... ... ... Әдебиеттік шолу
2.1.
... ... ... шаруашылығының зерттелу проблемалары
Бүгінгі күні жұқпалы аурулар эпидемиялогиясында паразитарлы ауруларға
... ... ... назар аударуға мәжбүр болып отырмыз. Ауыр паразитарлы ауруларға
... ... ... адамға тән емес
... ... ... гельминттерінің
Дернәсілдері
... ... ... тудыратын ларвальдық гельминтоздар
... ... ... жатады.
Елімізде адамдарды паразиттеуші 60-қа
... ... ... гельминтоздар кездеседі. Жұмыр құрттар (нематодтар) туғызатын ең кең тараған
... ... ... аскаридоз, трихоцефалез, энтребиоз, анкилостомидоз, тениаринхоз, тениоз, мониозиоз, нематодироз, буностомоз,
... ... ... т.б. жатады.
Гельминтоздың организмде дамуы
... ... ... түріне, санына, организмнің иммундық кабілетіне тікелей байланысты. Гельминттер организмде
... ... ... тітіркендіру, зиянды заттармен улау, тінді жарақаттау және жұкпалы ауру
... ... ... енгізу нәтижелерінде патологиялық өзгерістер жасап, ауру тудырады.
2.2. Гельминтология
... ... ... қыскаша тарихы.
Гельминтология (грек. helmins- құрт және logos-ілім)- паразит құрттар
... ... ... олар тудыратын адам, жануар, өсімдік аурулары туралы ғылым паразитологияның
... ... ... саласы. Гельминтология 18 ғасырдың 2 жартысында қалыптаса бастады. Оның
... ... ... салушы неміс ғалымы К.А.Рудольфи (1771-1832) болды. Гельминттер фаунасы, жүйеленуі,
... ... ... сатылары туралы алғашкы деректер Дания зоологі И.Стенструп, неміс ғалымдары
... ... ... Г.Кюхенмейстер, француз А.Райе, тағы басқа еңбектерінде (19-20 ғ-лар)
баяндалған.
Қазақстанда гельминтологияны
... ... ... ісіне К.И.Скрябин (КСРО-дағы гельмитологияның негізін салушы), Е.Н.Павловский, В.А.Догель, Б.Е.Быховский,
... ... ... үлкен үлес қосты. Республикада гельминтология саласындағы жүйелі зерттеулер Қазақ
... ... ... мал дәрігерлік-бактериологиялык институтында, П.Г.Панова мен Н.В.Баданиннің ғылыми жұмыстарынан басталады.
... ... ... Зоология институтында, Тараз каласындағы К.И.Скрябин атындағы гельминтология лабораториясында жүргізіледі.
... ... ... гельминттердің фаунасы зерттеліп, мал гельминтоздарының эпизоотологиясы, патогенезі, диагностикасы және
... ... ... емдеу жолдары анықталды (С.Н.Боев, Шульц, Г.И.Диков, Н.Т.Кадыров, В.Т.Рамазанов, т.б.).
... ... ... Зоология институтында гельминттердін жүйеленуі тіршілігі, таралуы, экологиясы зертеліп, гельминтоз
... ... ... табиғи ошақтары анықталып, күрес шаралары белгіленді (Боев, Е.В.Гвоздев, В.И.Бондарева,
... ... ... Э.И.Прядко, Х.Егізбаева, Ж.Жатканбаева, Б.Шайкенов, т.б.). Сондай-ақгельминтологиялық зерттеулер адамның, жануарлар
... ... ... өсімдіктердің паразит құрттарымен адамның, жануарлар мен өсімдіктердің паразит құрттарымен
... ... ... олардын патологиялык әсері, олардан емделу және корғану тәсілдерін жасау
... ... ... жүргізілуде. Қазакстанда жиі кездесетін гельминтоз ауруларына карсы ұсынылған препараттардың
... ... ... паразит құрттар мен организм арасындағы биохимиялык өзгерістерді аныктау негізінде
... ... ... .
Гельминтоз аурулары адамдар, жануарлар, өсімдіктер үшін өте қауіпті. Сондытан
... ... ... гельминтозға қарсы күрес шараларын жүргізу адына-алынған.
Бұл салада атакты
... ... ... академик К.И.Скрябин және оның шәкірттері ғылымда және іс жүзінде
... ... ... болатын өте маңызды нәтижелерге ие болды, гельминтоз ауруларына карсы
... ... ... жүргізудің көптеген шараларын ұсынып, аурудын алдын алу тәсілдерін белгілеп
... ... ... К.И.Скрябиннің бастауымен жүргізіліп жүрген денсаулықты жақсартатын жоспарлы шаралар дұрыс
... ... ... қойыла бастады.
К.И.Скрябин 1905 жылы Юрьев каласындағы мал дәрігерлік институтын
... ... ... соң еңбек жолын Шымкентпен Әулие атада бастады (1905-1911 жж.).
... ... ... каласында К.И.Скрябин атындағы Қазақстанның алғаш өлкелік гельминтологиялык лаборатория мен
... ... ... ашылған және мемориал тактасы орнатылған. К.И.Скрябиннің трематодтар, цестодалар, нематодтар
... ... ... бірнеше томдық ғылыми еңбектері гельминтологияның дамуында маңызды роль аткарды.
... ... ... Нематодтардың таралуы
Гельминттер түгелімен жер шарынын тропикалык және субтропикалық белдеулеріне
... ... ... Грузия, Азербайжан, Түркменстан, Өзбекстан және Қазақстанда анкилостомидоздар кездеседі. Тропикалык
... ... ... жұмыс кезеінде паразиттермен ластанған суда шомылғанда, антилостомалар жұмыртқасы тері
... ... ... енегенде тері анкилостомасы байкалады. Аскаридалар жұмыр құрттардың кең таралғаны.
... ... ... елдердің тұрғындарының тұрмыстык жағдайына тікелей байланысты. Олар өте жиі
... ... ... Мысалы, Жапония тұрғындарының аскаридозбен 100% зақымданғаны белгілі, себебі сол
... ... ... адам нәжісі егіндікке тыңайтқыш ретінде пайдаланылады. Зоология ғылымының паразитті
... ... ... зерттейтін саласы гельминтология деп аталады. Паразитті кұрттар аркылы адам,
... ... ... мен өсімдіктер организмде пайда аурулар болатын ішқұрт немесе гельминтоз
... ... ... деп аталады.
Паразитизм табиғатта өздігінен туа пайда болатын процесс емес.
... ... ... организмдердің бірімен-бірі тығыз байланысты тіршілік етуінен немесе селбесіп өзара
... ... ... жасауынан, әволюциялык даму барысында өздері мекендейтін ортаның сан алуан
... ... ... бейімделуден болатын процесс. Мысалы, судың ішіндегі (немесе теңіздің) өз
... ... ... тіршілік етіп жүрген балық пен майда құрттарды алатын болсақ,
... ... ... бір жағдайлармен жаңағы қүрт балық денесіне жабысты. Бұл жерде
... ... ... өзінің әдетте қоректенуі бойынша, майда жәндіктерді кармап қоректене береді.
... ... ... мезгілде ол балы денесіндегі сілекейдің дәмін татып, енді сол
... ... ... қоректенеді. Сілекей - бұл нағыз дайын органикалык зат. Сондай-ақбалық
... ... ... кандай да бір әрекеттермен жараланып, ол жерден шыккан кан
... ... ... аузына құйылады. Бұл қанмен қоректенген құрт оған да бейімделе
... ... ... Енді, кұрт осылай қоректенуге бейімделгенде, балық денесі жазылып, кұрт
... ... ... әдеттенген қорегін іздеп, жорғалап балықтың желбезегіне келеді, оны жаракаттап,
... ... ... қоректенеді. Одан кейін құрт жұтқыншаққа, өңешке және тағы бір
... ... ... ішекке өтеді. Міне осылай,
... ... ... еркін тіршілік етуден, дайын қоректік
... ... ... қоректеніп, өзінін иесін пайдаланып паразиттік тіршілік етуге
... ... ... Паразитизмге өтуге көптеген баска жолдар да бар.
Паразиттер өздерінің тіршілік
... ... ... циклында екі иені пайдаланады: негізгі және аралық. Денесінде паразит
... ... ... түрінде дамитын (жыныстық жетілген кезеңінде) болса, онда жануарлар паразиттердің
... ... ... (тұрақты) иесі, ал личинкасы дамитын болса, ол аралык иесі.
... ... ... баска екінші (қосымша) және резервуарлық иелері де болады. Мысалы,
... ... ... таспа құрттың негізгі иесі адам, аралығы - циклон (шаян-тәрізділер),
... ... ... (қосымша) аралығы - балық.
Паразиттер факультативті (жалған) және облигатты (нағыз)
... ... ... бөлінеді. Мысалы, Аlimpets туысына жататын құрттың кейбір түрлері бір
... ... ... жануардын ішегіне түскенде, онда өсіп, паразиттік тіршілікке көшеді, ал
... ... ... төспеген жағдайда олар топырақта еркін тіршілік ете алады. Сонымен
... ... ... жерде паразитизм тек факультативті түрде болады.
Жоғарыда көрсетілген паразиттердің барлығы
... ... ... паразиттер. Солардың ішінде толык даму үшін аралык иені кажет
... ... ... паразит құрттар - биогельминттер, ал топырақты қажет ететін -геогельминтте
... ... ... аталады.
2.4. Нематодтардың морфо-анатомиялық кұрылысы және көптерлілігі
Өзінің құрылысы жағынан, сол
... ... ... көбею және даму ерекшеліктері жағынан құрттар: жалпақ немесе паренхималы
... ... ... жұмыр немесе тұңғыш іші куысты құрттар, буылтык немесе екінші
... ... ... іші куысты құрттар болып 3 типке бөлінеді.
Жұмыр құрттар немесе
... ... ... куысты құрттар типі Nemathtlmintes немесе Аshelmintes.
Жұмыр құрттардың көптеген түрлері
... ... ... мен мұхиттарда, тұщы суларда, топырақта қозғалып өз бетімен тіршілік
... ... ... біразы өсімдіктер мен жануарлардың, адамның паразиттері. Бұлардың планета биосферасында
... ... ... ортасы жок. Сондыктан бұлар космополиттік топ болып табылады.
Жұмыр құрттардың
... ... ... құрттардан басты айырмашылығы, ішкі мөшелерінің арасында дене қуысының болуы.
... ... ... қуыстың өзіндік қабырғасы болмағандыктан оны алғашкы куыс немесе схизоцель
... ... ... атайды. Сондыктан кейде жұмыр құрттарды алқашқы қуыстылар деп атайды.
... ... ... ішкі қуысындағы сұйык заттың біркелкі кысымда болуы оның дене
... ... ... тұракты етеді. құрттардың денесі жұмыр болып келетіндіктен типтің аталуы
... ... ... солай. Типтің негізгі сипаты: денесі бөлшектенбеген (сегменттелмеген); зәр шығару
... ... ... дамымаған, зәрді денеден тері бездері шығарады, немесе протонефридияльды; кан
... ... ... және тыныс алу жүйесі дамымаған; ас қорыту жүйесінде арткы
... ... ... және аналь тесігі дамыған; жүйке жүйесі ортогонды, сезім мүшелері
... ... ... дамыған; дара жыныстылар, жыныс жүйесінің құрылысы өте карапайым.
Нематодтар түр
... ... ... жағынан (27000-нан астам), кеңістікке таралуы сипаты жағынан да ең
... ... ... тұрған топ. Бұлардың бүкіл әлемде кездеспейтін ортасы жок. Мұхиттар
... ... ... теңіздер түбінде, тұщы суларда, топырақ арасында еркін козғалып тіршілік
... ... ... паразиттік түрлері өсімдіктер мен жануарлардын барлық мүшелерінде кездеседі. құстар
... ... ... насекомдардың паразиті ретінде олар ауа кабатын да меңгерген деп
... ... ... болады. Айналамызда жүріп жаткан шіру процесінің барлығы осы нематодтардың
... ... ... аркылы жүреді. Кеңістікке таралуы тұрғыдан оларды бактериялар мен бірклеткалы
... ... ... салыстыруға болады.
Нематодтардың тіршілік ету орталарының алуан түрлі
... ... ... келуіне қарамастан құрылыстары бірдей.
құрылысы мен физиологиясы. Нематодтардың дене мөлшері
... ... ... формасы (пішіні) эволюция барысында түрлі тіршілік орталарына бейімделу нәтижесінде
... ... ... қабатында сырғуға, суда жүзуге, топырақ арасына енуге) қалыптасқан.
Нематодтардың денесі
... ... ... қалың кутикула қабатымен қапталған. Кутикула (латынша "cuticula" - қабықша)
... ... ... құрылысы жоқ, эпителий клеткаларынан бөлінетін тығыз қабыкша. құрамындағы белок
... ... ... минералды заттар және сақиналы әрі ұзынша келген таралымдары оған
... ... ... беріктік береді де, оны созылғыш етеді. Кутикула сомалық (дене)
... ... ... тірек бола тұрып нематоданың өзіндік сыртқы каңқасын құрайды да,
... ... ... механикалық жарақаттанудан, улы заттардың әсерінен сақтап, корғайды.
