... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... Әдебиеттерге шолу Тұзды топырақтарға құрамында белгілі бір өсімдіктерге ... ... ... келтіретін оңай еритін тұздары бар топырақтар жатады. Ковданнің (1968) пікіріне ... ... ... тұзды топырақ түзуге әкелетін тұздардың келесі негізгі типтері бар: 1. Карбонаттар 2. Сульфаттар 3. Бураттар 4. Хлоридтер Хлоридтердің ... ... ... мен улылығы жоғары. Хлоридтер сульфаттармен бірге тұзды топырақ түзетін ... ... ... тұздар болып табылады. Хлорлы тұздылық кезде тұздың құрамы көп болатын ... ... ... топырақ ерітіндісінің осмостық потенциалы жоғарылап, өсімдіктің сумен қамсыздануы нашарлайды. ... ... ... айдалатын жерлердегі топырақ ерітінділерінің концентрациясы 5г/л аспайды. Концентрация жоғары ... ... ... өсімдіктердің өсуі нашарлайды. Концентрация 10-12 г/л болғанда өсімдіктер қатты ... ... ... 20-25 г/л кезінде ауыл шаруашылық көптеген дақылдар өледі, топырақ ... ... ... мұндай концентрациясына 0,6-0,8 мПа осмостық қысым сәйкес келеді. Дән ... ... ... өсетін кезде тұздылық қатты зиян келтіреді. Топырақтың құрамында натрий, ... ... ... магний көп болатын болса, онда ол өсімдік үшін қауіпті. ... ... ... бұл элементтер жапыраққа түсе отырып крахмалды бұзады және фотосинтезді ... ... ... Сондықтан, әлсіз тұздылықтың өзі дәнділердің өнімділігін 40-50% төмендетеді. Топырақтың ... ... ... тұздылығында топырақ ерітіндісінің рН мәні өзгереді. Күріштер тұзды топырақта да ... ... ... беретін болғандықтан, ертеден егеді және қазіргі кездегідей егу аймағын ... ... ... мәселесі қиын емес еді. Күріштің тұзға төзімділігін, осы жағдайларда ... ... ... интенсификациясының зерттеуге толығымен назар аударылмаған. Сондықтан да осы сұраққа ... ... ... әр түрлі оқымыстылылардың қарама-қайшы көзқарастары қанағаттанарлықсыз. Күріштің тұздарға төзімділігін ... ... ... кезде, оның су алдырып өсетіндігін ескеру керек. Осы кезде ... ... ... тамыр жүйесі топырақтың сумен қаныққан беткі қабатында орналасады. Ал ... ... ... жүзіндегі тұздылық дәрежесі прибормен анықталатыннан төмен (Н.С.Тур. 1989). Сонымен, күріштің ... ... ... төзімділігін зерттеген зерттеушілердің ішінде күріш өсуге және өнім беруге ... ... ... болатын тұздың шекті концентрациясына қатысты бірдей көзқарас жоқ. Егер ... ... ... құрамында натрий болып, дәндер натрийге сезімтал болса, онда олар ... ... ... улы әсерін сезеді. Екінші жағынан, ауыспалы натрий топырақтың құрылымын ... ... ... өсімдіктің қоректенуін бұзады. Өйткені тұздылық кезінде қалыпты жағдайға қарағанда ... ... ... оттегімен қоректенуі азаяды. Тұздылықтың басқа типтеріне қарағанда хлорлы тұздылық дәннің ... ... ... өнуіне кері әсер тигізбейді. Бір авторлардың мәліметтеріне сәйкес күріш тұздың ... ... ... концентрациясына төзімді. Басқалардың айтуы бойынша (Иконников С.) күріш тұздың ... ... ... 0,3% концентрациясына ғана төзімді. Осындайлар басқа жұмыстарданда байқалады. 0,3-0,4% ... ... ... тұздалған топырақтардың метрлік қабатында өнім алынбайды, ал 0,2-0,3% тұздылықты ... ... ... болмас өнім алынады. Топырақтың 0,35% аспайтын тұздылығында дән өсіп ... ... ... мүмкін. Ол 1 литрге 10 грамм құрайтын топырақ суының ... ... ... дәрежесіне сәйкес келеді. Су алған кезде топырақтың беткі қабаты ... ... ... сондықтан күрішті бастапқы жоғары тұздылықтада өсіруге болады.Бірақ, бұршақтар пайда ... ... ... кейін тамыр жүйесі максимальді таралған қабаттағы 10-20 см тұздылығы0,5-0,6% ... ... ... 15-16 г/л аспауы керек (Жовтонг және т.б., 1981) Т.Н.Кириенко ... ... ... жолмен тұздау кезінде ерітіндінің концентрациясы 5 г/л болған кезде ... ... ... дәнінің өнуі бірден төмендегенін байқаған. Бір тұздар өсімдікке осмостық ... ... ... береді, ол жасуша протоплазмасының сусыздануында көрінеді; басқалары – улы ... ... ... береді, ол кезде заттың алмасуы нашарлайды. Тұздылығы жоғары топырақтардағы концентрит ... ... ... ерітіндісінің осмостық қысымы дәннің сорғыштық күшін жоғарылатады. Бұл кезде ... ... ... ылғалды сіңірмей кейбір уақытқа топырақта консервіленіп тұрады. Топырақ ерітіндісінің ... ... ... төмендеген кезде, мысалы егіс аймағына су бергенде немесе басқада ... ... ... нәтижесінде дәндер ылғалды сіңіріп өсе бастайды. Н.С.Ерыгиннің (1977) мәліметтері бойынша ... ... ... және Кендзо сортындағы күріштердің дәндері осмостық қысымы 0,6 атм. ... ... ... ерітіндіде сору күші бояулайды¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬, ал 20 атм-да көтерілгенде тіпті ... ... ... Осыны негізге ала отырып, автор ерітіндінің осмостық қысымы 5 ... ... ... аспау керек деп есептейді. Жапондық оқымыстылар күріштің концентрлі тұзды ортада ... ... ... қабілеттілікке ие екендігін анықтады. Күріш өсімдігінің зақымдануының себебі хлор ... ... ... аралықтарда жиналуы болып табылады, оның өсімдікке сіңуі және қозғалысы ... ... ... байланысты емес. Сонымен қатар, тұзға төзімді құбылысы сорттық ерекшеліктерге ... ... ... деген пікірлер де бар. Минералдаудың теңдей дәрежесінде бір анионмен ... ... ... катиондардың күріш үшін зақымдау дәрежесі келесі реттілікте болады: Na+, ... ... ... Ca++. Аниондарда улылық дәрежесі бойынша белгілі бір ретпен орналасады: Cl- ... ... ... CO > SO . Эквивалентті мөлшерде әр түрлі тұздарды ... ... ... кезде Na2SO4 тұзының улылығы аздау болады. Na2CO3 және NaHCO3 ... ... ... айырмашылықтары анықталмаған (Ерыгин А.С., 1967). Мәліметтерге сәйкес анионның спецификалық әсері ... ... ... тұздың улылығының ерекшелігі төмен деңгейдегі тұзды ортада анық көрінеді. ... ... ... жоғарғы дәрежесінде өсіп дамудың тежелуінің басты себебі осмостық қысым ... ... ... табылады. Дегенмен де, әлсіз тұздылықтағыдай, күшті тұздылықта да улылығының ... ... ... бойынша иондар белгілі бір ретпен орналасқандығы анықталды. ... ... ... ... ... ... CO >HClO >NO > Cl ... ... ... SO Сонымен, жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе, күріштің тұзға төзімділігіне қатысты ... ... ... пікірлер бір-біріне қарама-қайшы деп айта аламыз: біреулері оны тұздылыққа ... ... ... деп есептесе (Сметанин, 1986, Бекниязов, 1989), енді біреулері оны ... ... ... тұрақты дақылдарға жатқызады. Кейбір авторлар басқа пікірде. Мысалы, жасанды ... ... ... жағдайындағы тәжірибелер вегетация кезінде күріштің тұзға деген тұрақтылығы көгеріп ... ... ... болғанға дейін 0,3% -ден 0,6% дейін өсетіндігін көрсетті ... ... ... ... ... ... (Горичкин, 1982). Американдық оқымыстылардың зерттеулері басқаша ... ... ... береді. Өну барысында күріш тұзға өте төзімді, ал 2-ші ... ... ... фазасында тұзға деген сезімталдығы күшті. Бұтақтану фазасында тұрақтылығы жоғарылайды, ... ... ... гүлдену кезеңінде қайтадан төмендейді. Вегетацияланудың соңында тұздылықтың өсімдікке ... ... ... болған жоқ. Ауыл шаруашылығының өнімдерін жоғарлатудың және интенсивтендірудің маңызды факторларының ... ... ... минералды тыңайтқыштарды қолдану болып табылады. Тұзды топырақ жағдайында күріш тыңайтқыштарының ... ... ... ерекшеліктерін анықтау үшін күріштің минералды қорегінің ерекшеліктеріне қысқаша сипаттама ... ... ... керек. Күріш өзінің биологиялық ерекшеліктеріне қарай гидрофит, яғни суалған ... ... ... өсетін өсімдік болып табылады. Бұл сапа оның минералды қорегінің ... ... ... сулы ауа режимін, топырақта және өсімдікте болатын энергетикалық процесін ... ... ... Бұл академик Б.