар мен
... ... ... жүзген балықтың қырылу деректері кей жылдары қылаң беріп тұрды.
... ... ... Арал өңіріндегілердің бұл жағдайлардың сырын білуге құштарлық танытулары табиғи
... ... ... болатын.
Сырдарияның зеңгір көкте жасын ойнатқан
... ... ... жарылыс 1956 жылғы 2 ақпан күні тіркелді. Сол күні
... ... ... бойындағы Капустин Яр
... ... ... полигоннан ұшырылған қуаттылығы 0,3 килотонна Р
... ... ... 5М баллистикалық ракета есепті уақыт ішінде Арал теңізінің солтүстік
... ... ... тақырдың үстінде от болып шашылды. Ядролық зарядпен оқталған бомбаның
... ... ... қамтамасыз еткен
... ... ... Байкал ” атты бұл операцияның мұндағы жұртшылыққа қаншалықты зиян
... ... ... қоршаған ортаға қандайлық залалы болғанын бүгінгі күн тұрғысынан анықтау
... ... ... кәзір қиынға соғып тұр.
Себебі, ендігі
... ... ... оқиғаны өз көзімен көргендерді табу оңай шаруалардың бірі емес.
... ... ... қалды, Мәскеу кезінде осы жойқын жарылыс зардаптарын зерттеуге тыйым
... ... ... еді. Қазіргі уақытта бізге белгілісі, сол күндері Кремльдің Съездер
... ... ... КОКП - ның әйгілі ХХ съезі өтіп жатқан болатын.
... ... ... орын алысымен еліміздің жоғарғы әскери қолбасылары коммунисттер форумын жүргізіп
... ... ... мемлекет басшыларына операцияның “ сәтті ” өткендігін
... ... ... баяндап жатты. Сөз ретінде айта кету керек, алғашында Байқоңыр
... ... ... да ядролық оқтұмсықты ракеталарды ұшырып тұрды. Дәл сол 1950
... ... ... ортасында бұл жерден алғаш рет континентаралық Р - 7
... ... ... зымырай ұшып, ядролық зарядты бомбаны бір қиырдағы Камчатка түбегіне
... ... ...