Кутикуланың астында орналасқан
... ... ... қабаты клеткалы не синцитиялы (клеткалардың косылуынан туған плазмалық қатар)
... ... ... болып келеді. Денесінен өтетін төрт таралымына (сызығына) байланысты гиподерма
... ... ... қарай төрт ойық (білеу) құрайды.
Гиподерманың астында бір кабаттан тұратын
... ... ... бойы бұлшықеттері жатады. Олар тұтас кабат құрмай гиподерманың төрт
... ... ... сәйкес төрт таспа (лента) тәрізді жіктеліп, бөлініп жатады: екеуі
... ... ... екеуі арқа құрсақ бөлімінде.
Нематодтардың денесі арка құрсақ бұлшыкеттерінің қарама-қарсы
... ... ... жиырылып серпілуінің нәтижесінде дорзо-вентральды бағытта ғана иіле алады және
... ... ... оң немесе сол жак бүйірімен қозғалады.
Тері-бұлшықет қапшығы мен ішектің
... ... ... протоцель немесе схизоцель деп аталатын денесінің алғашкы реттік қуысы
... ... ... Бұл қуыстың өзіндік қабырғасы жоқ және іші сұйык затқа
... ... ... Сұйык зат денені кернеп, оның жұмырлығын тұрақты түрде сақтайды.
... ... ... реттік қуыс дененің тірегі бола тұрып, зат алмасу процесіне
... ... ... катысады. Дене қуысы аркылы қорытылған заттар ішектен бұлшықеттерге, ішкі
... ... ... ал зат алмасудың қалдык өнімдері зәр шығару мүшесіне ауысады.
... ... ... дене қуысы организмнің ішкі ортасы болып келеді. Паразитті нематодтардың
... ... ... қуысында түссіз сұйыкка толы клеткалар топтасып жатады, жалпақ құрттардың
... ... ... ұқсас. Қуыстың сұйық затында валериан, капрон кышқылдары бар, сондыктан
... ... ... олар улы .
Ас қорыту жүйесі ұзына бойы созылған
... ... ... түтік тәрізді, алдыңғы, ортаңғы және артқы ішектеп тұрады. Ауыз
... ... ... дененің алдыңғы ұшында орналасып, көпшілік жағдайда ерекше өсінділер -
... ... ... қоршалған: арқа және екі бүйірлік. Ауыз тесігі ауыз қуысымен
... ... ... жалғасады. Ауыз қуысының құрылысы әр түрлі. Нематодтардың жануарлар паразиті
... ... ... келетін (зоопаразит) өкілдерінің ауыз қуысында кутикулярлы тіс өсінділері болады,
... ... ... өсімдік паразиттерінің (фитопаразит) ауыз қуысы сорғыш мүшеге - стилетке
... ... ... Стилет ауыз қуысында арнайы бұлшыкет -протракторлар арқылы қозғала алады.
... ... ... және суда тіршілік ететін жыртқыш нематодтарда стомалық қуыс найзамен
... ... ... қозғалмайтын өсінділер - онхамен каруланған .
Қан айналу және
... ... ... алу жүйесі нематодтарда болмайды. Еркін тіршілік ететін түрлері бүкіл
... ... ... (терісі) арқылы тыныс алады, ал эндопаразиттік нематодтарда тыныс алу
... ... ... анаэробты, яғни оттегі жоқ жерде гликогеннің ашуы аркылы іске
... ... ... Гликоген коры жұмыр құрттарда белгілі бір жолмен гиподермада жиналады.
... ... ... анаэробты ыдырауы нәтижесінде түзілген соңғы өнімдері - органикалық қышқылдар,
... ... ... ішінде май және валериап қышкылдары куыс сұйықтығында жиналып, улы,
... ... ... затқа айналады. Сондықтан құртты сойғанда өте мұкият және абай
... ... ... керек. Топырақта және паразиттік тіршілік етуіне, тесу, қазу козғалысына
... ... ... нематодтардың сезім мүшелері өте нашар дамыған. Тітіркенуді қабылдайтын
... ... ... түрлі рецепторлары бар: тері сезу
... ... ... химиялык заттарды сезетін (хеморецепторлар) және жарык сезетін (фоторецепторлар). Бірінші
... ... ... - кылтаншалар, папиллалар, бурсальды қанаттар, екінші - амфидалар, фазмидалар,
... ... ... поралар (саңылау), үшінші - жарық сезгіш клеткалар. Рецепторлы мүшелер
... ... ... бас, құйрық (каудальды) және жыныс мүшелерінің (гениталий) бөлімдерінде шоғырланады.
2.5.
... ... ... Нематод жұқтырған малдардағы белгілер және оларды емдеу жолдары
Мониезиоз —
... ... ... бүкіл денесінде күрделі өзгерістер тудырып, оны жаппай өлімге ұшырататын,
... ... ... ехраnsа және Моnіеzа bеnеdеnі құрттарынын ларазиттік тіршілігіпен болатын ішқұрт
... ... ... Жай көзбен қарағанда жап-жалпақ болып, шұбатылып жататып, ұзындыры 4-10
... ... ... жететін ақ құрт. Жоғарыда аталғандай оның екі түрі бар.
... ... ... ехраnsа құрты бірнеше жүз бунақтан тұрады, оның ұзындығы 6-10
... ... ... жалпақтыры 1,0-1,5 см. Әрбір бунақтың ені ұзындығынан артық, басында
... ... ... сорғыш органы бар, бірақ фитинделген ілмешектері болмайды. Мониезия құртыныңі,
... ... ... тесіктері бунақтың екі бүйірінен, ал басқа құрттарда бір-ақ бүйірінен
... ... ... Ересек-құрттың жатыры ирек-ирек болып бунақты көлденең алып жатады. Моnіеzа
... ... ... жоғарыда аталған құртқа ұқсас, бірақ одан қысқалау - 4
... ... ... Оның жатыры тор секілді. Құрт жұмыртқалары төрт бұрышты, бес
... ... ... сопақ немесе сақина сияқты болып келеді. Жұмыртқаның ішінде сапталған
... ... ... ұқсас онкосфера бар. Ішінде хитинделген алты ілмешегі болады.
Дамуы. Ересек
... ... ... ірі қаранын, қой-ешкінің ішегінде күнелтеді. Құрт личинкасы – цистиценркоид
... ... ... қыртысында күнелтетін, мпкроскоп арқылы ғана көрінетін ұсақ орибатей кенелерінің
... ... ... өседі. Мұндай кененің 60 шақты түрі (SсһеІоrіbаtеs, SіgоrіbаtuІа, kеrаtоsеtеs)
... ... ... Күн сайын сыртқа малдың нәжісімен ондаған моинезия бунақтары шығып
... ... ... Әр бунақта 20 мыңнан аса жұмыртқа болады. Бір мониозия
... ... ... өз өмірінің ішінде 80 миллионға жуық жұмыртқа шашады. Нәжіске
... ... ... сыртқа шыққан бунақтар жайылып шабындыққа, шөп пен суға барып
... ... ... де, жарылады, мұның нәтижесінде олардың ішіндегі быжынап жатқан жұмыртқалар
... ... ... шығады. Кейде бунақ малдың тік ішегінде жарылып кетіп, сыртқа
... ... ... жұмыртқалар, шашылады. Жайылымдары орибатей кенелері жұтып қояды. Кене денесінде
... ... ... одан әрі жетіле түседі. Шымкент облысында 45-50 күн, кейде
... ... ... ай өтісімен жас личинка цистицеркоидқа айналады. Кейбір деректерге қарағанда,
... ... ... денесінде цистицеркоид қалыптасуы үшін 111 күн (28° С), тіпті
... ... ... күн (16-18° С) керек. Жайылымда жүрген мал осындай іші
... ... ... толған орибатей кенелерін шөппен бірге жұтып жіберсе, мониезиозға шалдығады.
... ... ... асқазанына келіп түскен кене түрлі ферменттердің әсерімен қорытылады да
... ... ... босап шығады. Ол өзінің алты ілмешегімен ішектің кілегей қабығына
... ... ... ішек сөлімен қоректенеді. Сөйтіп, орта есеппен бір жарым айдың
... ... ... ересек құртқа айналады.
Эпизоотологиясы. Малға мониезиоз жайылымда қаптап жүрген орибатей
... ... ... арқылы көктем айларында жұға бастайды. Кенелер саңырауқұлақ сабағымен, өсімдік
... ... ... шіріген органикалық заттармен қоректеніп, жайылымда екі жылдай тіршілік етеді.
... ... ... әсіресе батпақты жерде, орманды жердің шөбі мен топырағында көп
... ... ... СССР-да орибатей кенесінің 400-ге жуық түрі бар. Тың жерлер
... ... ... ашық даланың әрбір шаршы метрінде 20-25 мыңға жуық кене
... ... ... Жыртылған жерде орибатей кенелері керісінше өте аз кездеседі. Көбінесе
... ... ... кенелері топырақ бетінде жорғалап жүреді, ал жауынды күндері өрмелеп
... ... ... басына шығып кетеді. Күн ысыған мезгілде шөптен түсіп, топырақтың
... ... ... кіріп жасырынады. Күн батысымен олар қайтадан шөптің басына шығады.
... ... ... шөп басында, әсіресе жауынды күндері ұзақ болады. Сондықтан малдың
... ... ... мониезиозға жауынды күндері шалдығады. Мониезия жұмыртқалары қолайсыз жағдайға төзімді
... ... ... Мәселен, нәжістегі құрт жұмыртқалары, ылғал мол болса, 12-14°С жылылықта
... ... ... ай бойы өлмейді, бірақ 500С ыстықта бір минутке жетпей
... ... ... қалады. Жазды күні ашық далаға келіп түскен мониезия жұмыртқаларының
... ... ... тәуліктен кейін 36 проценті ғана, ал бесінші, алтыншы күндері
... ... ... проценті ғана тірі қалады.
Патогенезі. Ұзындығы 4-10 м болып быжынап
... ... ... ересек құрт малдың денсаулығына орасан зиян тигізеді. Ащы ішекті
... ... ... тастап денедегі қалыпты ас қорыту сарынын бұзады. Азығы бойына
... ... ... мал арықтайды. Құрт айналасына уытын таратып мал денесін улайды,
... ... ... құрттары жыбырлап жүріп ішектің кілегейлі қабырын зақымдайды, қабындырады. Кейде
... ... ... құрттар ішекті бітеп тастап азық одан әрі жүрмей қалады.
... ... ... салдарынан малдың іші кебеді. Жиырылып созылған ішек кейде бұратылып,
... ... ... оның алдыңғы кесінділері артқы кесінділеріне мінгесіп шек түйіледі.
Ауру белгілері.
... ... ... малдың тәбеті қашады. Ол жабығады, күйзеледі. Малдың аузы кеуіп,
... ... ... іші өтеді, біресе іші кебеді. Іші өткен малдың нәжісіне
... ... ... мен кілегей араласады, оның жамбасы, құйрығы, екі бұты, сирақтары
... ... ... былғанады. Нәжіс бетінде жыбырлап жүрген, үлкендігі күріш дәніндей аппақ
... ... ... бунақтарын көруге болады. Ауру меңзеген мал әбден арықтап, меңіреу
... ... ... Оның қаны азаяды, бауырының асты ісіп кетеді. Нерв жүйесі
... ... ... мал құрысып тыпыршиды, аузынан ақ көбік шұбырып жер тепсінеді,
... ... ... дүрс етіп құлайды. Мал тесіліп бүйіріне қарай береді.
Өлекседегі өзгерістер.
... ... ... өте арық болып көрінеді. Ауыздық, көз бен танаудың ішкі
... ... ... бозарған. Еттерінің арасы ісінген, талағы ұлғайған. Ащы ішек қабырғасын
... ... ... жібергенде оның ішінен жылан сияқты ирелеңдеген, шұбатылған ақ сары
... ... ... құрттары табылады. Ішектің кілегей қабығы жуандап қабынған, қайталаған. Шажырқайдағы
... ... ... және сөл тамырлары кеңейген, быттиып жуандаған. Ми қабығы қанталаған.
... ... ... мониезиялар бітеп тастаған.
Диагнозы. Ауруды анықтау мақсатымен, оның эпизоотологиясы мен
... ... ... ескеріледі. Мониезнозбен көбінесе жас мал ауырады. Ауру жаз айында
... ... ... да, күзге қарай өршиді. Малдың жамбасы, екі бұтының арасы,
... ... ... артқы сирақтары нәжіспен былғанған болса, таңертең мал өріске шыққан
... ... ... оның жатқан жерінен күріш дәніндей аппақ құрт таспалары табылса,
... ... ... мониезиоз болғаны. Лабораториялық жағдайында ауру Дарлинг және Фюллеборн әдістерімен
... ... ... Қанықкан тұз ерітіндісі мен глицеринге салынған нәжістен бөлініп құрт
... ... ... ерітіндінің бетіне қалқып шықса аурудың мониезиоз екеніне ешқандай күдік
... ... ... Я.Д.Никольский өз әдісін қолданды. Оның мәні мынада: стаканға 5-10
... ... ... нәжіс салады да үстіне су құйып шайқап араластырады. Бактериологиялық
... ... ... стакандағы сол судан аздап құйып алады да, екі сағаттай
... ... ... Содан кейін тұнбаны төсеніш шыныға жағып, микроскоп арқылы эерттеп,
... ... ... құмырсқаларын іздейді.