А.Неуныловқа „егін шаруашылығының күріштік типін” бөлуге мүмкіндік ... ... ... Бұл егін шаруашылығының ерекшілігі – егін аймағы вегетациялық кезеңдердің ... ... ... су қабатының астында жатады. Ол пісіп жиналу кезінде ғана құрғатылады, ... ... ... күріштің вегетациялану кезеңінде топырақ әрдайым ылғалдандырылып тұрады, оттегі азаяды, ... ... ... тотықтырғыштардың тотықсыздану реакциялары жүреді. Күріштің азотпен қоректенуі КСРО мен шет ... ... ... кеңінен зерттелген. Күріш азот тыңайтқыштарымен жақсы қоректенеді, олар күріштің ... ... ... жүйесінде маңызды (шешуші) роль атқарады. Бұл кезде тыңайтқыштағы азоттың ... ... ... (формасына) назар аудару қажет. Күріш егістіктерінде аммиакты (аммоний сульфаты, ... ... ... хлориді, сусыз аммиак, аммонийі бар күрделі тыңайтқыштар) күйдегі немесе ... ... ... (мочевина немесе карбамид, кальций цианамиді) күйдегі азоты бар тыңайтқыштар ... ... ... қолданылады. Өйткені олардың топырақтағы айналым процесінде аммонийлі азот түзіледі. ... ... ... әр түрлі күйде (аммиакты және нитратты) күрішке енуінің басты ... ... ... бірі олардың күріш егетін аймақтардың су алған топырақтарында тұру ... ... ... әр түрлі болуы болып табылады. Күріш қорегінің маңызды элементі болып ... ... ... Фосфор тыңайтқыштарын күрішке сепкенде дәннің өнімін жоғарлатады. Фосфор маңызды ... ... ... қосылыстардың құрамына енеді де зат алмасуға қатысады. Сондықтан оның ... ... ... өсімдіктің өсіп дамуына, әсіресе бастапқы вегетацияға кері әсер береді. Азотты, ... ... ... калийлі минералды тыңайтқыштарын бірге қолданбасақ күріштен жоғарғы өнімді алу ... ... ... емес. Азоттың жетіспеуінен өсу процесі бұзылады, жапырақтар сарғаяды, сағақтардың ... ... ... төмендеп күріш өсімдігінің өнімділігі азаяды. Топырақтың өнімділік деңгейіне, географиялық жағдайына, ... ... ... ерекшелігіне байланысты күрішті егу барысында азотты тыңайтқыштардың нормасы өзгеруі ... ... ... Ерте пісетін күріштің Дубоский 129, Арпа шахы және орташа ... ... ... Қазақстанның 5 сорттарын еккенде 110-120 кг/га минералды ... ... ... себу керек, ал орташа пісетін авангард, 140-180 кг/га және ... ... ... пісетін ақмаржан пен кенже сорттарына 180-200 кг/га минералды тыңайтқыштарды ... ... ... айтылған азотты тыңайтқыштардың нормасы мен күйі қалыпты жағдайға, яғни ... ... ... жерлерге арналған. Топырақ тұзды болған кездегі қолданылатын азот тыңайтқыштарының ... ... ... әлі шешілуде. Сенегал өзенінің бассейніндегі тұзды жағдайдағы күріштің қоректенуін зерттеген ... ... ... оқымыстысының мәліметтері бойынша, азотты тыңайтқыштардың жоғарғы мөлшері пайда бермейді. ... ... ... ол күріштің жапырылуына тұрақтылығын төмендетіп бос дәндердің санын көбейтеді. Осы ... ... ... В.П.Савчукта келіседі, ол тұзды жағдайда азоттың аз мөлшерін – ... ... ... кг/га ұсынады. Парожняя З.Н. тіпті басқа пікірде, оның айтуынша тұзды ... ... ... азотты тыңайтқыштардың жоғарғы мөлшері көп өнім береді. Азотты тыңайтқыштар, әсіресе ... ... ... топырақтарда өсімдіктің химиялық құрамын өзгертеді. Тұздылық деңгейі жоғарлаған сайын ... ... ... мен сағақтарда азоттың (N), натрийдің (Nа), калийдің (К), кальцийдің ... ... ... және магнийдің (Мg) мөлшері көбейеді. Дәннің құрамындағы ақуыз аздап ... ... ... егетін далаларда фосформен қоректендірудің өзіндік ерекшеліктері бар, оны тыңайтқыш ... ... ... өңдеуде ескеру қжет. Тұзсыз топырақтардағы күріштерге енгізілетін фосфор тыңайтқыштарының жылдық ... ... ... осы элементтің жылжымалы формасына байланысты, топырақ картасы мен картограммаға ... ... ... дифференциалданған болуы керек. Сонымен топырақтың құрамында ... ... ... ... ... ... 30 мг/ кг дейін жылжымалы ... ... ... болатын болса, фосфордың жылдық нормасы 90-120 кг/га болуы керек. Натрий ... ... ... магнийді сіңірген бұтақшаларда, аз натрийлі бұтақшаларда фосфор тыңайтқыштарының көп ... ... ... енгізгеннен өнім көп болады . Осыған қоса оның азотты тыңайтқыштармен ... ... ... көңіл аудару керек. Өсімдіктің фосфоржы сіңіруі белгілі дәрежеде топыраққа ... ... ... азотқа байланысты, яғни топырақтың құрамындағы азот фосфорды ассимиляциялайды. Сондықтан, ... ... ... тыңайтқышының жылдық нормасы азотты тыңайтқыштардың жылдық нормасына қарай себіледі. ... ... ... топырақтарда (Шардара және Шәуілдір т.б. облыстарда) күрішке себілетін ... ... ... тыңайтқыштардың жылдық нормасы жалпы қабылданған нормамен салыстырғанда 2-2,6 есе ... ... ... керек. Осы кезде суперфосфоат тұздарының зиянды әсерін толығымен бейтараптайды. ... ... ... алған кезде фосфор өсімдіктің бойына кәдімгі сурауға қарағанда жақсы ... ... ... пікірінше (1981) натрий хлориді натрий сульфатына қарағанда мақтаға ... ... ... Ол өсімдіктің құрамындағы күкіртті азайтып фосфор мен жалпы азоттың ... ... ... жоғарлатады. Аталған тұздардың жоғарғы концентрациясында өсімдіктің бойындағы К, Са, ... ... ... құрамы азаяды. Шетелдік оқымыстылардың айтуынша араластырып тұздаған кезде тұздардың ... ... ... айтарлықтай төмендеген. Мысалы, NaCl мен Na2CO3 зиянды әсерлерін CaSO4 ... ... ... қосу арқылы әлсіретуге болады. Калий күріштің өсіп дамуына жақсы ... ... ... етеді. Ол жетіспеген жағдайда өсімдіктің өсуі баяулайды, егін әртүрлі ... ... ... шалдыққыш болады. Күріш егілетін далалардың топырақтарының құрамында калий жеткілікті мөлшерде. ... ... ... күріш осы элементтің жеңіл формаларын бойына жақсы сіңіреді. Күріштің ... ... ... салмағы қалыптасу кезінде калийдің көп мөлшерімен қоректенеді. Сондықтан топырақтың ... ... ... оның жеңіл сіңірілетін формалары жеткілікті болу керек. Күрішке калийлік тыңайтқыштардың ... ... ... құрамында 30-40% К2О немесе калий хлориді бар калий тұзын ... ... ... Тұзды топырақтарға калий хлоридін қолданған жөн. Үндістандық оқымыстылардың айтуынша тұзды ... ... ... Р және К төмендеп, дән мен сабанның құрамындағы ақуыз ... ... ... айтылғандарды ескере отырып, күріштің улы NaCl тұзына реакциясын, оның ... ... ... және фосфорлы тыңайтқыштарға деген қажеттілігін зерттеудің практикалық және ғылыми ... ... ... зор екендігін айтуға болады. 2 Климаттық және топырақ ... ... ... жүргізу әдістеріне және алдымызға қойылған алқаптың тәжірибе Шардара ... ... ... Достық өндірістік кәсіпорында жүргізілді. Ол Қызылқұм шөлінің оңтүстігінде Шардара ... ... ... қоймасынан 90 км Сырдария өзінінен 40 км батыста теңіз ... ... ... 340-360 м биіктікте жайласқан. Өндірістік кәсіпорнының топырағы ежелгі суармалы ... ... ... топырақ. Бізде сұр топырақ (Банков 1955, Розанов 1961) мәліметтерге қарғанда ... ... ... бетінен 350-550 м биіктік аралығында ойлы, қырлы, тегістік жерлерді ... ... ... жатады. С.А.Кудрин (1969ж), М.А.Панков (1965ж), А.Н.Разанов (1971ж) мәліметтеріне сүйенсек ... ... ... және сұрғылт топырақ төмендегідей қасиеттерге ие, қарашірік қабатының ... ... ... күшсіз, топырақта минералды түйіршіктердің кем ыдырауы, минералды каллоидтардың өте ... ... ... болуы, кальцийдің көбірек болып корбанатты болуы. Жер асты ыза ... ... ... 1,5-2 метрді құрайды,көктем, күз айларында ыза суы 0,6-1,0 ... ... ... дейін көтеріледі. Бұл жағдай қазіргі кездегі алдыңғы дренаждардың істен ... ... ... байланысты болса керек. Климаттың жағдайына келетін болсақ Шардара ауданы ... ... ... ауыл шаруашылығы егіндеріне қолайлы болып келеді. Аязсыз күндердің кем ... ... ... сондай-ақ суландыру жүйелері жеткілікті болғаны үшін мақта, жүгері, жоңышқа, ... ... ... жемісті өсімдіктерден мол алуға үлкен жағдай жасайды. Біз ... ... ... алқаптарына жалпы климаттық жағдайына сипаттама беруге Шардара ... ... ... мекені метерологиялық станциясының мәліметтерінен пайдаландық. Шардара ауданы климаттық жағдай ... ... ... 1935, Разанов 1951) мәліметтеріне қарағанда құм-шөлді зонаға тиісті ерекшеліктердің ... ... ... жауын шашынның кем болуы. Оның да көбірек мөлшері көктем, ... ... ... айларында дұрыс келеді. Метерологиялық мәліметтерге сүйенсек жаз айлары құрғақ ... ... ... ыстық келеді. Тәуліктік температура амплитудасы тұрақсыз болып күндіз ... ... ... түнде өзгеріп тұрады. Жыл бойы ашық бұлтсыз күндер ... ... ... болады. Аязсыз күндер мөлшері 200 күннен артық, жалпы ... ... ... мәліметтерге қарсақ, жылдық жауын-шашын мөлшері 282 мм болып соның ... ... ... 34-40% қыста, 38-40% көктемде және күзде 15-19% дұрыс ... ... ... Жалпы жылдық температура орташа 12-14 градус болады. Абсолют ауаның ... ... ... минимум (төменгі) температурасы орташа 9,0-дан 30о С –қа дейін ... ... ... тұрады. Соның ішінде температураның өте ыстық, жоғары кезеңі (450 ... ... ... шілде айына дұрыс келеді (кесте-1). Кесте 1 ... ... ... ауданы Достық елді мекені метеорология станциясы кейінгі жылдардағы мәліметі ... ... ... 2.1. Зерттеулерді жүргізу жағдайлары, сызбасы мен әдісі Зерттеулер ... ... ... ауданы Достық елді мекенін аймағында жүргізілді. Тәжірибені жүргізген жылдағы ... ... ... жағдайларды сипаттайтын мәліметте 2-кестеде келтірілген. Кестеден күріштің қалыпты ... ... ... дамуына сол жағдайлардың қолайлы болғандығын көруге болады. Тәжірибе үшін ... ... ... тұздалмаған топырақты М.Әуезов атындағы ОҚМУ базасының күріш егістік ... ... ... алды. Оның агрохимиялық сипаты 2-кестеде көрсетілген. Ол құрамындағы гумус ... ... ... азоттың көп мөлшерде болуымен ерекшеленеді. Құрамында жылжымалы фосфор мен ... ... ... жеткілікті болуына байланысты, топырақты осы қоректік элементтермен орташа қамтамасызданған ... ... ... жатқызуға болады. Кесте - 2 Далалы-балшықты топырақтың агрохимиялық ... ... ... Гумус % Азот Фосфор Калий Жалпы Аммиакты топырақ мг/кг Нитратты топырақ мг/кг Жалпы % Жылжымалы топырақ мг/кг Жалпы ... ... ... топырақ мг/кг 3,0 0,18 12,8 30,0 0,09 22,3 1,62 170 Вегетациялық периодтағы барлығы 1729,6 Тәжірибеге «Авангард» сортындағы күріш алынды. Авангард ... ... ... күріштің вегетациялық кезеңі 118-110 күн. 1982 жылдан бастап Казақстанда ... ... ... Оның өнімділігі жоғары (80-90 ц/га). Вегетациялық тәжірибе көлемі 10 ... ... ... болатын ыдысқа келесі сызба бойынша абсолютті құрғақ топырақпен жүргізілді: 1. Бақылау ... ... ... топырақ) 2. 0,05% Cl бар топырақ (хлорлы фон) 3. 0,05% Cl + N ... ... ... топырақ 4. 0,05% Cl + P бар топырақ 5. 0,05% Cl + NP ... ... ... топырақ Тәжірибе алты рет қайталанды. Ыдысты толтырарда егінге дейін 15 ... ... ... бұрын қажетті тұздылық типімен дәрежесін жасап алу үшін химиялық ... ... ... NaCl тұзының қажетті мөлшерін септі. Азотты тыңайтқыш ретінде мочевина ... ... ... мен қос суперфосфатты Ca(H2PO4)2∙H2O қолданылды. Тыңайтқышты күріш еккенге дейін ... ... ... күн бұрын ыдысты толтыру кезінде енгізеді. Абсолютті құрғақ 1 ... ... ... топыраққа кететін азоттың мөлшері 0,20 г/кг, ал фосфордікі 0,16 ... ... ... Р2О5 болды. Егіс егуді алдын ала суға малынып, тұқымды жарып ... ... ... дәндермен жүргізді (35 дана ыдыс). Ыдыста өсімдіктің биіктігіне қарай ... ... ... см су қабатын ұстап тұрды. Көгендеу фазасынан бастап әр ... ... ... ыдыста 20 өсімдіктен, вегетацияның соңында 9 өсімдіктен қалдырды. Вегетация кезінде ... ... ... фенологиялық бақылау мен биометрлік анализдер жүргізілді. Күріш өсімдігінің негізгі ... ... ... фазалары басталған күндерді белгіледік, олардың биіктігін өлшедік, жанама өсінділердің ... ... ... есептедік. Даму фазалары бойынша күріштің вегетативті салмағының жиналуын анықтадық. ... ... ... және гүлдену фазаларында жапырақтың құрамындағы минералды азот пен фосфорды ... ... ... Ол В.В.Церминг пен К.П.Магницкийдің лабораториясының көмегімен жүргізілді. Фиксациялаудан кейін ... ... ... жалпы және ақуызды азоттық, валдық фосфордың құрамы анықталды. Пісу ... ... ... бастап күріш өнімінің құрылымын анализдедік. Өнімді вегетацияның соңында есептеді. ... ... ... топырақтың агрохимиялық сипатын анықтау үшін Тюрин бойынша гумустық құрамын, ... ... ... реактивінің көмегімен аммиакты, Гранвальд-Ляжу бойынша нитратты, Мальцевой-Гриценко бойынша валдық ... ... ... фосфорды және калийді анықтадық (анализдедік). Өсімдікті көгерту Мальцевой-Гриценко ... ... ... бойынша жүргізілді, одан кейін жалпы азотты коельдаль аппаратының көмегімен, ... ... ... фосфорды калориметрлік әдіспен анықтадық. Ақуыздың азотты Барнийейн бойынша ... ... ... дәндерінің өнімін А.В.Соколовтың математикалық әдісімен анықтадық. 3. Экспериментальды бөлім 3.1 ... ... ... Күріш өсімдігінің өсуіне, дамуына және вегетациялық салмақтың жиналуына топырақ ... ... ... азотты және фосфорлы тыңайтқыштардың әсері Фенологиялық бақылаулар бойынша күріштің өсуіндегі ... ... ... фазаларында мочевинаның және қос суперфосфаттың оң әсері анықталды. Бұтақтану ... ... ... күріш өсімдігіне азот жетіспегендігін байқауға болады: жапырақтардың ашық-жасыл түсі, ... ... ... өсінділердің болмауы. Хлорлы тұздылықта өсімдік аласалау болады, бірақ жапырақтың ... ... ... қанық әрі қою болады. Хлор ионының кері әсерінің белгілері ... ... ... жапырақтарының бірінші яруста құрғауынан байқалады. Өсімдіктің жағдайы азот пен фосфорды ... ... ... кезде жақсарғанын көруге болады. Бұл екеуін бірге қолданған кезде ... ... ... сыртқы көрінісі әдемі болып көрінеді. Бұтақтану фазасында жағдайы қанағаттанарлықтай болады. ... ... ... бақылаушы өсімдіктің енгізген кезде ол аздап нашарлады. Мочевинамен қоректенген ... ... ... тұзды фонға қарағанда өзінің қою-жасыл түсімен және жақсы шоқ ... ... ... ерекшеленеді. Хлорлы тұзды топыраққа фосфорды енгізгенде күріш өсімдігінің жағдайы ... ... ... жақсарды, бірақ бұл кезде азоттың тапшылығы орын алады. Азоттың ... ... ... фосфордың біреуін енгізгенге қарағанда екеуін бірге қолдану жақсы нәтиже ... ... ... Ол өсімдіктің жақсы өсіп дамуынан байқалады. 