Емі. Ауру мал тотияйын, күшалалы қола қышқылы, марганецтің
... ... ... қышқылы, кальцийдің қола қышқылы сияқты дәрілермен емделеді.
Тотияйынның судағы бір
... ... ... ерітіндісін шлангімен малдың аузына құяды (үш - алты айлық
... ... ... – 120-150 мл). Жыл сайыи мониезиоз шығатын шаруашылықта дегельминтизация
... ... ... рет; бірінші рет мал өріске шыққан сон 1-1,5 ай
... ... ... яғни көктемде, ал екінші рет бұдан 15 күн өткен
... ... ... жасалады. Тотияйын ерітіндісін шыныдан немесе ағаштан жасалған ыдыста әзірлейді.
... ... ... мақсатпен жаңбыр, қар суы немесе дистилденген су, ал олар
... ... ... өзен, көл, құдық суы пайдаланылады.
Сақтық шаралары. Ұдайы мониезиоз шығып
... ... ... шаруашылықта бұзау, тана, торлақтар ересек малдан бөлек, екі жыл
... ... ... пайдаланылмаған таза жайылымда бағылады. Мұндай жайылым болмаса егілген жерде
... ... ... татады. Мониезиядан арылту үшін төлді жазғытұрым, яғни мал жайылымға
... ... ... соң бір ай өтісімен тотияйын ерітіндісінде үшінші рет дәрілейді.
... ... ... батпақты жерлерге мал жаюға болмайды. Жас малды мониезиоздан аман
... ... ... үшін көктемде қораның айналасын жыртып тастайды: орибатей кенелері қопарылған
... ... ... астында тұншығып қырылып қалады.
ТИЗАНИЕЗИОЗ
Ірі қараның, сондай-ақ қой-ешкінің Тһуsаnіеzіа giardi
... ... ... тудыратын гельмиятозы. Онымен көбінесе ересек мал ауырады. Ауру қоздырғышының
... ... ... 5 метр. Тизаниезия бірнеше жүз бунақтан тұрады. Басында төрт
... ... ... органы бар, бірақ хитинделген ілмешектері жоқ. Бунақтың ені ұзындығынан
... ... ... есе артық. Ересек тизаниезия бунағында 20 мыңдай жұмыртқа бар.
... ... ... сырты арнаулы капсуламен қапталған. Жыныс тесіктері бунақтың бір жағынан
... ... ... ашылады. Құрттың жатыры жұмыртқаға толған, бунақта көлденеңінен орналасқан.
Дамуы. Тизаниезия
... ... ... зерттеліп біткен жоқ. Кейбір ғалымдар құрттың аралық иесі орибатей
... ... ... деп жорамалдайды. Бірақ Қазақстанда жүргізілген зерттеулер мұны теріске шығарды.
Эпизоотологиясы.
... ... ... Қазақстанның барлық облыстарында кездеседі. Онымен көбінесе ересек мал ауырады.
... ... ... мал арасында күзде шығып, қыс ортасында өршиді де, жазғасалым
... ... ... жойылып кетеді.
Ауру бегілері. Ауру мал жабығады. Іші біресе өтіп,
... ... ... кеуіп, малдың асқазанында ас қорыту сарыны бұзылады. Мал арықтап,
... ... ... көздерінің аузы мен танауларының кілегейлі қабықтары бозарып кетеді. Жүздеген
... ... ... құрттары ішек қуысын бітеп тастап қоректік заттардың бойға, сіңуіне
... ... ... жасайды. Ащы ішекте быжынап жатқан құрттар айналасына уытын таратады.
... ... ... уы денесіне сіңіп мал уланады. Мал діріл қағып, қалтырайды,
... ... ... аузынан сілекейі шұбатылады.
Өлекседегі өзгсрістер. Малды сойысымен оның ащы ішегін
... ... ... жібергенде тизаниезия құрттары табылады. Ащы ішектің кілегейлі қабығы қабынған,
... ... ... Сондай-ақ өкпе, бауыр, жүрек-талақ т.б. органдар да қанталаған. Ауруды
... ... ... үшін эпизоотологиялық деректер мен ауру белгілері пайдаланылады.
Емі. Тизаниезия құрттарынан
... ... ... үшін малға екі рет, яғни бірінші рет күзде, екінші
... ... ... қыс басында тиісті дәрілермен дегельминтизация жасалады. Қолданылатын дәрілер мен
... ... ... мөлшері мониезиоз кезін-дегідей.
Гемонхоз - малды қансыратып, арықтататын, көптеген жағдайда
... ... ... өлтіретін. Нaemonchus соntortus құрты тудыратын ішқұрт ауруы. Мал оған
... ... ... қыстыгүні немесе жазғытұрым шалдығады.
Морфологиясы мен дамуы. Жұмыр құрт. Гемонх
... ... ... сияқты жіп-жіңішке, оның ұзындығы 2-3 см. Микроскоп арқылы қарап
... ... ... басындағы хитинделген кішкене ауыз қуысы капсуласын көруге болады. Капсуланың
... ... ... жіп-жіңішке жалғыз тісі бар. Еркегінің құйрық жағында жалпақ келген
... ... ... бурсасы орналасқан. Жыныс бурсасы көптеген хитии қабырғаларымен керілген. Еркек
... ... ... артқы жағы жіңішке, алдыңғы жағы жуан болып келген екі
... ... ... бар. Ұрғашы гемонхтың алды да, арты да бірдей сүйірленген.
... ... ... тесігі құрттың арт жағынан ашылады. Гемонх мойнының екі жағында
... ... ... ұқсаған қос бүртігі бар. Оны тек микроскоп арқылы көруге
... ... ... Гемонхтар ұлтабардың ішінде күнелтеді, Еркегімен шағылысқаннан кейін ұрғашы құрт
... ... ... жұмыртқа сала бастайды. Жұмыртқа өте кішкентай, микроскоп арқылы ғана
... ... ... көруге болады. Ол сопақ болып келген, оның іші ұрыққа
... ... ... Мыңдаған жұмыртқалар азыққа ілесіп ұлтабардан ішекке ауысады да, нәжіспен
... ... ... сыртқа шығады. Ауа райы қолайлы болса (22°С), бір тәулік
... ... ... жұмыртқаның ішінде микроскоп арқылы ғана көрінетін көптеген кішкентай личинкалар
... ... ... болады. Пішіні жыланға ұқсаған личинка қолайлы жардайға душар болса
... ... ... апта ішінде екі рет түлеп бірінші, екінші және үшінші
... ... ... өтеді. Сөйтіп ауру тудыру қабілеті бар инвазиялық личинкаға айналады.
... ... ... личинканың сыртында табиғаттың қолайсыз жағдайларынан (құрғақшылық, ыстық-суық) қорғайтын екі
... ... ... қабығы болады. Инвазиялық личинка үш айға дейін, тіпті бір
... ... ... дейін өлмейді. Ылғалды жерге түссе, олар 50°С ыстықты да
... ... ... береді.
Эпизоотологиясы. Гемонхозбен күйіс қайыратын мал түліктері түгелдей ауырады. Ауру
... ... ... екінші жартысында шығады да, көктемде мал арасына кеңінен тарап
... ... ... Гемонхоз Қазақстанның орталық облыстарында, әсіресе, оңтүстік және оңтүстік-шығыс облыстарында
... ... ... кездеседі. Солтүстік облыстарда құрт личинкалары қыстыгүні аязға шыдай алмай,
... ... ... қырылып қалады. Олар суда балықша жүзеді, бұлтты, жауынды күндері
... ... ... шөптің басына шырын кетеді. Сәскеге дейін, сондай-ақ қараңғы түсісімен,
... ... ... түні бойы личинкалар шөптің сабағын бойлай әрлі-берлі кезіп жүреді.
... ... ... олар шөп басында құжынап кетеді, ал ашық ыстық күндері
... ... ... шыдай алмай шөптің түбін, топырақ арасын паналайды. Кейбір деректерге
... ... ... гемонхозбен көбінесе жас мал ауырады. Ірі малдар да ауырады,
... ... ... оларға бұл ауру емдесе онша қауіпті емес.
Патогенезі. Гемонх ұлтабардың
... ... ... қабығына жабысып оны, аузындағы жалғыз тісімен жарақаттайды да, сорғалап
... ... ... қанмен қоректенеді. Бара-бара ұлтабардың іші қанға толып кетеді. Көп
... ... ... қан ұлтабардан ащы ішекке ауысып нәжіске араласып сыртқа шығады.
... ... ... жылдары ауру малдың көбі қансырап өле бастайды. Өлген малдың
... ... ... жарып жібергенде, оның кілегейлі қабығына сүлікше қадалған гемонх құрттарын
... ... ... болады. Құрт он мыңдап саналады. Жай көзбен қарағанда олар
... ... ... киіз секілді ұйысып жатады. Кейде ұлтабардың ішкі беті шұрқ-шұрқ
... ... ... тесіледі. Ауру малдың қаны азаяды (анемия). Эритроцит саны күрт
... ... ... РОЭ, тұну реакциясы жеделдейді. Лимфоциттер мен эоззинофиль, лейкоциттер саны
... ... ... есе көбейеді. Сайып келгенде ішек-қарында ас қорыту, сіңіру процестері
... ... ... Гемонх құрты уытын шығарып, мал денесін уландырады.
Ауру белгілері. Ауру
... ... ... арықтайды. Ұлтабар мен ішекте ас қорыту, қоректі заттарды сіңіру
... ... ... нашарлайды. Кейде малдың нәжісіне қан араласады. Оның тыныс алуы,
... ... ... сорысы жеделдейді. Мал әбден арық-тап, екі-үш айдан кейін қансырап
... ... ... өзгерістер. Өлексе тым арық, сырттай қарағанда оның қабырғалары ырсиып
... ... ... Еттері боп-боз, онда қан-сөл жоқ. Ұлтабарды тіліп жібергенде ішінен
... ... ... сияқты ұйысып жатқан мыңдаған гемонх табылады.Ми мен жұлын ісінген,
... ... ... Ішек-қарын, бауыр, бүйрек солып семген.
Диагноз. Ауруды анықтауда эпизоотологиялық деректер
... ... ... ауру белгілерін ескере отырып, гемонхозды бірден-бір дәл анықтау үшін
... ... ... әдістер қолданылады: 1) овоскопия, ол үшін тұздың қаныққан ерітіндісін
... ... ... Дарлинг әдісін, сондай-ақ тең мөлшерде алынған глицерин мен тұздың
... ... ... ерітіндісін - Дарлинг әдісін пайдалана отырып, гемонх жұмыртқа-ларын іздейді.
... ... ... ерітінділердің сыбағалы салмағы гемонх жұмыртқасынан әлдеқайда ауыр, сондықтан жұмыртқа
... ... ... бетіне қалқып шығады; 2) инвазиялық личинка өсіру. Малдың нәжісін
... ... ... шыны ыдысқа салып үстіне су бүркеді де, термостатқа қояды
... ... ... С жылылықта). Бір апта бойы күн сайын ертеңгілікте оған
... ... ... бүркіп, дымқылдап отырады. Осы уақыттың ішінде жұмыртқа личинкаға айналады,
... ... ... екі рет түлеп, екі қабат қабықпен қапталады. Гемонх личинкасын
... ... ... құрт личинкаларынан ажырату үшін оны инвазиялық сатыға жеткізеді. Инвазиялық
... ... ... 16 ішек клеткасынан тұрады, оның пішіні ромба секілді. Жіп-жіңішке
... ... ... соңғы екі клетка қатарласа орналасқан. Гемонхозды личииканың осы белгілеріне
... ... ... анықтайды; 3) өлген малдың ұлтабарын зерттеу сенімді әдіс. Ұлтабарды
... ... ... жібергенде, оның кілегейлі қабырына қадалған, пішіні қыл сияқты мыңдаған
... ... ... көрінеді. Жаңа ғана сойылған немесе өлген бойда ішін жарған
... ... ... ұлтабарындағы гемонхтар қызыл жіп сияқты шұбатылады. Гемонх - қан
... ... ... құрт.
Емі. Бірден-бір әсерлі дәрі фенотиазин. Өзіндік иісі мен дәмі
... ... ... суда ерімейтін, май мен спиртте түгелдей еритін ақшыл сары
... ... ... Құрамы таза емес фенотиазин көкшіл немесе ашық жасыл түсті
... ... ... Таза фенотиазин басқаша тиодифениламин деп аталады. Фенотиазин күн көзінде
... ... ... ылғалды жерде көп жатып қалса тотығады да, өзінің дәрілік
... ... ... айырыла бастайды. Суда ерімейтін болғандықтан фенотиазин балшыққа, бентонитке, желатинға,
... ... ... тұзға немесе сабын ерітіндісіне араластырып беріледі. Малды алдын ала
... ... ... қажеті жоқ. Дәрі ішкеті малдың зәрі қып-қызыл болып кетеді.
... ... ... бұзауға суға араластырылған суспензия ретінде беріледі. Суспензияны бірнеше рет
... ... ... жібереді де резина шланг арқылы малдың аузына құяды. Ересек
... ... ... берілетін фенотиазин 30-40 грамнан аспауға тиіс, бұдан көп болса
... ... ... уланып қалуы мүмкін, мұндай жағдайда кейде өліп те кетеді.
Сақтық
... ... ... Ең алдымен гемонхоздың кең етек алуына тежеу салу керек:
... ... ... қашан, қайда шыққанын, өршіген, басылған кезеңдерін ескере отырып, гемонхозға
... ... ... малды емдейді. Сөйтіп, оны тоқтатуға тырысады. Жалпы мал дәрігерлік-санитарлық
... ... ... уақытында қолдана отырып, оны шөбі-шүйгін. Суы мол жайылымда бағады.
... ... ... жайылым ауыстыру жұмысына ерекше мән беріледі. Гемонх личинкаларының өсу
... ... ... (5-4 күнде инвазиялық сатыға жетуін) ескеріп апта сайын мал
... ... ... жайылымға көшіріліп отырады. Алғашқы жайылым участогіне мал 3-4 айдан
... ... ... ғана оралуға тиіс. Малды батпақты, сазды жерге баруға, суаруға
... ... ... Жыл сайын гемонхоз шығып жүрген шаруашылықта малға жылына екі
... ... ... (көктем және күзде) дегельминтизация жасайды (тиісті мөлшерде фенотиазии ішкізеді).
Нематодироз
... ... ... малдың, әсіресе бұзау-тайыншаның ұлтабары мен ішегін зақымдап, қанын азайтатын,
... ... ... улап шығынға ұшырататын Nеmatodierus тудыратын ауру.
Құрттың морфологиясы мен дамуы.
... ... ... сияқты жіңішке гельминт-нематодирдің ұзындығы 7 мм, Қазақстанда оның 13
... ... ... бар. Құрттың артқы жағы бас жағынан сәл жуандау. Алдыңғы
... ... ... біртіндеп жіңішкереді де, қыл сияқты болып аяқталады. Ауыз қуысы
... ... ... Оның айналасында алты бүртігі, жалғыз тісі бар. Тұмсығында шоқпардың
... ... ... жуан дөңес везикула орналасқан. Везикула көлденең сызықтармен тілінген, мойнының
... ... ... жағы теп-тегіс, гемонхтікіндей қос бүртігі жоқ. Еркек нематодирдің жыныс
... ... ... жалпақ, екі қалақшаға бөлінеді. Ұзынша келген қос сникуласы құрттың
... ... ... жағында жіңішке жіп сияқты шұбатылып шығып жатады. Ұрғашы құрттың
... ... ... сүйірленген. Жыныс тесігі төмен жағынан ашылады. Құйрығында шошайған істік
... ... ... бар.
Нематодирлер малдың ұлтабары мен шегінде күнелтіп, олардың ішіне көптеген
... ... ... салады. Жұмыртқа нәжіске араласып сыртқа шығады. Жайылымда ол ауа
... ... ... қарай 15-26 күн өтісімен личинкаға айналады. Личинка екі рет
... ... ... ауру тудыру қабілеті бар инвазиялық сатыға жетеді. Инвазиялық личинка
... ... ... суыққа өте төзімді: 34-35 градус жылылықта 2 айдай, 45-46
... ... ... жылылықта бір айдан астам, ал 4-8 градус жылылықта үш
... ... ... аса тіршілік етеді. Ол құрғақшылықта алты ай бойы өлмеген.
... ... ... личинка шөп басына өрмелеп шығып, әрлі-берлі оның сабағын кезіп
... ... ... Мал осы личинкаларды шөппен немесе сумен бірге жұтып жіберсе,
... ... ... шалдығады. Ішке барып түскен соң олар ішектің кілегейлі қабырына
... ... ... да, оның астына кіріп алып үш аптада екі рет
... ... ... содан кейін ішек қуысына қайтып оралып, ересек құртқа айналады.
Эпизоотологиясы.
... ... ... (Қарағанды, Жезқазған, Ақтөбе, Орал, Гурьев облыстарында) республикамызға кең тараған.
... ... ... айтылғандай онымен көбінесе бұзау, торпақ, тайыншалар ауырады.
Нематодир жұмыртқалары мен
... ... ... табиғаттың қолайсыз жағдайларына өте төзімді: қардың астында қыстап шыға
... ... ... Жайылымда инвазиялық личинкалар бір жылға дейін өлмеуі мүмкін. Ауа
... ... ... қарай құрт жұмыртқаларының инвазиялық ауру жұқтыра алатын сатыға жетуі
... ... ... немесе қысқарып отырады. Мәселен, жұмыртқа жайылымға апрель айында түссе,
... ... ... инвазиялық личинкаға айналуы үшін 43 күн, май айында түссе
... ... ... июньде түссе 19, июльде түссе 14, августа түссе 15,
... ... ... түссе 20 күн уақыт керек. Көктем мен күзде бұл
... ... ... ұзағырақ болуы мүмкін. Шыжыған жаздық ыстық күндері личинка екі
... ... ... жетпей-ақ инвазиялық сатыға жетеді. Ақтөбе, Орал, Гурьев облыстарында нематодироз
... ... ... айында басталады да, күзге қарай өрши бастайды. Кейбір малда
... ... ... саны 30 мың-нан асып кетеді. Республикамыздың солтүстігінде жаз ортасында,
... ... ... таулы аудандарда күзге қарай мал өле бастайды.
Патогенезі. Асқазанға келіп
... ... ... нематодир личинкалары ішектің кілегейлі қабығын тесіп жарақаттайды, одан әрі
... ... ... сол қабықтың арасына кіріп орналасады. Жарақаттанған жер қабынады. Өсіп
... ... ... нематодирлер қайтадан ішек қуысына оралады да ішек қабырғасына қадалып
... ... ... малдың қанын сора бастайды. Быжынаған құрттар ұлтабар мен ішекті
... ... ... жарақаттап, мұнда ас қорыту қабілетін бұзады. Кейде ішек бітеліп
... ... ... белгілері. Аурудың алғашқы белгілері мал денесіне инвазиялық личинка енісімен
... ... ... күн өткен соң білінеді. Тағы да 4 күннен кейін
... ... ... өле бастайды. Ауру мал нашарлайды, оның өкпесі қысылып, тынысы
... ... ... біресе іші өтіп, біресе қатады. Ол арықтайды.
Өлекседегі өзгерістер. Өлген
... ... ... тым арық ішек жуандаған. Оның кілегейлі қабығы тесіліп қанталаған,
... ... ... Қанның жалпы мөлшері азайған. Нервтер, сөл бездері, жүрек еті,
... ... ... түгелімен қабынған.
Диагнозы. Осы мақсатпен малдың нәжісі Фюллеборн әдісімен зерттеліп,
... ... ... құрт жұмыртқалары ізделеді. Нематодир жұмыртқасының басқа құрт жұмыртқаларынан бірқатар
... ... ... бар. Ол басқалардан 1,5-2 есе ірі. Сопақша болып келген.
... ... ... қақ ортасында 6-8 дөңгелек бластомер бар, бірақ екі жақ
... ... ... бос. Ауруды нематодир личинкасын инвазиялық сатыға дейін өсу арқылы
... ... ... ажыратура болады. Ол үшін малдың нәжісін 10-15 күн термостатта
... ... ... жерде ұстайды да, өсіп шыққан личинкаларды сүзіп алып, арнаулы
... ... ... бойынша олардың түрін анықтайды. Инвазиялық личинканың ішек клеткалары бес
... ... ... трапецияға ұқсайды. Жалпы клетка саны 8. Клеткалар бір-біріне жалғасып
... ... ... Личинканың құйрығында тарамдалған үш шошағы бар. Өлген малдың ауруын
... ... ... онша қиын емес ащы ішекті тіліп жібергенде ішінен қыл
... ... ... мыңдаған нематодир табылады. Қара ыдысқа салып сумен шайса, құжынаған
... ... ... айқын көрінеді.
Емі. Сынаудан өткен дәрілердің ішінде хлорофос пен нафтамон
... ... ... Жас малға хлорофостың 1,5 проценттік ерітіндісі (мал салмағының әр
... ... ... 10 мл) екі рет ішкізіледі. Оның ересек құртқа да
... ... ... күшті. Бірақ хлорофоспен емдеген күні малға сүрлем беруге болмайды.
... ... ... күннен кейін малдың күйі жақсарып жемшөпке тәбеті тартады, іші
... ... ... тыйылады. Мал арасында өлім-жітім тоқтайды. Хлорофос малға қыс аяғында
... ... ... көктем басында берілетін болса, алдымен оныц уыттылығы тексеріледі: 10-15
... ... ... ішкізіп, дәрі мөлшері анықталады. Бұлардың бірде-бірі өлмесе, хлорофосты барлық
... ... ... қорықпай қолдана беруге болады. Бірер мал улана қалса, оларға
... ... ... беріп хлорофосты тез айдап шығады. Нематодирозға қарсы нафтамон (мал
... ... ... әр килограмына 0,3г) қолданылған. Мұнымен емделінген 100 бас малдың
... ... ... жазылған. Дәрі 0,5 г қолданылса мал түгелдей ауруынан айыққан.
... ... ... ғалым хлорофоспен нафтамонды араластырып та қолданған. Нафтамонның (мал салмағының
... ... ... килограмына 0,1 г) 10 проценттік эмульсиясын ішкізген соң хлорофостың
... ... ... салмағының әр килограмына - 25 миллиграмм) 1 проценттік ерітіндісін
... ... ... Шетелдерде нематодирозға шалдыққан мал метиридин, тиабендазол және пилверм деген
... ... ... емделіп жүр. Мөлшері (мал салмағының әр килограмына); метиридин -
... ... ... г, тиабендазол -70-80 мг, нилверм - 10 мг. Әсіресе
... ... ... нилверм күшті әсер етеді.
Сақтық шаралары. Бұрын «жазғы тышқан» деп
... ... ... бұл ауру соңғы 5-10 жыл тұсында ғана анықтала бастады.
... ... ... қарсы қолданылатын басты шаралар: төлді жазда қорада ұстау немесе
... ... ... маңы-на орнатылған базда, лагерьде бағу. Малға витаминге бай көк
... ... ... шауып әкеліп береді. Жыл сайын нематодироз шығып жүрген шаруашылықта
... ... ... фенотиазин тұз қоспасын (1:14) астауға салып беруге болады. Қоспа
... ... ... үшін 9 бөлік ұсанылған тұзға бір бөлік фенотиазин қосады
... ... ... мұқият араластырады.
Буностомоз — малдың қанын сорып, оны арықтатып, көбінесе
... ... ... ұшырататын Вunostomum ріеbоtоmum дейтін жұмыр, құрт тудыратын ішқұрт ауруы.
Морфологиясы
... ... ... биологиясы. Еркек құрттың ұзындығы 1 см, ұрғашысынікі - 2
... ... ... Еркегінің жыныс бурсасы воронкаға ұқсайды, екі қалақшадан тұрады. Бұлардың
... ... ... ұзынырақ, екіншісі қысқарақ. Басы бір жағына қисайған. Тұмсығында воронкаға
... ... ... ауыз қуысы (капсула), ал оның түбінде бір тісі, ұзын
... ... ... ашылатын жерінде кішкене екі тісі бар. Өңеші басталатын жерде
... ... ... бүртігі бар. Буностом құрты ішекте күнелтеді. Ішектің ішіне ұрғашы
... ... ... мыңдап жұмыртқа салады. Жұмыртқа нәжіске араласып сыртқа шығады. Сырттағы
... ... ... үш градустан төмен немесс 35° С-тан жоғары болса, жұмыртқа
... ... ... личинка өліп қалады. Ауаның жылылығы 10° С шамасында болса
... ... ... личинкалары 12-30 тәулікте, 16° С болса 11 тәулікте, ал
... ... ... С болса бір аптада инвазиялық сатыға жетеді. Инвазиялық личинкалар
... ... ... онша төзімді емес: 50 минут кептірсе, 10-15 тәулік аязда
... ... ... олар түгелдей қырылып қалады. Буностом личинкалары шапшаң өсуі үшін
... ... ... С жылылық, 70-76 процент ылғалдылық керек. Мұндай жағдайда инвазиялық
... ... ... екі жарым-үш ай бойы тіршілік өте алады. Мал инвазиялық
... ... ... түскен шөп жеп, су ішсе буностомозға шалдырады. Сондай-ақ олар
... ... ... терісін тесіп оның ішіне кіруі мүмкін. Мал денесінде инвазиялық
... ... ... қан тамырына енеді де, қан ағынымен өкпеге барып, бір-екі
... ... ... кідіреді. Мұнда түлеп, одан әрі личинка қақырыққа ілесіп кеңірдекке,
... ... ... ауызға түседі. Содан кейін мал оны екінші рет жұтып
... ... ... Ішекке келіп түскен личинка бір жарым — екі жарым
... ... ... ересек буностомға айналады. Ф.С.Сарымсақов деректеріне қарағанда буностом мал денесінде
... ... ... ай тіршілік етеді.