4-кестеде келтірілген фенологиялық бақылаулардың ... ... ... күріш өсімдігінің өсіп дамуы өсіру жағдайына, әсіресе минералды тыңайтқыштарды ... ... ... және топырақтың тұздылығына тәуелді екендігін көрсетеді. Бұтақтану фазасында бақылаушы нұсқадағы ... ... ... биіктігі хлорлы тұздалған топырақтағыға қарағанда 1 см-ге биік болады. ... ... ... енгізген кезде анық биіктігі 3-8 см болады. Фосфорды қолданған ... ... ... ол 26 см-ге, ал оларды бірге қолданғанда 41 см-ге ... ... ... болған. Мочевина өсімдіктің биіктігімен қатар күріштің дамуына да жақсы әсерін ... ... ... Қос суперфосфат жанама өсінділердің қалыптасуына ықпал етпегенімен, азот фонында ... ... ... санының көбеюіне әсер етті. Бұтақтану фазасынан бастап күріштің қарқынды өсуін ... ... ... болады (4-кесте). Бұтақтану фазасынан түтіктенуге дейін бақылаушы өсімдіктің биіктігі ... ... ... см-ден 42-43 см-ге дейін өзгерген. Фондармен салыстырғанда, тыңайтылған нұсқалардың ... ... ... азотты және азотты-фосфорлы тыңайтқыштар өсуге жақсы әсер берген. Күріш ... ... ... өсіп дамуына тұздар мен тыңайтқыштардың әсер етуінің аталған заңдылықтары ... ... ... соңына дейін сақталған. Күріш өсімдігінің ең биік ұзындығы азотты ... ... ... фосфорлы тыңайтқыштарды бірге қолданған кезде байқалады. Мочевина мен азотты-фосфорлы тыңайтқыштарын ... ... ... берген кезде трубалану-гүлдену фазасына дейін жанама өсінділердің саны артқан ... ... ... өсімдікке 3,5-4,0 дана) 4 және 5 - кестеде келтірілген мәліметтер ... ... ... топырақтың тұздануы тек өсуін ғана тежеп қоймай, күріш өсімдігінің ... ... ... салмағының жиналуына да кедергі жасайды. Ол бұтақтану фазасынан байқалады. ... ... ... бақылаушы нұсқада бұл фазада 10 шикі өсімдіктің салмағы 2,3 ... ... ... тең болды, топырақта 0,05% Cl- болған кезде 2,2 г ... ... ... болды. Тұзды топырақта минералды тыңайтқышты қолданған кезде күріш өсімдігінің вегетациялық ... ... ... артады. Оның жиналуына мочевина жақсы әсер етеді, хлорлы тұздылық ... ... ... 10 шикі өсімдіктің салмағы 14,5 г құрады. Азотқа қарағанда ... ... ... күріш өсімдігінің вегетациялық салмағын аздап арттырады. Мочевина мен қос ... ... ... бірге қолданған кезде өсімдік көп салмақ берді. Бұтақтану фазасынан трубалану ... ... ... гүлдену фазасына ауған кезде күріш өсімдігінің вегетациялық салмағы (интенсивті) ... ... ... жиналғаны байқалды. Гүлдену фазасында мочевина мен азотты-фосфорлы тыңайтқыш енгізген кезде ... ... ... дана күріш өсімдігінің шикі вегетациялық салмағы сәйкесінше 156,5 ... ... ... 167,7 г құрайды. Сонымен, топырақтың хлорлы тұздануы күріш өсімдігінің өсуіне, ... ... ... және вегетациялық салмағының жиналуына кері әсер етті. Минералды тыңайтқыштар ... ... ... кезде олардың биіктігі, биосалмағы, әсіресе жанама өсінділердің саны артады. ... ... ... қос суперфосфаттан гөрі жақсы әсер береді, ал екеуін ... ... ... қолданғанда әсер оданда жақсы болады. 3.2 Күріштің азотпен, ... ... ... қоректену диагностикасы және олардың күріш дамуының негізгі фазаларында жапырақтарындағы ... ... ... нәтижесінде күріш өсімдігінің азотпен қоректену диагностикасы үшін құрамындағы аммиакты ... ... ... лабораториясының көмегімен және нитраттарды Магницкий әдісі бойынша анықтадық. 5-кестеде ... ... ... мәліметтер, күріш өсімдігінің өсу нүктесіндегі аммиактың құрамы олардың даму ... ... ... мен қоректену шарттарына байланысты екендігін көрсетеді. Бұтақтану фазасында аммиактың ... ... ... көп болды, ол бақылауда және тұзды фонда өсімдікте 10 ... ... ... болған, бұл Церлинг шкаласы бойынша ... ... ... ... ... ... 5 баллға сәйкес келеді. Визуальді ... ... ... сәйкес аммиактың көрсетілген мөлшерінде өсімдіктің өсу нүктесінде азоттың жетіспеушілігі ... ... ... қосқан кезде өсу нүктесінде аммиактың концентрациясы жоғарылаған. Сонымен, азотты ... ... ... азотты-фосфорлы тыңайтқыштар мен қоректенген өсімдіктің барлығында бұтақтану фазасында аммиактың ... ... ... 8 баллға сәйкес келген (75 мг/кг сок). Оның мұндай құрамы ... ... ... тұздалған топырақта өсімдіктің қалыпты өсіп дамуына мүмкіндік береді. Бұтақтану ... ... ... трубалану және гүлдену фазасына өткенде мочевинамен тыңайған нұсқаларда аммиактың ... ... ... төмендейді. 6 -кестедегі мәліметтерден, күріш жапырақтарынан жасалған соктағы нитраттардың құрамы ... ... ... азоттық қорегін сипаттамайтығын көруге болады. Өйткені, ол өте төмен ... ... ... және күріштің даму фазасы мен азотпен қамсыздануына тәуелді емес ... ... ... жапырақтарынан жасалынған соктағы фосфордың құрамы минералды тыңайтқыштарды енгізу және ... ... ... өсіру шарттарына тәуелді. Бұтақтану, трубалану және гүлдену фазасында бақылаушы ... ... ... жапырақтарындағы минералды фосфордың концентрациясы 80 мг/кг сокқа тең болады ... ... ... бойынша 3 балл). Хлорлы тұздылық оның құрамына әсер етпеген. ... ... ... қос суперфосфатты бір жақты енгізген кезде күріш жапырағынан жасалған ... ... ... минералды фосфорды құрамы екі тыңайтқышты бірге қолданғандағыдай артты. 6 және ... ... ... -кестедегі мәліметтерде салыстырғанда, күріштің өсу нүктесіндегі азоттың концентрациясы мен ... ... ... жалпы азоттың проценттік құрамының арасында тура коррелятивті тәуелділік бар ... ... ... көруге болады. Мочевина мен азотты-фосфорлы тыңайтқыштарды қолданған кезде жалпы ... ... ... құрамы артты. Бұтақтану фазасында бақылаушы өсімдіктің жапырағында ол 2,45% ... ... ... тұздалған топырақта – 2,47% тең болады. Мочевинаны хлорлы тұздалған ... ... ... енгізген азоттың құрамы 2,75% дейін жоғарлады. 8 -кестеде келтірілген ... ... ... күріш жапырақтарында ақуыздың азот көп болыа табылады. Азотқа қарағанда, күріш ... ... ... минералды (Магницкий бойынша) және жалпы фосфордың құрамдарының арасында корреляциялық ... ... ... байқалады. Бұл күріштің фосформен салыстырмалы түрде жоғары қамсыздануына байланысты. ... ... ... фазасында бақылаушы өсімдіктердің жапырақтарында 0,98% жалпы фосфор болады, хлорлы ... ... ... топырақта ол 0,93%-ға дейін төмендеді. Қос суперфосфат жеке қосылғанда ... ... ... мочевинамен бірге қосқанда да жапырақтың құрамындағы фосфордың пайызын 1,08-1,12%-ға ... ... ... ол бұтақтану фазасынан трубаның гүлдену фазасына дейін төмендеді. Толық ... ... ... фазасында сабандағы фосфордың құрамы төмен болды. Сонымен, күріш өсімдігінің азотпен ... ... ... диагностикасы үшін аммиакты Церлинг лабораториясының көмегімен өсу нүктесінде анықтаған ... ... ... Оның нәтижелері бойынша қажетті жағдайда азотты тыңайтқыштармен қоектендіруге болады. Күріш ... ... ... жасалған шырындағы нитраттың құрамын анықтауға Магницкий әдісімен вегетациялану кезеңінде ... ... ... азотпен қамсыздану дәрежесін орнату үшін жарамсыз. Бірақ Магницкий бойынша жапырақтық ... ... ... күріш өсімдігінің вегетация барысында азотпен қамсыздану дәрежесін жақсы көрсетеді. ... ... ... топырақта жалпы азоттың құрамының аздап жоғарылауы күріш жапырағындағы ақуыздың ... ... ... азоттың көбеюіне болып табылады. Мочевинаны және азотты-фосфорлы тыңайтқыштарды енгізгенде ... ... ... заттардың, сонымен қатар ақуыздың үлестері жақсы жоғарылайды. Топырақтың хлорлы ... ... ... жалпы күріш жапырақтарындағы және сабандағы фосфордың пайызын аздап азайтады, ... ... ... суперфосфат пен азотты-фосфорлы тыңайтқышты ұолданғанда оның құрамын арттырады. Олардағы ... ... ... концентрациясы бұтақтану фазасынан гүлденуге дейін азайып отырады. 3.3 ... ... ... Күріш өнімі мен оның құрылысына топырақ тұздылығының, азотты және фосфорлы ... ... ... әсері. Тұздану мен минералды тыңайтқыштардың әсері күріш өнімінің құрылымында анық ... ... ... оны 9 -кестеде келтірілген мәліметтерден көруге болады. Құрамында 0,05% ... ... ... бар топырақтағы өсімдік оның ең төменгі көрсеткіштерімен сипатталады. ... ... ... өсімдіктерге қарағанда олар сіпсебасының ұзындығы, дәнділігіне және 1000 дәннің ... ... ... жөнінен артта қалады. Егер бақылаушы нұсқада сіпсебастың ұзындығы 12,5 ... ... ... дәлдігі 62 дана дән және 1000 дәннің салмағы 28,4 ... ... ... болса хлорлы фонда олар сәйкесінше 11,8 см, 54 дана ... ... ... 27,8 г тең болды. Оған қоса хлор бос дәнділіктің ... ... ... арттырады. Бақылаушы нұсқада ол 23%, ал хлорлы фонда - ... ... ... құрады. Хлорлы тұздалған жапыраққа азотты және фосфорлы тыңайтқышты енгізгенде күріш ... ... ... құрылымының барлық көрсеткіштерін жоғарлатты. Азотты тыңайтқышты бір жақты қолданғанда ... ... ... сіпсебастың ұзындығын 14,5 см-ге дейін ұзартты, бұл кездегі ондағы ... ... ... саны 76 дананы құрады. Қос суперфосфаттың әсері мочевинаға қарағанда ... ... ... ал екеуін бірге қолданғанда олар үлкен мәнге ие болады. Тұздалған ... ... ... бос дәнділікті төмендетуге минералды тыңайтқыштардың алатын орны зор. Мочевина ... ... ... суперфосфаттың біреуін қолданғанда ол 12 және 18%-ға дейін, ал ... ... ... қолданғанда 11% дейін төмендеді. Күріш өсімдіктерінің маңызды көрсеткіштерінің бірі – ... ... ... ол оның өніп-өсу шарттарымен тығыз байланысты. Топырақ кедей болған ... ... ... өсімдіктерде жанама өркендер өспеді. Мочевинаны қосқаннан жанама өркендердің саны ... ... ... Хлорлы тұздалған топырақта бір өсімдікке 3,5 дана жанама өркендер ... ... ... оның 2,5 данасы өнімді болады. Фосфорлы тыңайтқыштар күріш өсімдігінде ... ... ... өркендерді өсірмеді. Бірақ, оның мочевинамен біршге қосқан кезде жанама ... ... ... әсіресе, өнімділердің саны артқандығы байқалды. Тұзды топырақ жағдайында күріш өсімдігінің ... ... ... негізгі сіпсебастағы дәндердің салмағының азаюымен кеміп отырды (8-кесте). 0,05 ... ... ... - 0,91 бар топырақта өсірілген өсімдікте өнім аз болды. ... ... ... қосқан кезде негізгі сіпсебастағы дәндердің салмақтарының артуымен қатар жанама ... ... ... салмағы да артты. Хлорлы тұздылықтағы топырақта мочевинаның өзін қосу ... ... ... басты және жанама сіпсебастардың салмағы сәйкесінше 1,57 және 3,04 ... ... ... құрады. Фосфор басты сіпсебастағы дәннің салмағын арттыруға аз үлес ... ... ... мен қос суперфосфатты бірге қосқанда дәннің салмағы артты. Тұзды ... ... ... толық құнды дән алуда минералды тыңайтқыштардың маңызы зор. Олар ... ... ... дәннің салмағын арттырады. Минералды тыңайтқыштарды бірге қолдану нұсқасында салмағы ... ... ... болды – 30,3 г. 10 -кестеде келтірілген мәліметтерден, күріш дәндерінің ... ... ... топырақтың тұздылығы мен минералды тыңайтқыштарды қолдануға байланысты екендігін көруге ... ... ... Бақылаушы нұсақад 10,7 г/ыдыс алынды. Хлорлы тұздылық жағдайында, ол ... ... ... г/ыдысқа дейін төмендеді (23%). Топырақтың тұздылығы жоғары болғанда, күрішке ... ... ... минералды тыңайтқыштардың тиімділігі жоғары екендігі анықталды. Мочевинаны тұздалған топыраққа ... ... ... күріш өнімін бірден жоғарылатты – 41,5 г/ыдыс немесе бақылауға ... ... ... 28,8%. Фосфорлы тыңайтқыштардың тиімділігі азотты тыңайтқыштарға қарағанда төмендеу. Ол ... ... ... өсімдіктің өнімін 22% дейін жоғарлатты. Азотты және фосфорлы тыңайтқыштарды ... ... ... қолданған кезде тиімділігі артты. Бұл кезде бақылаушы және тұзды ... ... ... күріш дәндерінің өнімділігі сәйкесінше 344 және 478% өсті. 4 ... ... ... тиімділігі Азотты және фосфорлы тыңайтқыштарды қолданудың экономикалық тиімділігін анықтау үшін ... ... ... нәтижелерін егіс жағдайларынан қарай қайта есептедік. Ол үшін вегетациялық ... ... ... алынған өнімді келесі тәсілмен ц/га қайта есептедік: мұндағы ыдыстың ауданын мына ... ... ... анықталады: ... ... ... ... ... ... м2 хлорлы фондағы өнімі: ... ... ... ... ... ... ... ... ... 0,0962 м2 – 8,2 г ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10000 м2 – х ... ... ... ... ... ... г/га ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... = 852,39 кг/га ... ... ... ... ... ... 852,39 : 100 = ... ... ... ц/га Азотты тыңайтқышты қолдану нұсқасындағы фонға қосылған өнім ... ... ... ... ... ... ... ... ... = 34,61 Басқада нұсқалардағы өнімді және оның қосымшаларын осы әдіспен ... ... ... нормасы кг/га есептелді. Тәжірибеде 1 кг топыраққа 0,2 га зат ... ... ... 0,43 г мочевина (Co(NH2)2) қосылды. 10 кг топырағы бар ... ... ... кететін мочевинаның мөлшері 4,3 г, ал гектарға шамамен 450 ... ... ... өйткені 10 кг топыраққа немесе 0,0962 м2 мочевина қажет. ... ... ... ... ... ... кг/га Жоғарыда көрсетілген әдіспен ... ... ... нормасын анықтағанда, 375 кг қос суперфосфатқа тең болады. Азотты ... ... ... фосфорлы тыңайтқыштарды қолданудың экономикалық тиімділігін келесі мәліметтерді ескере отырып ... ... ... ц күріш дәнінің сатып алу бағасы – 30000 тенге. 2. 1 ... ... ... мочевинаның (46% N) құны – 80000 тенге. 3. 1 т қос ... ... ... құны – 64500 тенге. 4. Комбайнердің 1 т күрішті бастыруға төленетін ... ... ... ақысы – 2500 тенге. 5. 1 т минералды тыңайтқыштарды себу – ... ... ... тенге. 6. 1 т минералды тыңайтқыштарды артып-түсіру жұмыстарына кеткен шығындар – ... ... ... тенге. 7. 5 км-ге 1 т минералды тыңайтқыштарды тасымалдауға кеткен шығындар ... ... ... 700 тенге. Хлорлы тұздылық жағдайында мочевина мен қос суперфосфатты қосудың ... ... ... тиімділігіне анықтаудың нәтижелері 10-кестеде келтірілген. Кесте 11 ... ... ... Хлорлы тұздылық кезінде күрішке минералды тыңайтқыштарды қолданудың экономикалық ... ... ... ц/га Фонға қосымша, ц/га Қосымша өнімнің құны, тг Тыңайтқыштың бағасы, тг Қосымша өнімді ... ... ... кетекн шығын, тг Тасымалдауға, артуға, шашуға, жинауға кеткен шығындар, тг Жұмсалған ... ... ... шығын, тг Таза пайда, тг Сатып алынуы, тг Қорытынды 1. Хлорлы тұздылық (0,05% ... ... ... ) күріш өсімдігінің өсуіне, дамуына вегетациялық массасының жиналуына кері ... ... ... береді. Осы жағдайларда мочевинаны қосатын болсақ, күріштің қуыстүптілігін, өсімдіктің ... ... ... мен салмағын арттырады. Қос суперфосфат мочевинаға қарағанда сәл әлсіздеу ... ... ... етеді, ал бірге қосқан кезде жақсы нәтиже береді. 2. Хлорлы ... ... ... топырақта күріштің азотты тыңайтқыштарды Церлинг лабораториясының көмегімен диагностикалауға болады. ... ... ... азотпен орташа қамсыздандырған кезде бұтақтану фазасындағы өсу нүктесінде 75 ... ... ... трубалану және гүлдену фазасында 25,0 – 37,5 мг/кг аммиак ... ... ... Ал Магницкийдің лабораториясының көмегімен күріш өсімдігін фосформен қамтамасыз етуге ... ... ... Күріштің азотты және фосфорлы қорегі туралы олардың жапырағындағы жалпы ... ... ... пен фосфорлы қарап айтуға болады. Мочевинаны және оны қос ... ... ... бірге қосқанда жалпы азоттың, сонымен қатар ақуыздың азоттың құрамы, ... ... ... қос суперфосфатпен бірге – фосфордың құрамы артты. 4. Хлорлы тұздылық ... ... ... өсімдігінің өніміне кері әсер береді. Мочевинаның әсерінен өнім құрылымының ... ... ... жақсарды. Олар азотты-фосфорлы тыңайтқыштарды бірге енгізу нұсқасында үлкен мәнге ... ... ... болды. Осы нұсқада бақылаушы және тұзды фондағы күріш дәндерінің ... ... ... көп болды. 