Эпизоотологиясы. Буностомоз республика көлемінде кең тараған ауру.
... ... ... ауру қоздырғышымен мал денесіне қалай ееетіні жөнінде қайшы, тіпті
... ... ... пікірлер бар. Мәселен, кейбір ғалымдар (Демидов пен Сарымсақов, 1958)
... ... ... личинкалары мал денесіне оның терісі арқылы, ал шетелдік ғалымдар
... ... ... пен су арқылы жұғады деген шешімге келеді. Қазақстанның солтүстік
... ... ... орталық облыстарында олар августа не бары 9-14 күн өтісімен,
... ... ... апрельде екі айда инвазиялық сатыға жетеді. Осыған қарағанда малға
... ... ... жаппай жаз айларында жұғады. Буностом личинкалары шөп басына, әсіресе,
... ... ... сабары дымқыл болса өрмелеп оп-оңай шығады. Жауынды күндері олар
... ... ... басында быжынап жүреді. Демек, малға буностомоз бұлтты, жауын-шашынды күндері
... ... ... жұғады. Ауаның температурасына қарай инвазиялық личинканың тіршілік мерзімі өзгеріп
... ... ... Айталық, 27° С жылылықта ол 16 күн тіршілік етеді.
20°
... ... ... жылылықта бір айдың ішінде личинкалардың 90 проценті қырылады. Сақа
... ... ... денесінде буностом құрты жылдың қай мерзімінде де аздап кездесе
... ... ... Ұдайы қорада тұрған малға да буностомоз жұғуы мүмкін. Ауру
... ... ... Буностомозға шалдыққан мал қажиды, кілегей қабықтары бозарып арықтайды. Оның
... ... ... көтеріледі, қаны азаяды, денесін шектен тыс су жайлайды. Мал
... ... ... алмай жатып қалады, іші өтіп әл-сірейді. Арық малдың 60-80
... ... ... өлуі ықтимал. Азықка деген тәбеті жойылмаса да мал күннен-күнге
... ... ... түседі.
Өлекседегі өзгерістер. Өлген мал өте арық. Өкпенің іші-сырты бірдей
... ... ... Бауырындағы өт жолы, ішектің кілегейлі қабыры мен еті қанталап
... ... ... Олардың кейбір жеріне ірің мен қан аралас жалқаяқ жиналған.
... ... ... қадалған жер жараға айналған. Кейде өт жолы бітеліп қалған.
Диагнозы.
... ... ... белгілері басқа гельминтоздардікіне ұқсас, сондықтан оларға қарап ауруды анықтау
... ... ... Осы мақсатпен алдымен өлекседегі өзгерістер ескеріледі. Ауруды инвазиялық личинкаға
... ... ... әдісімен де анықтауға болады. Ол үшін ауырған малдың нәжісін
... ... ... ыдысқа салады да, үстіне жылы су құйып бір апта
... ... ... ұстайды. Нәжіс кеуіп кетпес үшін күн сайын оның үстіне
... ... ... бүркіп отырады. Бір апта өтісімен нәжістен осы жетілген личинкаларды
... ... ... әдісімен шыны ыдысқа жинап алады да микроскоп арқылы зерттеп,
... ... ... таблицасы бойынша құрттың түрін анықтайды.
Емі. Ауру малға фенотиазин, төртхлорлы
... ... ... және хлорофос беріледі. Ф.С.Сарымсақов ауру малға фенотиаззин (салмағының әр
... ... ... 1,5 г) ішкізіп, оның 72 процентін құрттан арылтқан. Таза
... ... ... көміртегі мал басына 3-5 мл мөлшерінде ішкізілді. Хлорофостың 10
... ... ... ерітіндісін (мал салмағының әр килограмына 3 мл) ішкізіп ауру
... ... ... 80 процентін құрттан арылтуға болады.
Сақтық шаралары. Жыл сайын бутостомоз
... ... ... тұратын шаруашылықта малды жауынды күндері қорада (қоршауда) ұзақ уақыт
... ... ... болмайды. Қораны жиі-жиі нәжістен тазартып отырады. Төлге арналған жаздық
... ... ... құрнаққа, дөңес жерге салу керек.
Буностомоз өршитін маусымға 10-15 күн
... ... ... малды түгелдей жоғарыдағы көрсетілген дәрілердің біреуімен емдеу қажет.
Диктиокаулез –
... ... ... өкпесі мен кеңірдек, бронхтарын зақымдап, оның денсаулығына үлкен зиян
... ... ... Dictyocaulus viviparus құрты тудыратын ауру. Диктиокаулез Павлодар, Гурьев, Маңғышлақ
... ... ... жиі, ал Солтүстік Қазақстан, Көкшетау, Алматы облыстарында сирек кездеседі.
... ... ... (1960) оны Алматы облысының таулы аудандарынан тапты. Онымен күйіс
... ... ... мал, әсіресе бұзау, торпақ, тайыншалар ауырады. Оның ішінде бұзаулардың
... ... ... өлім-жітім жиі кездеседі. Ауырған бұзаулардың бойы өспей қалады. Малдың
... ... ... (май, ет) азаяды, терісінің сапасы төмендейді. Басқа ауруларға төтеп
... ... ... қабілеті нашарлайды. Өкпесі құрт жеген жас мал тұқым өсіру
... ... ... жарамай қалады. Ауруға шалдыққан мал бракқа шығарылады да етке
... ... ... мен дамуы. Dictyocaulus viviparus – иірілген жіп сияқты ақшыл
... ... ... құрт. Еркек құрттың ұзындығы – 1,5-4,5 см. Оның құйрық
... ... ... жыныс бурсасы, қоңыр түсті жуан әрі қысқа екі спикуласы
... ... ... Тұмсығында кіп-кішкентай ауыз қуысы тас төбесінен ашылады. Ұрғашы құрттың
... ... ... және артқы жақтары өзара бірдей сүйірленген. Оның жыныс тесігі
... ... ... арт жағынан ашылады. Жатыры миллиондаған жұмыртқаға толған. Ақшыл қара
... ... ... жұмыртқа сопақша болып келген. Ересек құрт малдың өкпесі мен
... ... ... мекендейді. Еркегімен шағылысқан соң ұрғашы құрт көптеген жұмыртқа салады.
... ... ... ғана салынған жұмыртқаны микроскоп арқылы қарағанда, оның ішінен жетіліп
... ... ... жас личинкаларды көруге болады. Мал жөтелген кезде осы жұмыртқалар
... ... ... араласып оның аузынан келіп түседі. Мал оны қайтадан жұтып
... ... ... Ішек-қарында босап шыққан личинкалар малдың нәжісіне араласып сыртқа шығады.
... ... ... қолайлы жағдай тапса, олар екі түлеп инвазиялық сатыға жетеді.
... ... ... личинка екі қабат қабықпен қоршалған, ыстыққа, суыққа өте төзімді
... ... ... 24-27 градус жылылықта ол үш күнде немесе бір аптада
... ... ... сатыға жетеді. Күн суыта бастаса личинкалардың сыртта өсіп жетілуі
... ... ... ұзарады. Кейбір мәліметтерге қарағанда ауа температурасы 30 градустан асса
... ... ... 10 градустан төмен болса личинкалар өспей қырылып қалады. Мал
... ... ... жүргенде инвазиялық личинкаларды жұтып қояды да диктиокаулезге шалдығады. Ішекке
... ... ... түскен личинкалар сөл мен ферменттердің әсерінен сыртқы қабығынан айыфрылады
... ... ... одан әрі лимфа торабына енеді. Ақыры қан ағынымен өкпеге
... ... ... жетеді. Өкпеде личинка екі рет түлеп 1-2 ай ішінде
... ... ... диктиокаул құртына айналады. Мал қоңды болса, оның өкпесіндегі құрт
... ... ... баяу өседі: бұған 1-2 айдың орнына 5-6 ай керек.
... ... ... құрт малдың ішінбде екі жылға дейін өмір сүреді.
Эпизоотологиясы. Диктиокаулез
... ... ... арасына сақа сиырлар мен тайыншалар арқылы тарайды. Бұзауға ол
... ... ... және күзгі жайылымда жүргенде жұғады. Диктиокаул құрты күн суытып
... ... ... түскендемалдың өкпесінде қыстайды. Бірақ ұрғашы құрт бір жерге екі
... ... ... жұмыртқа салмайды. Жұмыртқаны олар көктемде сала бастайды. Солтүстік және
... ... ... шығыс облыстарында диктиокаул малға көктем мен күзде жұғады. Диктиокаулдер
... ... ... 4-5 айдан бір жылға дейін өмір сүруі мүмкін.
Диктиокаул личинкалары
... ... ... суыққа алғашқы екі сатыда төзімсіз, ал үшінші сатысында төзімді
... ... ... 12-14 градус жылылықта үш ай бойы өлмеуі мүмкін. Кептіру,
... ... ... ұстау әсерінен олар көп кешікпей қырыда бастайды, ал биік
... ... ... арасында екі ай бойы тіршілік етеді. Өсуінің бірінші сатысында
... ... ... 12 градус жылылықта екі тәулік өтісімен, ал 20 градус
... ... ... асса 15 минуттан кейін қырылып қалады. Қар астында қалған
... ... ... личинкалар келесі жылғы көктемге дейін өлмеген. Тікелей түскен күн
... ... ... диктиокаул личинкаларын тез арада қырып тастайды.
Патогенезі. Жемшөппен немесе сумен
... ... ... келіп түскен диктиокаул личинкалары малдың ішек-қарнын жарақаттап, осы арада
... ... ... торабына емеді. Одан әрі қан тамырына ауысады да қан
... ... ... бір тәуліктен кейін өкпеге жетеді. Өкпеде капиллярларды тесіп альвеолаларға,
... ... ... бронхиолалар мен бронхтарға ауысады, жол бойы оларды жарақаттайды.құрт тым
... ... ... болса бір-бірінің өсуіне кедергі жасап, ересек құртқа айналу мерзімін
... ... ... жібереді. Жетіле бастаған құрттар тұмсықтарымен бронхтың кілегейлі қабығын тітіркендіріп,
... ... ... денесіне уытын таратады. Зақымданған жерлердегі бронхиола бездері көп етіп
... ... ... шығарады да, маңайын суға толтырады, шырынға қан араласады. Бронхтың
... ... ... қабығы тесіледі. Шырынға және көбікке араласқан құрт личинкалары бронхтармен
... ... ... бітеп тастайды. Мұның салдарынан малдың тынысы тартылады, бара-бара ол
... ... ... жетіспей тұншыға бастайды.
Ауру белгілері. Инвазиялық личинкаларды жұтқан соң бір-екі
... ... ... өтісімен малдың тәбеті төмендейді, іші өтеді. Ол күйзеліп жабығады.
... ... ... күннен кейін личинкалар өкпеге жетеді. Осы кезден бастап мал
... ... ... бастайды, қырылдайды. Біраз уақыт өткен соң бұл белгілері жоғалады.
... ... ... бір айдан кейін жөтел қайта басталады. Енді мал жөтелген
... ... ... ауырсынады. Тыңдаған кезде оның өкпесінен сырыл естіледі. Ауру бұзау
... ... ... бастайды, оның жүні табиғи жылтырақ түсінен айырылып, сүреңсізденеді, ұйысып
... ... ... Малдың қызуы көтеріледі, іші өтеді. Тынысы тарылып, ентігеді. Танауынан
... ... ... зат ағады. Ауыз бен көздің, танаудың ішкі беттері көгеріп
... ... ... Мал ауа жетіспей тұншыға бастайды. Аузынан салақтап тілі шығып
... ... ... Өкпесінің, әр жерінен сырыл естіледі, 8,9-қабырғаларының тұсынан дәрігерлік балғамен
... ... ... одан әдеттегідей ашық дыбыс естілмейді, керісінше, дыбыс көмескіленеді.
Диагнозы. Алдымен
... ... ... белгілеріне, танаудан шұбырған кілегейлі су, ұйпаланып үрпиген, сүреңсізденген жүн
... ... ... назар аударылады. Алайда диктиокаулезді бірден-бір дәл анықтау үшін лабораторияда
... ... ... және Вайда әдістерімен ауру малдың нәжісі зерттеледі: одан құрт
... ... ... ізделеді. Басқа протостронгилид личинкаларына қарағанда диктиокаул личинкалары ірі келеді,
... ... ... құйрық жағы жуан да қысқа болады: тұмсығы доғалданған, ішіндегі
... ... ... клеткалары бидай дәні секілді болып денесінің қақ ортасын алып
... ... ... бас жағы менг құйрық тұсында ондай клеткалар болмайды.
Диктиокаул личинкалары
... ... ... протостронгилид личинкларынан ажырату үшін П.А.Буланов мынандай әдіс қолданады. Шыны
... ... ... салынған нәжістің үстіне 0,1 процент метилен көгін тамызып араластырады
... ... ... бұдан пайда болған қойыртпақты тұндыруға қояды. Тұнбаны микроскоп арқылы
... ... ... диктиокаул личинкалары мүлде боялмай сол түрінде қалады.