5. Хлорлы тұздылық шарттарында минералды тыңайтқыштарды күрішке қолданғанда ... ... ... жоғарғы экономикалық тиімділік анықталды. Мочевинаны және оны қос суперфосфатпен ... ... ... қосқандағы құны сәйкесінше 25 және 16 сомды құрады. 5 ... ... ... қорғау 5. 1 Егін шаруашылығында жұмысты орындау кезіндегі жағдайлар ... ... ... қауіпсіздікті сараптау (анализі) Қазіргі ауыл шаруашылығының өндірісі әр түрлі күрделі ... ... ... құралдармен, агрегаттармен үздіксіз қамсыздандырылып отырды. Бұлармен жұмыс жасау сәйкес ... ... ... талап етеді, ал электр энергиясын кеңінен қолдану үшін жұмысшылар, ... ... ... мен колхозшылар электр қауіпсіздігінің сұрақтарымен толығымен танысулары керек. Ауыл ... ... ... химиялау ұлы химикат әдістерін үйренуді талап етеді. Өйткені оларды ... ... ... қолданбаса уланып қана қоймайды, сонымен қатар өрт пен жарылыс ... ... ... мүмкін. Сельхоз еңбектің және өндірістің күрделілігі өсімдіктер мен жануарлардың дамуының ... ... ... өзгерісін әрдайым бақылап,олардың өнімділігін берілген деңгейде ұстап тұру үшін ... ... ... кезінде шара қолдануға келіп тіреледі. Көбінесе, ауа-райы жағдайларына байланысты ... ... ... жоспарланған жұмыстарын бітіре алмайды, бірақ оларға түнгі уақытта жұмыс ... ... ... тура келеді. Осылайша жұмысшы ауысымдардың біртексіздігі туындайды. Осы жерде әкімшілік ... ... ... еңбегін ұйымдастыру қабілеттілігі маңызды роль атқарады. Жеке қорғаныс құралдары жұмысшыларды ... ... ... және уланудан, өндірістік жарақаттардан, электр тогының ұруынан, жарық, жылу ... ... ... басқа шағылысуларының зиянды әсерінен қорғау үшін, сонымен қатар кәсіби ... ... ... алдын-алу үшін қолданады. Жеке қорғаныс құралдары ұжымдыққа қарағанда әр адамды ... ... ... қорғайды. Өзінің функционалды белгілері бойынша олар тыныс, көру, есту, ... ... ... қатар тері қабаттарын және ағзаны толығымен қорғайтын құралдар болып ... ... ... Оларды жеке құрғақ, әрі заттар мен материалдардан тұйықталған орындарда ... ... ... құрылымына қойылатын қауіпсіздік талаптары ГОСТ ... ... ... ... ... ... 12.1.019 -76 регламенттеледі және олар сельхоз тракторлар мен ... ... ... машиналарға таратылған. Жоғарыда аталған машиналардың барлығын тракторшыны жарақаттанудан қорғау үшін ... ... ... қамтамасыз етеді. Барлық тракторларды толық металды кабиналармен немесе сырлармен ... ... ... жұмысты қамтамасыз етпейтін машиналар, агрегаттар (зауыт талаптарына сай қамсызданбаған ... ... ... болмауы, жұмыс орны, жөнделмеген рульдік басқару, дауыс сигналдарының болмауы, ... ... ... медициналық көмектің қорабының және өрт сөндіру құралының болмауы) тасымалдауға ... ... ... Пецтицидтермен және минералды тыңайтқыштармен жұмыс жасаудағы еңбек гигиенасы. Минералды тыңайтқыштармен ... ... ... пестицидтермен жұмыс жасау ұйымдардағы, кәсіпорындардағы және «сельхозхимия» жүйесінің мекемелеріндегі ... ... ... қорғау бойынша жұмыстарын ұйымдастыру ережелерімен регламенттеледі. Минералды тыңайтқыштар мен пестицидтерді ... ... ... сақтау және жіберу үшін қоймалар қолданылады. Колхоздар мен совхоздарға ... ... ... тыңайтқыштарды олардың рельсті қоймалары немесе ерекше орналасу орындары болған ... ... ... көлікпен жіберіледі. Минералды тыңайтқыштардың және пестицидтердің базалары мен қоймаларындағы ... ... ... қауіпсіздік шарттарын жасау үшін: машиналар мен механизмдерге техникалық қарауға ... ... ... және аккуммулятор зарядтайтын арнайы орындар машинаны тазалауға арналған компрессорлық ... ... ... тұрмыстық мекемелер, канализация және т.б. болуы керек. Минералды тыңайтқыштарды сақтау ... ... ... қойылымдардың физико-химиялық қасиеттері мен түрлеріне байланысты, сондықтан қоймаларды жалпы ... ... ... арнайы деп бөледі. Тыңайтқыштарды, әсіресе азотты тыңайтқыштарды дұрыс қолданбағаннан оларды ... ... ... және тасымалдауға үлкен қауіп төнеді. Олардың вентельдерінің қатты жабылғандығына, ... ... ... көрсеткіштеріне, сұйық деңгейіне және т.б. назар аудару керек. Өсімдікті қорғаудың ... ... ... құралдарын қолданғанда үлкен ұқыптылық қажет, жеке қорғаныс құралдарын дұрыс ... ... ... дер кезінде қолдану қажет. Пестицидтермен жұмыс жасауға дені сау, медициналық ... ... ... өткен, пестицидтердің қасиеттерін жақсы білетін және олармен дұрыс жұмыс ... ... ... алатын адамдар жіберіледі. Жұмыс уақыты 6 сағаттан аспау керек. ... ... ... колхозда, совхозда ауылшаруашылық мәдениетін пестицидтермен өңдеудің есебі жүргізілуі керек. ... ... ... жұмыс жүргізер алдында тұрғындарды және жақын арадағы медпункты ескертеді. ... ... ... қауіпті учаскелерге лакты бояулы материалдармен, сигналдың бояулармен боялған тасымалданатын ... ... ... белгілері мен уақытша шекаралар қойылады. 5.3 Шаруашылықтағы өртке қарсы ... ... ... жағдайының сипаты Жылу бөле және жарықтың шағылысуымен жүретін жанғыш заттар ... ... ... тотықтырғыштардың әрекеттесуінің күрделі физика-химиялық процесінжану деп атайды. Жану пайда болу ... ... ... өрт көзі, зат және ауада 14% жоғары оттегі болу ... ... ... шығын әкелетін, басқарылмайтын жануды өрт деп атайды. Өрттің себептері ... ... ... түрлі болады. Көбінесе олар адамның кінәсінен, кейде найзағай жарқылдауынан ... ... ... қауіпсіздігі - өрт болмайтын объектінің жағдайы, ал өрт болған ... ... ... өрттің қауіпті факторларының адамға әсерін тигізбейтін және материалдық құндылықтарды ... ... ... қамсыздандырылатын объектінің жағдайы. Объектінің өрт қауіпсіздігі ГОСТ 12.1.004-76 ССБТ сәйкес ... ... ... болдырмау жүйесімен, өрттен қорғау жүйесімен және ұйымдық шаралармен қамтамасыз ... ... ... кеңестер, колхозды басқару және кәсіпорынның басшылары өрт қауіпсіздігін және ... ... ... қорғауды жүзеге асыру үшін штаттың өрт-қарауылдық қорғанысын және өз ... ... ... құрылған ұйымды құрады, ал өндірістік учаскелермен фермаларды оларды бөлімшелер ... ... ... сөндіру құралдары: сұйық және бу күйіндегі су, химиялық қосылыстың ... ... ... және механикалық жолмен алынатын көбіктер, СО2, топырақ пен жамылғылардың ... ... ... түрі. Оттегінің концентрациясын төмендету үшін СО2 басқа инертті газ-азотты ... ... ... Өртті сөндіру үшін өрт сөндіргіш ұнтақтар қолданылады. Өртті сөндірудің техникалық ... ... ... ішінен көбікті өрт сөндіргіштер ОП-5, сонымен қатар ОУ-2 мен ... ... ... көмір қышқылды өрт сөндіргіштер қолданылады. Ауыл шаруашылығында өртті сөндіру ... ... ... қол және механикалық насостар, сонымен қатар жөнделген сельхоз машиналары ... ... ... МГ-800-А маркалы тасымалдағыш бензинді екі тактілі мотополепалар мен бензинді ... ... ... бар МН-1200, МП-1400, ... ... ... МП-1600 ... ... ... мотополепалары қолданылады. Мотополепадан басқа өртті сөндіруде АЦН-200 сияқты өрт автокөліктері ... ... ... өрт насосы, цистерна және көбік араластырғыш бар) және су ... ... ... арналған АНГ-20 типті автонасостар қолданылады. Дипломдық жұмыстың тәжірибесін жүргізген ОҚМУ ... ... ... жылдың ішінде өрт жағдайлары тіркелмеген, өйткені ол жерде кешенді ... ... ... жүзеге асыру әдістерімен өрт қауіпсіздігі ережелері қатаң сақталады. 5.4 Өрттік ... ... ... қамсыздандыру. Селолық жерлердегі өрттік сумен қамсыздандыру жылдың кез-келген мерзімінде қажетті ... ... ... 3 сағаттың ішінде өрт болған жерге суды жеткізулері керек. Мекеменің ... ... ... өрт сөндіруіне кететін судың шығымы кесте бойынша есептеледі. Ал, селолық ... ... ... пунктері мен поселкелері үшін – 5,10,15 л/с. Ондағы адамдардың ... ... ... сәйкесінше 500, 5000 және 20000 адам. Құс ұяларын, тұрғын ... ... ... қоғамдық мекемелерді іштей сөндіруге кететін судың шығымы 2,5-5 л/с ... ... ... жерлерді табиғи су қоймалары сумен қамсыздандыруы мүмкін. Кесте 12 ... ... ... Ауыл шаруашылығы мекемелеріндегі орындардағы бір өртті сырттай сөндіруге кететін ... ... ... шығымы. Өндірістің категориясы Мекеменің өртке төзімділік дәрежесі Мекменің көлеміне қарай судың шығыны ... ... ... және сыртқы өртті сөндіруге кететін суды мына формуламен есептейді: ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... - сыртқы және ішкі өртті сөндіруге кеткен судың ... ... ... шығыны, кестеден алынады; - өрт уақыты; - ... ... ... мезгілде болған өрттің саны. ... ... ... Өрт су қоймасының бұзылмаған ... ... ... қоры (м3) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... II. Мұндағы: ... ... ... - технологиялық мақсаттарға жұмсалған судың ... ... ... м3/сағ; ... ... ... - шаруашылық мақсаттарға жұмсалған судың шығыны, м3/сағ; ... ... ... құралынан шыққан судың ағу жылдамдығы мына формуламен анықталады: ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... III. Мұндағы: - судың ағысы; ... ... ... = 9,8 м/с2. Ауаның кедергісін ескермей су ағынының берілуінің теориялық ... ... ... мына формуламен анықталады: ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... IV. Мұндағы: Бір құралмен кететін ... ... ... шығыны былай анықталады: ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... V. Мұндағы: - ... ... ... диаметріне тәуелді шығын коэффициенті (0,5-0,9); ... ... ... ... ... ... - құралдың көлденең қимасының ауданы, ... ... ... және өртті сөндіру кезінде өндірістік және мәдени-тұрмыстық мекемелердегі басты ... ... ... адамдарды және материалдық құндылықтарды өрт аймағынан нәтижелі эвакуациялау болып ... ... ... Эвакуациялаудың мүмкін болатын ұзақтығы адамға жағдай жасалу уақытына, критикалық ... ... ... (600С), мекемедегі оттегі концентрациясын төмендету, улы заттардың пайда болу ... ... ... байланысты. Адамдардың қорғаныс жылдамдығы V ішкі эвакуациялауда 16 м/мин, текпешек ... ... ... төменге қарай қозғалысы – 10 м/мин, жоғары қарай – ... ... ... ... ... ... 8 м/мин. I, II дәрежелі өртке төзімді ... ... ... адамдарды шығарудың мүмкін болатын уақыты – 6 мин, III ... ... ... IV дәрежелі – 4 мин, V дәрежелі – 3 ... ... ... балалар мекемелері үшін шығару уақытын 20% азайтады. ... ... ... Табиғатты қорғау 6.1 ... ... ... және табиғи ресурстарды қорғау туралы түсінік Табиғатты қорғау мемлекеттік, халықаралық ... ... ... қоғамдық шаралардың жоспарлық жүйесі болып табылады. Олар табиғи ресурстарды ... ... ... қолдануға, қорғауға және қалпына келтіруге, қоршаған ортаны ластанудан және ... ... ... қоғамының бұзылуынан қорғауға бағытталған. Табиғатты қорғаудың негізгі қазіргі мақсаттары – ... ... ... ресурстарды рационалды және жоспарлы қолдану, қоршаған ортаны ластанудан қорғау. Табиғи ... ... ... – бұл табиғаттан табылатын адамдардың өмір сүруінің әр түрлі ... ... ... топырақтаңы өнімділігі; әр түрлі мақсаттарда қолданылатын су; бұлақтар, орман, ... ... ... көмір, мұнай; қосымша азық ретінде қолданылатын жабайы өсімдіктер мен ... ... ... табиғи ресурстар – бұл берілген деңгейде өндірістік күштердің дамуы ... ... ... мөлшерде зерттеліп, адам қоғамын материалдық қажеттіліктермен қамтамасыз етуге қолданылатын ... ... ... денелер. Табиғи ресурстар классификациялануына қарай таусылатын және таусылмайтынболып, ол бірінші ... ... ... қалпына келетін және қалпына келмейтін болып бөлінеді. Таусылатынға климаттың ... ... ... элементтері жатады: күн радиациясы, жауын-шашындар, жел энергиясы. Су ресурстары ... ... ... бірақ олар қажетті кезде қажетті жерде тапшы болуы мүмкін. ... ... ... дұрыс қолдану экономикалық шығынға, кеңістікті орнатуға және уақытқа әсерін ... ... ... табиғи ресурстар қалпына келуі және келмеуі мүмкін. Қалпына келетін ... ... ... жер қойнауының байлықтары (пайдалы қазбалар) жатады, олардыкөптеп қолдана берсе ... ... ... Қалпына келетіндерге топырақ, өсімдік және фауналық ресурстар жатады, олар ... ... ... қарай қайта қалпына келеді. Топырақ табиғи дене ретінде жойылмайды. 6.2 ... ... ... Қазақстанда табиғатты қорғау бойынша негізгі шаралар Еңбек етушілердің жаппай демалысын ... ... ... ұйымдастыруға байланысты табиғатты қорғау облысындағы жаңа мақсаттар орман суларының ... ... ... туындайды. Қазақстанда демалыс үшін табиғи ландшафттар қолданылады. Табиғаттағы демалыс ... ... ... денсаулығын жақсартып, олардың еңбекке қабілеттігін қайта қалпына келтіреді. Қазақстанда табиғатты ... ... ... мемлекеттің басты мақсаты болады. Қазақстанның табиғатты қорғау бойынша шаралардың тиімділігін ... ... ... қалдығы аз және қалдықсыз технологиянық процестерді кеңінен ендіру керектігі ... ... ... Соған қоса елдің су ресурстарын қорғауды жақсарту керек. Тазалау ... ... ... мен қондырғыларының жұмыстарының тиімділігін арттыру. Халық шаруашылығын егін егуге ... ... ... басқа қажеттіліктеріне тазаланған қалдық және бұлақ суларын қолдануды кеңейту. Жер ... ... ... қорғауды жақсарту және минералды ресурстарды кешенді қолдану. Пайдалы қазбаларды ... ... ... барысында, байытуда және өңдеуде шығымдарды азайту. Қазақстанның экономикалық аймағының ... ... ... ортасын және Қазақстанның континентальді шельфтарының сақталуын қамсыздандыру. Табиғи ортаның ... ... ... және ластану көздерін мемлекеттік бақылау жұмыстарын жоғарлату, осы қызметтердің ... ... ... қамсыздануын тиімді автоматты құралдар мен қондырғылармен жақсарту. Елдегі табиғатты ... ... ... жұмыстарын басқаруды жоғарлату Қазақстандағы табиғатты қорғау бойынша негізгі шаралар 1. Қазақстанның қызыл ... ... ... шығарылған, оған өсімдіктер мен жануарлардың жойылып бара жатқан түрлері ... ... ... Ата заңында табиғатты қорғау туралы үш баб (№18,64,647) қарастырылған. 3. Қазақстанда ... ... ... бара жатқан өсімдіктердің өсіпір көбейту үшін ботаникалық бақша құрылған. ... ... ... қоршаған ортаны, жануарларды, атмосфералық ауаны және суды қорғау туралы ... ... ... заңдар қаулылар қабылданған. 