Өлген малдың ауруын
... ... ... қиын емес. Оның кеңірдегін пышақпен жоғарыдан төмен қарай тіліп
... ... ... де, бронхтарды қақ айырып, олардың ішін сумен шаяды. Мал
... ... ... анық көрінеді. Олар бронхтың ішкі бетіне жабысып жатады.
Емі. Мал
... ... ... диктиокаул құртынан арылту үшін екі түрлі әдіс қолданылады, преимагналдық
... ... ... имагиналдық дегельминтизация жасалады. Бастапқы әдісті қолдану нәтижесінде жаңа өсіп
... ... ... жатқан жас құрттар ересек құртқа айналып үлгерместен түгелдей өледі,
... ... ... оны басқаша сақтық дегельминтизация деп те атайды. Екінші, яғни
... ... ... дегельминтизация ересек құрттарды өлтіруге бағытталған. Осы мақсатпен йодтың судағы
... ... ... мен дитразин деген дәрі қолданылады. Йод ерітіндісі шприцке жалғасқан
... ... ... ине арқылы малдың кеңірдегіне жіберіледі. Бұзауды емдеу үшін оны
... ... ... жақ жамбасына жантайтып, үлкен астауға шалқасынан жатқызады. Бұзаудың бас
... ... ... бөксесінен 30-40 градус жоғары болуға тиіс. Содан кейін ерітінді
... ... ... Ол үшін 1 литр суға 1,5 г йодтық калий,
... ... ... г йод кристалын салып ерітеді. Ерітінің түсі қою
... ... ... түсіне ұқсайды. Оның температурасы малға жіберерде 37 градустан төмен
... ... ... шарт. Салмағының әр килограмына 0,6 мл осы ерітіндіні шприцпен
... ... ... жібереді. Йод ерітіндісін екінші рет енгізу үшін малды аударып
... ... ... екінші бүйіріне жатқызады.
Соңғы кезде диктиокаулезге қарсы дитразин деген дәрі
... ... ... салмағының әр килограмына 0,1 г) пайдаланыла бастады. Оның 20-30
... ... ... ерітіндісі терінің арасына немесе бұлшық етке 2 рет жіберіледі.
Венгрияда
... ... ... және диктиокаулез ауруына қарсы локсуран деген дәрі қолданылады. Оның
... ... ... немесе 40 проценттік ерітіндісі (мал салмағының әр килограмына 0,25
... ... ... терінің арасына немесе бұлшық етке жіберіледі. Сақтық шаралары. Жас
... ... ... (бұзау, торпақ, тайынша) сақа малдан бөлек бағылады. Биылғы туған
... ... ... құрты жоқ, құрғақ жайылымға шығарады. Суат (құдық, өзен, көл)
... ... ... таза ұстайды. Көктем мен күзде малға жаппай дегелментизация жасайды.
... ... ... жайылымын көктемнен бастап әрбір алты күн сайын ауыстырып отырады.
... ... ... рет бағылған жерге мал тек келесі жылы ғана келуі
... ... ... Жайылым жетпесе малды ол жерге 3 айдан кейін жаяды.
Телязиоз
... ... ... малдың көзін зақымдап, оны кониоктивит, кератитке ұшырататын, емдемесе соқыр
... ... ... 3 түрлі жұмыр құрт – Th. Rhodesi, Th. gulosa,
... ... ... тудыратын инвазиялық ауру. Онымен мал әдетте жаз айларында жаппай
... ... ... Телязиоз – Қазақстанда кеңінен тараған ауру. Одан мал шаруашылығы
... ... ... зиян шегеді: сиырдың сүті кемиді, бұзаудың қоңы төмендейді, ол
... ... ... қалады. Соқыр болып қалған мал шаруашылық мұқтажын өтей алмайды,
... ... ... емдеу үшін бірталай күш қаражат жұмсауға тура келеді. Мысалы,
... ... ... сүті 20-45 процентке кемиді.
Қоздырғышы – жоғарыда атылған үш түрлі
... ... ... Әсіресе Th. Rhodesi кең тараған. Жіптей жіңішке сарғыш түсті
... ... ... құрттың ұзындығы 0,5-2 см. Оның басында кішкене капсуласы бар.
... ... ... құйрығы имектеліп біткен, осы арада бірі ұзын, біәрі қысқа
... ... ... спикуласы орналасқан. Телязияның кутикуласы (сыртқы қабығы) араның тісіндей болып
... ... ... Ұрғашы құрттың жыныс мүшесі бас жағынан ашылады. Ол жұмыртқа
... ... ... жыбырлаған тірі личинкалар туады. Бұл айтылғандар – құрттың сипаттамасы.
... ... ... екеуінің өзіндік ерекшеліктері бар.
Дамуы. Телязиоз ауруын musca convexifrons, musca
... ... ... musca autumnalis деп аталатын қара шыбындар таратады. Құрт көздің
... ... ... мекендеген. Кейде жас түтіктерін бойлай тереңдеп кетеді. Ұрғашы құрт
... ... ... ішіне көптеген тірі личинкаларын шашады. Құжынаған лечинкалар жыбырлап жүріп
... ... ... көзден жас сорғалатады. Кейде көздің іші іріңдеп кетеді. Личинкалар
... ... ... жасына араласып сыртқа шығады да, үстіңгі және астыңғы қабақтардың
... ... ... кірпік астына жиналып, қатып қалады. Оларды көз жасымен қоректенетін
... ... ... шыбындар жаспен бірге жұтып қояды. Шыбын денесіне личинка 15-30
... ... ... ішінде 2 рет түлеп инвазиялық личинкаға айналады да, шыбынның
... ... ... келіп жинала береді. Келесі жолы осындай личинкаға толған шыбын
... ... ... үшін сиырдың көзіне келіп қонады да оның кірпіктеріне, қабағының
... ... ... көзінің айналасына құжынаған телязия личинкаларын бүркіп жібереді. Бұл личинкалар
... ... ... клегейлі қабығына «кенедей» қадалып жабысады. 15-20 күн өтісімен личинка
... ... ... рет түлеп ересек құртқа айналады. Телязия көз ішінде 1
... ... ... тіршілік етеді.
Эпизоотологиясы. Телязия құрты малдың көзінен жылдың қай мезгілінде
... ... ... табылады береді, бірақ жаз айларында ғана шығады. Телязиоз бен
... ... ... жасы да ауырады. Құрт көздің ішінде қыстап шығады да,
... ... ... шығысымен көптеген личинка туады. Личинканы малдың көзіне қонған шыбын
... ... ... қояды. Шыбын денесінде 2 рет түлеп личинка мал ауру
... ... ... сатыға жетеді. Июнь айы мен октябрь айының арасында мал
... ... ... жаппай ауырады. Бірақ май айында сирек кездеседі. Октябрден кейін
... ... ... біртіндеп жойыла бастайды.
Кейбір деректерге қарағанда ересек малдың 84 проценті,
... ... ... жасар малдың 74,8 проценті, бұзаудың 74,3 проценті телязиозға шалдығады.
... ... ... тарататын қара шыбындар өзінің жұмыртқасын малдың жапасына салады. Кейбір
... ... ... тірі личинка табуы мүмкін. Осы личинкалар топырақтың ішіне кіріп
... ... ... қуыршақтанады да, 18-25 күннен соң ересек шыбынға айналады. Шыбын
... ... ... июнь туысымен ұша бастайды да мал арасына ауру таратады.
Потогенезі.
... ... ... құрты көздің ішіне кіріп алып, оның кілегейлі қабығын жарақаттайды,
... ... ... нерв ұштарын тітіркендіріп қызметін бұзады. Көздің ағы мен қарашығының
... ... ... қабынады. Бара-бара көзден жас сорғалайды. Көздің ағы мен еті
... ... ... Жарақаттанған жерге микробтар түсіп, телязиоз ауруы одан әрі асқындыруы
... ... ... Жара болған жерді дәнекер ткань басады. Оның арты конюктивитке
... ... ... белгілері. Телязиозға шалдыққан малдың бақтары ісініп, көзі қабынады, көздерінен
... ... ... сорғалайды. Мал жарыққа қарай алмай қалады. Қан тамырларын қан
... ... ... көздері қызарып кетеді. Бара-бара оның ағы бозарып қабынады, тесіледі.
... ... ... ауру белгілері көзге құрт түсісімен 5-7 күн өтісімен біліне
... ... ... Ауру 1-2 айға созылады. Аурудан айыққан малдың көзі шел
... ... ... Малдың температурасы 1-2 градусқа көтерілуі мүмкін. Кей жылдары фермадағы
... ... ... тең жартысы соқыр болып қалуы мүмкін. Ауру малдың
... ... ... кемиді, арықтайды, кейде оның сүлдесі ғана қалады. Кейде телязиоз
... ... ... өзінен-өзі тоқтайды да мал оңалып, қоңдана бастайды, тіпті көп
... ... ... сауығып кетеді.
Диагнозы. Көздері жасаурап, қызарып тұрған малды табыннан алып
... ... ... шығарады да, оның басын мықтап шарбаққа немесе бағанаға байлайды.
... ... ... кейін сол қолдың саусақтарымен малдың қабақтарын ашады да, оң
... ... ... резинке спринцовка арқылы көзінің ішіне бор қышқылының ерітіндісін құяды.
... ... ... осы кезде көмекші адам фарфор не шыны ыдысты
... ... ... шайылып жатқан астына тоса қояды. Бұдан кейін ыдыстың ішіне
... ... ... бор қышқылын жай көзбен қараса оның ішінде жыбырлап жүрген
... ... ... rhodesi құрттарын көруге болады. Th. guloca және Th. skjabini
... ... ... жоғарыдағы әдіспен табуы мүмкін емес: олар тереңде, жас жолының
... ... ... жатады. Сондықтан ауруды анықтау мақсатымен көз жасын зерттеп, одан
... ... ... құрттардың личинкаларын іздейді. Оларды ажырату үшін телязия личинкаларының айырмашылықтары
... ... ... Th. rhodesi ұзындығын 0,204-0,235 мм, басы жуантық келеді, құйрығынбда
... ... ... қабықшасы бар. Th. dulosa ұзындығы 0,249-0,226 мм, басы мен
... ... ... жуандығы бірдей. Құйрығында дөңгелек қабықшасы бар. Th. skjabini
... ... ... 0,26-0,24 мм, бас жағы жуан, денесінің орта шені жалпақ,
... ... ... домалақ қабықшасы бар.
Ауруды өлексені тексеру арқылы анықтау қиын емес.
... ... ... үшін өлексенің жоғарғы қабағын өзіне қарай тартып тұрып, жас
... ... ... жолды бойлай іш жағынан қайшымен қиып жібереді. Сол кезде
... ... ... секілді сары құрттар жыбырлап шыға бастайды. Екінші бір әдіс
... ... ... ағатын жолды тіліп жатпай-ақ бармақпен сықса, құжынаған құрттар өзінен-өзі
... ... ... иіріліп, жылан сияқты болып шыға келеді. Кейде мал дәрігерлері
... ... ... безін көзден сығып алады да, ішіне су құйылған ыдысқа
... ... ... жаяды. Мал телязиоздан өлген болса, осы кезде телязия құрттары
... ... ... бетіне қалқып шығып, кейін ыдыстың түбіне шөгеді. Бұл да
... ... ... дәл әдіс.
Емі. Ауру малдың 3 проценттік бор қышқылымен емдейді.
... ... ... ХІХ ғасырдың аяғында Березов ұсынған болатын. Кейін Креолиннің, карбол
... ... ... және протанголдың 1 проценттік ерітінділері қолданыла бастайды. Лизолдың 0,5
... ... ... ерітіндісі, күшаланың 0,05 проценттік ерітіндісі пайдаланылатын болды. Бұлардың қай-қайсысы
... ... ... құртты өлтірмейді, тек оны көздің ішінен айдап шығады. Н.И.Крастин
... ... ... қолданған дәрілерден де (1 проценттік креолин, 2-3 проценттік бор
... ... ... 0,05 проценттік лизол ерітіндісі) осындай нәтиже шықты. Сондықтан көздегі
... ... ... өлтіру үшін соңғы кезде йодтың судағы ерітіндісі қолданылып жүр.
... ... ... былай дайындалады: 1 г йод кристалын 2 литр суда
... ... ... де, оған 1-5 йодты калий қосып араластырады. Ерітіндінің түсі
... ... ... шайдың түсіне ұқсайды. Енді осы ерітіндіні малдың көзін спринцовка
... ... ... жуып шаяды. Ем арасында 5-6 күн салып 3 рет
... ... ... Жара түскен көзді йод ерітіндісімен емдеуге болмайды: йод жараны
... ... ... оның көлемін одан сайын ұлғайтып жіберуі мүмкін. Сондықтан йод
... ... ... малды аурудан сақтандыру үшін алдын-ала қолданған жөн. Телязиозды емдеу
... ... ... қолданылып жүрген дәрілер аз емес. Солардың кейбіреулеріне қысқаша тоқтай
... ... ... В.Ф.Размазин жаңадан ауыра бастаған малды күкірт қышқылды цинкпен емдеді.
... ... ... 2-3 рет қайталанылады.
А.Шашкин телязиозға қарсы хлорлы әктің 0,5-1,5 процентті
... ... ... қолданды. Ерітінді былай дайындалады. Хлорлы әп ұнтағын қажет мөлшерде
... ... ... ыдысқа салады да, үстіне аздап су құйып араластырады. Бұдан
... ... ... болған қоймалжыңға су қосып 0,5-1,5 процентті ерітінді жасайды. Ерітіндіні
... ... ... минуттай тұндырады да 2-3 қабат дәке арқылы шыны, ағаш
... ... ... резина ыдысқа сүзеді. Осындай мөлдір ерітіндімен спринцовка арқылы көздің
... ... ... жуып шаяды.
Н.П.Домен ауру 40 бас малды мынадай эмульсиямен 20
... ... ... емдеді. 1 г йодоформ өлшеп алып, оны фарфор келіге
... ... ... ұнтайды да, 18 г балық майына езеді. Қойыртпақты
... ... ... градуске дейін қыздырып, 1 г эктиол қосып араластырады. Телязиоз
... ... ... конюктивитке және кератитке ұшыраған малды А.А.Безруков эктиолды 3-5 процентті
... ... ... майымен емдеді: 4-5 рет жаққаннан кейін көз жазылып кеткен.
... ... ... қарсы сүртпе май қолданылады. Телязиозды ксероформ эмульсиясымен емдеуге де
... ... ... Эмульсия былай дайындалады. 100 мл балық майын жылытады да
... ... ... 4 г ксероформ, 1 г йодоформ салып мұқият араластырады.
... ... ... малдың көзіне 3-4 күн өтісімен қайталанылады.
А.Ф.Русимовтың әдісі бойынша, ауру
... ... ... көзін 3 проценттік бор қышқылымен жақсылап жуып, артынан сүртпе
... ... ... (100 г жылқы майы – 10 г навакаин –
... ... ... млн өлшем пинициллин) жағуға болады.
Кейбір мал дәрігерлерінің деректеріне қарағанда,
... ... ... көзіне сульфантрол ұнтағын түтік арқылы үрлеп енгізсе, ол телязиоздан
... ... ... арада айығып кететін көрінеді. Сондай-ақ фенотиазин ұнтағын норсульфазол ерітіндісін
... ... ... да ойдағыдай нәтиже шыққан.
Мәселен, Польшада телязиоз фенолтиазиннің соя майындағы
... ... ... проценттік ерітіндісімен, немесе ДДТ-нің 3 проценттік эмульсиясымен, немесе пиперазин
... ... ... емделеді. Сақтық шаралары. Телязия құрты әдетте малдың көзіне қыстап
... ... ... Сондықтан телязиоздан арылу үшін көктемде, шыбын шықпай тұрғанда, жоғарыдағы
... ... ... дәрілердің біреуімен малға дегельминтизация жасалады. Телязиоздан сақтандыру мақсаты мен
... ... ... қышқылының 2-3 проценті ерітіндісі, йодтың 0,05 процентті ерітіндісі (2
... ... ... жылы суға – 1 г йод кристалы) әрбір 5-6
... ... ... сайын 3-4 рет қолданылады. Шаруашылықтағы мал күз бен көктемде
... ... ... емделеді. Бұл шара әрине көрші шаруашалықта да жүргізілуге тиіс.
... ... ... қатар малдың көзіне шыбын қондырмау жағы көзделеді. Шыбынның тұқымын
... ... ... үшін малға ас тұзына араластырып, фенотиазин (салмағының әр килограмына
... ... ... 0,03 г ) беруге болады. Нәжістегі шыбын жұмыртқалары мен
... ... ... уланып қырылып қалады. Көзіне шыбын қондырмау үшін малдың қабақтарына
... ... ... май жағып қоюға болады. Сондай-ақ жылдың ортасынан бастап көздің
... ... ... жанарына тигізбей 0,25 проценті гехсахлоран эмульсиясы жағылады.
Кей жерлерде ауру
... ... ... көзіне шыбын қонбайтындай етіп сым темірден өрілген көзілдірік кигізіп
... ... ... Көзілдірік мұнымен қатар көзді ұрылу-соғылудан қорғайды.
... ... ... 2.6. Мал ағзасы және қоршаған орта
Гельминтофаунаның
... ... ... әсер етуші экологиялық факторларды үш топка бөледі: абитикалык, биотикалык
... ... ... эфафикалык. Б. Г. Иоганзеннің (1959) пікірі бойынша, топырақты фактор
... ... ... карастыруға болмайды, өйткені ол гельминтофаунаның тіршілік ортасы ғана. Әйтседе
... ... ... су, ауа әрі тіршілік иесі, әрі фактор бола алады.
Абиотикалық
... ... ... Бұл факторға организмге әсер ететін барлык физика-химиялык касиеттер, оның
... ... ... организм үшін кауіпті, кейде тіршілігін жоюға дейін апаратын әсерлер
... ... ... Гельминтофаунаның құрамына әсер
ететін өте абиотикалык факторлар- ауа райы ,
... ... ... , гидрологиялык жағдай, тұрғылықты жердің бедері. Температураның әсері гельминттердің
... ... ... мен дернәсіліне жіне оларды ашык ортада болуына ықпалы құшті.
... ... ... да абиотикалық факторлардың әсері маңызды.
Биотикалык фактор. Биотикалык факторларға организмге
... ... ... коршаған ортадан баска организмнің әсерлері жатады. Негізгі биотикалық факторлар
... ... ... Иесінің фаунасы, олардың арелы, популяция тығыздығы, тіршілік ету түрі,
... ... ... және екіншілік иелері арасындағы байланыстың болуы. Сондай-ақ биотиталык факторларға
... ... ... спецификалык деңгейі де жатады.
Эдафикалық фактор. Эдафикалык яғни топырақ факторлары
... ... ... құрттардың аракатынасына сәйкес аралас сипатқа ие болады. Топырақ оның
... ... ... мен құрылымы гельминтофаунаның әсіресе биогельминттің түрлік құрамына, түзілуіне жанама
... ... ... етеді. Топырақ өсімдік жамылғысының құрамы, ал оған аралық иелерінің
... ... ... сәйкесінше биогельминттердің болу-болмауы тәуелді. Топырақта болатын көптеген организмдер (бактериялар,
... ... ... саңырауқұлақтар, т.б) паразитті құрттардың жұмыртқалары мен дернәсілдерін өлтіруі мүмкін.
... ... ... фактор. Гельминтофаунаньщ түзілуі Қазақстанда мал шаруашылығы колға алынғанннан бастап
... ... ... алады. Паразиттік тіршілік ететін, сондай-ақзиянды әсерлерді беретін гельминттердің таралуын
... ... ... немесе адамға патогендік түрлерін азайтуға бағдарланған жұмыстар біздің елімізде
... ... ... жүргізілуде.
ІII. Эксперименттік бөлім
3.1 Зерттеу орны және жағдайы
Зерттеу жұмыстары
... ... ... Түркістан ауданына қарасты А.Усенов ауылында ветеринар дәрігерлер Нұрхатов Мұхтар
... ... ... Еркінбеков Құралбектің жетекшілігімен жүргізілді. Ең алдымен осы ауылға қатысты
... ... ... саны мен ірі қара мал басын анықтадық. Нематодтарды
... ... ... көзбен байқау мақсатында нәжісті бірнеше әдіспен тексерудің техникасын жасадым.
... ... ... барысында ауыл малынан телязиоз, буностомоз, монозиоз ауруының коздырғыштары табылды.
... ... ... әрі зерттеуімді ауыл тұрғыны қасап Фархадтың (мал союшы) үйінде
... ... ... дәрігерлер паразиттік тіршілік ететін нематодтардың ірі қара малдың
... ... ... келтіретін аса қауіпті зиянды әсерлерін үй маңында байқап, бақылауға
... ... ... мүмкіншілікті қарастырып, емдеу шараларының дұрыс жүру керектігін үйретті.
... ... ... нематодтардың ірі қара мал ағзасына тигізетін зиянды әсерін анықтадым.
3.2
... ... ... Гельминттерді зерттеу әдістері.
Зерттеу әдістері. Нәжісті зерттеу әдістері немесе
... ... ... зерттеу гельминтоз ауруларына диагноз коюда маңызы зор, өйткені гельминттер
... ... ... барлык ағзаларында, эсіресе ішекте мекендейді, ал жұмыртқалары нәжіспен бірге
... ... ... шығады. Сондыктан нәжісті зерттеу әдістерін білу болашақ биологтарға өте
... ... ... Себебі мектепте зоология пәнінің бірнеше тараулары гельминттердің биологиясын білуге
... ... ... зертханалық жұмыстар жүргізуге арналған. Анализ үшін алынған нәжіс тез
... ... ... ұзағымен 1 тәулік: ішінде лабораторияға жеткізілуі керек.
Нәжісті зерттеу үшін:
... ... ... жэне микроскопиялык әдістер колданылады. Макроскопиялық әдіс арқылы гельминттердің басы,
... ... ... бөліктері, үзіліп шыққан стробилалары зерттелсе, ал микроскопиялық әдіс арқылы
... ... ... жұмыртқалары мен личинкалары табылып диагноз койылады.
Фюллеборн әдісі - гельминттердің
... ... ... зерттеу үшін жиі колданылатын әдіс болып табылады. Қажетті заттар:
... ... ... NaС1 қанық ерітіндісі, зат шынысы, сыйымдылығы 50-100мл ауызы кең
... ... ... немесе стакан, спиртовка, күкірт, ағаш таяқша, пипетка, қағаз, кайшы,
... ... ... сымнан жасалынған ілмек (препараттың бетіндегі қаймақты алу үшін), глицериннің
... ... ... пайыз сулы ерітіндісі, микроскоп.
Жұмыс жүргізу тәртібі:
- Бірнеше банкаға ағаш
... ... ... 2,5-5 г нәжісті салу керек.
- Банкаларға жайлап канық NaС1
... ... ... ерітіндісін құйып сол таяқшамен
араластырып тұру, ерітіндіні
... ... ... аузына дейін толтырып құяды.
- Қағазбен банканың
... ... ... бетіне шықкан ірі
... ... ... нәжістердің бөліктерін
алып зарарсыздандыру ерітіндісіне
... ... ... зерттелініп жатқан
байқауға 3 зат шынысын терезеге
... ... ... әйнектің үстінеқойып 50
пайыз сулы глицетин ерітіндісінен
... ... ... тамшыдан тамызып шығады.
- 45 минуттан соң сымнан жасалған
... ... ... тәрізді ілмекпен банканың
бетіндегі плюнканы алып
... ... ... тамшысының үстінесілку керек.
Бұл процедураны 2 зат шынысында
... ... ... препарат дайындалады.
Банкадағы ерітіндінің сұйық бөлігін төгіп, түбіндегі қалдығынан 5-6
... ... ... қалған зат шынысына тамызып 2 препарат дайындалады.
Жалпы барлығы
... ... ... препарат: 4-плюнкадан, 2-калдығынан дайындалып микроскоп арқылы қаралып гельминттердің
... ... ... табылады.
Калантарян әдісі. Калантарян әдісі (флотационды ерітінді) арқылы құрт жұмыртқасының
... ... ... жоғары сұйықтықта бетіне қалқып шығып, сол жерге бейімделеді. Бұл
... ... ... Калантарян ерітіндісі колданылады. 1 кг натрий нитратын 1 л
... ... ... ерітеді, коспаны қабыршақ пайда болганша кайнатамыз, содан соң суытамыз,
... ... ... тығыздығы 1,38 болуы керек.
Химиялық стаканға 5-10 г нәжіспен 100-200
... ... ... флотационды ерітіндіні шыны таяқшамен араластырамыз. Араластырып болған соң тез
... ... ... дернәсілдер шығады. Стаканды заттық шыны мен сұйықтық бір-біріне тиіп
... ... ... керек. Егер стакандағы сұйықтық тола болмаса, сұйықтықты толтыру керек.
... ... ... қалкып шығу үшін 10-30 минут керек. 20-30 минуттан соң
... ... ... шыныны алып, микроскоп аркылы бакылап көреміз. Штативте пробиркілерді 15-20
... ... ... қалдырамыз. Осы уақыт ішінде екі түрлі кабат түзіледі. Тұнған
... ... ... мен нәжістің ұсак бөліктері пробирканың түбіне түседі. 2-3 сағаттан
... ... ... нәжісті пипеткамен сорып алып, калған тұзды ерітіндіні тағы 12-20
... ... ... кейін центрифугалайды. Тұнбасын пипеткамен алып, микроскоппен зерттейді. Бұл әдіс
... ... ... сезімтал, бірақ ұзактау.
Горячев әдісі арқылы тағы да басқа клонорхоза,
... ... ... және басқа трематодтарды зерттеуге болады.
Берман әдісі. Гельминттерді бұл әдіспен
... ... ... үшін диаметрі 10 см воронка алып, штативтке орналастырамыз. Воронканың
... ... ... резина түтік пен Мор қыстырғышын орнатамыз. 20-50 гр нәжісті
... ... ... сүзгіден өткіземіз. Сүзгі үстіне2 кабат дәке немесе шұлық төсейміз.
... ... ... сумен, нәжіс салынған воронканы жылы бөлмеде қалдырамыз (себебі нәжістегі
... ... ... суға шығуы керек). Дернәсілдер суға шығып төмен қарай резина
... ... ... жинақталады. Бұл жинақталған тұнбаны резина түтіктен центрифугалык пробиркаға зажимді
... ... ... ашып құйып аламыз. Дернәсілдер пробирка түбіне тез шөгеді. Бірак
... ... ... айналдырып алуға болады. Суын төгеміз. Шөгіндіні микроскоптың кіші объективімен
... ... ... Бұл тәжірибені бірнеше рет қайталап ортак көрсетішін аламыз. Бұл
... ... ... 96% инвазиялық паразиттерді анықтауға болады. Ауруды стронгилоидозаға тексергенде асказан
... ... ... олардың дернәсілдерінің 83% -ын тапқан. Ал нәжісте 72% тапқан
... ... ... әдісімен қатар Зонд әдісі мен центрифугада айналдыру әдісін де
... ... ... қолданады. Науқаспен дигельментизация жүргізіледі. 3-ай анализ тапсырады. Осы 2
... ... ... тексергенде дернәсілдер шыкпаса, сонда гана ол аурудан айыққаны болғаны.
Топырақтың
... ... ... гельминттерді анықтау. 50 немесе 25 г топырақты центрифугалық пробиркаға
... ... ... 150 -250 мл су құйып, 3-4 минут араластырамыз. Оған
... ... ... КОН ерітіндісін құямыз. Сосып 3 минут центрифугада айналдырамыз (1
... ... ... 800 -1000 рет). сонан соң тұнбаның суын төгіп, оған
... ... ... мл қаныққан NaNС03 ерітіндісін кұйып араластырамыз.
Горячев әдісі. Горячев әдісін
... ... ... описторхоз ауруына күдікті деген науқастарды тексеруде колданады. Зерттеу үшін
... ... ... гр нәжісті химиялық стаканда 3-4 мл сумен араластырамыз. Қоспаны
... ... ... кабат дәкеден центрифугалық пробиркаға сүземіз, ал оларға алдын-ала 4-5
... ... ... ас тұзының ерітіндісін құйып коямыз. Тағы да центрифугалаймыз. NaNС03
... ... ... бетпе-бет құйып, заттық шышыны жауып, 0,25-0,5 минут калдырамыз. Заттық
... ... ... бірден төңкеріп алып, глицерин тамызамыз. Сонан соң микроскопта бақылаймыз.
Суды
... ... ... әдісі бойынша гельминттерге тексеру.
Сыйымдылыгы 1,5 мл -лік ыдыска 1
... ... ... ағын су аламыз. Оған альюминий сульфаты немесе темір сульфатын
... ... ... араластырамыз. Суда зендер пайда болады. Ол зеңдер судың ішіндегі
... ... ... бірге гельминтт құрттарын орап, тұнбаға түседі. Мұны бірақ тұндырып
... ... ... цинтрифуга пробиркасына құйып, 3 минут центрифугалайды. Сонан соң 2
... ... ... мл 1 -3% НСІ құямыз (зеңді еріту үшін) және
... ... ... рет центрифугадан өткіземіз. Тұнбаны заттық шыныға тамызып, микроскоптан караймыз.
IV.
... ... ... нәтижелері
... ... ...
4.1. Нематодтардың мал ағзасында кездесу жиілігі
Зерттеу жұмысы бойынша алынган
... ... ... келер болсак, Түркістан аймағында 41 елді мекен бар. Осы
... ... ... мекендердің өпшілігінде ветеринар дәрігерлер бар болғанымен олар арнайы жалақы
... ... ... Гельминтке тексеруді жоспарлау жылына бір -ақ рет жүргізіледі. Бұл
... ... ... барлық мал санын қамти алмайды. Екіншіден- гельминттер жайында
... ... ... мал иелерінің гельминттер туралы биологиялык мағлұматтары, түсініктері толық емес.
... ... ... мал иелерінің басым көпшілігі малдарын гельминттерге тексертпейді. Ал тексерткендері
... ... ... бетінше емдеуге тырысады.
Тексерілген сынама
... ... ... ... ... ... Құрт түрлері
Теля
зиоз Моно
зиоз Буно
стомоз Гемонхоз
Жалпы
мал
саны Нематод
тар саны
А.Усенов
ауылы 1000 700 225 175 145 155
С.Қожанов ауылы 520 300 80 75 78 67
Сынамаға А.Усенов
... ... ... 260 үйден мың төл алынып тексерілген (ветеринар мәліметі бойынша).
... ... ... 700-нен нематодтар табылған. Қалған 300 малдан 170 жеке падаға
... ... ... мал иелері өздері бағады. 130 мал егістікке шығарылмай жем
... ... ... күтіліп (сауын сиырлар) қорада тұрады.
Кестеден байқағанымыздай С.Қожанов ауылына карағанда
... ... ... ауылында нематодтардың жоғары болуы мал ұстайтын үй санының
... ... ... болуына байланысты.
Жұмыс орындарының тапшылығы, жұмыссыздық, еңбекке жарамсыздык
... ... ... (больничный) толык төленбеуі тағы баска себептердің салдарлардан тұрғындардың мал
... ... ... жасауға көп көңіл бөле алмайтындығы мал иелерімен әңгімелесу барысында
... ... ... бұл жағдай Батыс елдерде әлдекашан шешімін тапкан үй жануарларын
... ... ... дигельминтациялау (дәрілеу)
... ... ... біздің еліміздің көптеген
аймақтарында
... ... ... айтканда ОҚО-да әлі толық шешімін таппағанын білдіреді. Зерттеудің соңғы
... ... ... каладағы бірнеше дәріханаларда болып ішкұрт дәрілерінің өтімі туралы сараптама
... ... ... жүргіздік. Бұл мәселе бойынша құнды деректер 1-ші халықтын кез-келген
... ... ... өз бетінше емдеуі. 2-ші 1 айда ішқұртқа қарсы колданытлатын
... ... ... аз сатылуы болып тұр.
4.2. Ішкұрттарға қарсы құрес шараларын
... ... ... Республикасында паразиттік аурулар бойынша санитарлық-індетке карсы шаралар жүргізіледі. Халықтық
... ... ... сауаттылығы туралы Қазакстан Республикасының заңының 7-ші бабының 10-тармакшасында және
... ... ... баптың 1-ші тармағында көрсетілген. Ішқұрттарға карсы құрес шаралары:
эхинококкоздың
... ... ... табиғи
... ... ... ... ... ... ... ... ... санитарлық
гельминтологиялық зерттеу аңшылық маусымының басталуына және аяқталуына орай орайластырады.
... ... ... мен аудандарда иттердің ветеринарлық есебі мен тіркеу жүргізіледі, босқын
... ... ... мен мысықтарды жою керек. Зарарсыздандырылмаған ауылшаруашылығы жануарларын сою қалдыктарымен
... ... ... қоректендіруге болмайды. Мүйізді қара малды, шошқаны, бұғыларды сою
... ... ... санитарлық ережелердің таоаптарына сай жүру керек. Эхинококкпен зақымдалған барлық
... ... ... өнімдері мал көмілетін жерге барып көміледі немесе арнайы пештерде
... ... ... Баска да топырақтың. онда өсірілетін көкөністің, жемістің, жидектердің, асхана
... ... ... сондай-ақ термиялық өңдеусіз тамакта пайдаланатын тағамдардың гельминттер кабыршыктарымен ластануының
... ... ... керек.
Энтеробиоздың, гименолепидоздың, стронгилоидоздың алдын алу жөніндегі іс шаралар мыналарды
... ... ... эпидемиялогиялык тексеру кезінде конттактыде болғандарды иммунологиялық тексеруден
... ... ... және көкөністер, топырақ, саркынды су
... ... ... санитарлық-гельминтологиялык зерттеулер жүргізу керек. Осы жоғарыда аталған алдын алу
... ... ... шараларын орындау әрбір азамат үшін міндетті.
V. ¦сыныстар
... ... ... қорытынды
Ішқұрт індетіне карсы шаралар, девастация принципі негізінде жүргізіледі. Девастацияда
... ... ... Инвазия көзін сауыктандыру;
2. Берілу факторына
... ... ... ету;
3. Қоршаған ортада инвазиялы материалмен ластанудан
... ... ... Тазалык-ағарту жұмысын кеңейту;
5. Жүргізілген шаралардың нәтижелілігін
... ... ... қарсы арнайы дәрілер- антигельминттер колданылады. Гельминтоз ауыл шаруашылық малдарында
... ... ... кездеседі, казір оның 2000-нан астам түрі белгілі. Сондыктан үй
... ... ... дегельминтациядан өткізіп отыру кажет. Ішқұрт ауруынан сактану шараларының ең
... ... ... тазалық сактау. Іш тазартатын дәрілер сактау. Іш тазартатын дәрілерді
... ... ... көмегімен қолдану. ‡й жануарларын мезгіл-мезгіл мал дәрігерлік тексеруден өткізіп,
... ... ... малды бөліп алып, дәрі-дәрмекпен емдеу.
Мал
... ... ... калдыктарын
... ... ... жолмен
... ... ... өңдеу,
... ... ... ортаны
коздырғыштарынан тазарту. - Аурудың алдын
... ... ... мақсатында, баланы жастайынан жеке бас тазалығы дағдыларына үйрету кажет.
... ... ... барған соң, сырттан келгенде колды сабындап жуу, жеміс-
жидектерді жуып
... ... ... керек. Еттен даярланатын тағамдарды жақсылап пісіру ләзім. Баланың
... ... ... нәжісін жылына бір
... ... ... ішек құрттары жұмыртқаларына
... ... ... тұру шарт. Тазалық-денсаулық кепілі екендігін естен шығармалык. Ішқұрттардың алдын-алу
... ... ... тағам өнімдерін сапалы пайдалану жас балалар үшін аса маңызды.
... ... ... құрес бағдарламасының міндетті саласы
... ... ... халықтың барлык тобының
... ... ... балалар ағзасының физиологиялык тұрғыда дұрыс калыптасуы. Түркістан аймағын эндемикалык
... ... ... экологиясы ауыр аймақка жатқызудың біршама себептері анықталды. Биология және
... ... ... мамандықтарында іш құрттарының салдары жөнінде маглұматтар беретін паразитология пәнінің
... ... ... қуантарлык жайт. Студенттер бұл пәнпің маңыздылығын түсініп, коғамның келешегі
... ... ... балалар арасындағы ішқұрт ауруларынан азап шегуші тұлғаларды емдеуде ата-аналар
... ... ... әңгімелесу жүргізіп, дәрістер оқып өз үлестерін косу керек.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1 Денсаулық
... ... ... 2006 ж. №6-7 саны.
2 Догель.В.А. Зоология беспозвоночных. М: Высшая школа,1981.
3 Шульц
... ... ... Гвоздев Е.В. Основы общей гельминтологии. М:
Наука,1970. Т.1, 1972. Т.2,
... ... ... Т.3-4.
4 Практическая паразитология. Под редакцией проф. Д.В. Виноградова-
Волжинского. Инфекционные и
... ... ... болезни. Ленинград «Медицина». Ленинградское отделение 1977.
5 Биология. Под редакцией В.Н.Ярыгина.
... ... ... ж. Москва.
6 Биология. В 2-х книг., под редакцией В.Н.Ярыгина, 2001,Москва.
7 Бекенов
... ... ... Б.Есжанов, С.М.Махмутов. Қазақстан
сүтқоректілері.Алматы: 1995.
8 Дәуітбаева К.Ә. Омыртқасыздар зоологиясы (І-белім). Алматы:
... ... ... К.Ә. Омырткасыздар зоологиясы (П-бөлім). Алматы: 1997.
10 Жизнь животных 2 том
... ... ... 1968 .Кабышев Н.М., В.С.Кубанцев.
География животных с основами зоологии.
... ... ... М.
11 Константинов В.М., С.П.Шаталова. Зоология позвоночных. М: 2004
12 Кузнецов Б.А., А.З.Чернов,
... ... ... Курс зоологии. М: 1989
13 Лукин Е.И. Зоология. М: 1989
14 Махмутов С.М.
... ... ... (І-бөлім). Алматы: 1994.
15 Махмутов С.М. Зоология (П-бөлім). Алматы: 1996.
16 Наумов С.П.
... ... ... позвоночных. М: 1973
17 Омырткалылар зоологиясы. Алматы: 1970.
18
... ... ... Н.В.Димидов., В.А.Потемкина. Справочник по терапии и
профилактике гельминтозов
... ... ... Төлеуіш. Малың аман болса май ішесің. «Замана», 2007, –80-б
20 Б.Б.Ысқақбаев.
... ... ... қолда өсіру – Алммматы: Қайнар, 1987. –144-б (Қосалқы шаруашылық)
21
... ... ... Б.Саудабаев., А.Н.Нартбаев. Қой мен
... ... ... қолда өсіру. – Алматы:
Қайнар, 1988.–184-б
22 Жақып Бердімұратов. Ірі
... ... ... аурулары. Алматы, «Қайнар», 1976. –
... ... ... 348-б