6.3 Шаруашылықтағы табиғатты қорғау шаралары 1. Жерлер ... ... ... қорғалады: а) Жел эрозиясынан – ол өсімдік аз орналасқан кез ... ... ... егіс аумағында, сонымен қатар жаңадан дәндер өнген жерлерде пайда ... ... ... мүмкін. Жел эрозиясымен күрес келесілерді қарастырады: − біріншіден, егіс далаларын желден ... ... ... екіншіден, топырақтағы ылғалдылықты сақтау, өйткені ол желдің әсеріне кедергі ... ... ... су эрозиясынан – су эрозиясы кеңінен таралған және ол ... ... ... бұзады. Су эрозиясының бір түрі ирригациялық эрозия болып табылады, ... ... ... шамадан тыс суарғанда пайда болады. Топырақтағы су эрозиясымен күрес ... ... ... ағысын қысқарту арқылы жүреді, яғни терең қазу. Бұл жағдайда ... ... ... суды өзіне көбірек сіңіріп оны өз бойында көбірек ұстайды. ... ... ... ағысты әлсіретудің және өнімді жоғарылатудың қарапайым және мүмкін болатын ... ... ... – топырақты өңдеу болып табылады. Соқалаудың тереңдігін, ұзындығын, учаскеге ... ... ... кететін су мөлшерінің шығынын, топырақтың су өткізгіштігі және басқа ... ... ... факторларын орнату. Ұйымдық – шаруашылық, агротехникалық, орман жаңартушылық және гидротехникалық ... ... ... кешені қолданылады. 6.4 Су көздерін қорғау Су – суарылатын жерлердегі ... ... ... факторларының бірі, барлығын,а қажетті, оны қорғау және тиімді пайдалану ... ... ... өзендер мен су қоймаларын таза сақтау керек. Суарылатын суды ... ... ... басты резерв ауыл шаруашылығындағы мәдениеттердің өнімділігін жоғарлату, өсімдік салмағының ... ... ... кететін суды азайту, суакруды механизациялау болып табылады. Ауыл шаруашылығында дұрыс ... ... ... инсекцидтер мен гербицидтер өзенге және каналдарға түскен жағдайда суға ... ... ... әсерін тигізеді. Тұрғындардың ішуіне арналған су адамдардың денсаулығына қауіпсіз сапаларға ... ... ... болуы керек. Сондықтан сумен қамсыздандырудың қайнар көзінің биологиялық және ... ... ... жағдайы әрдайым қолданылып тұруы керек. 6.5 Атмосфералық ауаны қорғау Өндірістік қалдықтар ... ... ... мәдениеттерінің және орманның өсуіне үлкен зиян келтіреді. Ластанған атмосферада көбірек ... ... ... және өсімдік үшін улы болатын газ – бұл күкіртті ... ... ... болып табылады (күкірттің қос тотығы). Сонымен қатар фтордың қосылыстары, ... ... ... көміртек және т.с.с. Оның өсімдікке кері әсер беретіндігі туралы ... ... ... зерттеулер бар. Дизельдік двигательдері бар тракторлар мен комбайндар атмосфераны зиянды ... ... ... ластайды. Атомосфералық ауаны қорғау үшін ормандарды көбейту керек, орман өрттерімен ... ... ... жүргізу керек, өсімдіктің жеке түрлеріңн зиянкестерден және аурулардан қорғау ... ... ... жануарлар мен өсімдіктер тығыз байланыста болады. Жануарлар өсімдіктермен қоректеніп ... ... ... қоймай, оларға пайда әкеледі, атмосфераны көмір қышқыл газымен байытады, ... ... ... көңмен тыңайтады және т.с.с. Тасымалдау кезінде жануарларды қорғау оларды қорғаудың ... ... ... формасы болып табылады. Эксплуатациялау бұл тек қана жануарларды ет ... ... ... тері, жүн және басқа өнімдер алу үшін ғана емес. ... ... ... ең аз таралған жануарды да генетикалық форма ретінде тасымалдауға ... ... ... Сондықтан жануарларды ақылмен эксплуатациялау әдісімен және аз таралған өсімдіктерді ... ... ... табиғатты қорғауда маңызы зор ... ... ... Ескерту шараларына ... ... ... жатады: 1. Бар технологиялық процестерді жақсарту және жаңалық енгізу. 2. Тазалағыш құралдардың көмегімен ... ... ... тастандыларды тастамау немесе азайту, отынның, аппараттың құрамын жақсарту 3. Зиянды тастандылар ... ... ... рационалды орналастыру және жасыл егістіктің аудандарын кеңейту әдісімен атмосфералық ... ... ... ластануын болдырм Пайдаланған әдебиеттер 1. Асилов Т.Г. Влияние удобрений на рис ... ... ... луговых почвах подверженных засолению. Автореф.дисс. на соискание уч.степени канд.с/х ... ... ... Ташкент. 1977. с. 24. 2. Бекниязова У.Б. Засоление и его ... ... ... на продуктивные органы риса. В кн. Труды ККНИИЗ, вып.3. 3. ... ... ... А.И. Культура риса на засоленных почвах южной Мугани. Автореф. ... ... ... На соиск.уч.степени канд. с/х наук. Баку, 1953, с.10. 4. Жовтонг ... ... ... Борьба с засолением, заболоченных почв при орошении риса. В ... ... ... Оршение земледелия на Украина. Киев, Урожай, 1971. с. ... ... ... Ерыгин П.С. Физиология риса. М.Изд. Колос. 1982. 6. Ерыгие П.С. ... ... ... процессы предществующие диффенциации конуса на растения у риса. Тезисы ... ... ... По морфогенезу растений. МГУ. 1960. 7. Алешин Е.П., Конохова В.П. ... ... ... справочник рисовода. М. агропромиздат. 1988. 8. Смирнова Н.Н. Удобрение риса. ... ... ... Россельхозиздат. 1978. 9. Хабибурахман. Влияние засоления почв и минеральных ... ... ... на урожайность и качество зерна риса. Автореф.дисс. на соиск. ... ... ... Степен. Канд. с/х наук., с 23. Краснодар. 1982. 10. Луковников ... ... ... Охрана труда. М. Колос. 1980. 11. Калюшин А.М. Озрана труда. ... ... ... Колос. 1984. 12. Астанин Л.И., Благосклонов К.Н. Охрана природы. М. ... ... ... 1980. 13. Позднухова Н.И. Промежуточные ... ... ... – дополнительный источник кормов. –М.: Колос. -1974. ... ... ... 14. Полевое кормопроизводство. –М.: Колос. – 1981. ... ... ... 15. Проскура И.П. и др. Производство и рациональное использование ... ... ... проеина. –Киев : Урожай. – 1989. ... ... ... 16. Резервы увелечения производства растительного ... ... ... –М.: Колос. -1982. ... ... ... 17. Сергеев П.А. и др. Культура клевера ... ... ... корм и семена. –М.: Колос. -1973. 18. Справочник по кормопроизводству. ... ... ... Колос. -1973 19. Третьяков Н.Н. Кукуруза в Нечерноземной зоне. –М.: ... ... ... -1974. 20. Черкасова В.А. Освоение склонов на пастбища и сенокосы. ... ... ... Колос. -1976. ... ... ... 21. Балябо Н.К. Повышение плодородия ... ... ... почв Средней Азии. М.: Сельхозиздат. -1974. ... ... ... 22. Белоусов М.А. Влияние ... ... ... применения удобрений на плодородие почвы и продуктивность севооборотов. Изд. ... ... ... СССР. М.: -1960. ... ... ... 23. Беседин П.Н., Булатова Т.В. Влияние длительного ... ... ... удобрений на некоторые свойства типичных сероземов. Тр. Союз НИХИ. ... ... ... 16. Ташкент. -1969. 24. Березовский В.Г. Разработка приемов увелечения ... ... ... кормов в севооборотах с короткой ротацией. Тр. Союз НИХИ. ... ... ... 15. Ташкент.-1979. 25. Братчева М.И., Чумаченко И.Н. Агрохимические ... ... ... почв. Монография Хлопчатник. Т. 2. АН УзССР. Ташкент. -1987. ... ... ... ... ... ... 26 Беспалов Н.Ф. Особенности водопотребления и режима орошения ... ... ... хлопкового севооборота. Орашение хлопчатника и других культур хлопкового комплекса. ... ... ... СоюзНИХИ. Вып.34. Ташкент. 1976. 27 Дашевский Л.И. Динамика водно-растворимых ... ... ... веществ в почве в связи с поливами. Тр. Союз ... ... ... Вып.24. Ташкент. 1932. 28 Жориков Е.А. Влияние удобрений на ... ... ... питательных веществ в почве. Ср. Средаз. Ст. Удобрений. Ташкент. ... ... ... 1970. 29 Жориков Е.А., Савко З.С. К вопросу ... ... ... агрохимических свойствах почв западного Узбекистана. ДАН УзССР. -1979. стр.10. 30 ... ... ... Зеленин Н.Н. Эффективность форм фосфорных удобрений на хлопчатнике. В ... ... ... Минеральные удобрения и гербециды. М.: -1993. 31 Захаров П.И. ... ... ... и способы внесения фосфорных удобрений на засоленных почвах. Тр. ... ... ... оп. Станции. Вып. 1, Ташкент. -1983. 32 Кошкаров А.К. ... ... ... полноценном использовании пласта люцерны культурой хлопчатника. Ташкент. – 1992. 33 ... ... ... Курочкина Е.Е. Изучение различных способов и сроков внесения азотных ... ... ... в почву, подверженную промывка. Сб.научных работ аспирантов Союз НИХИ. ... ... ... Ташкент. -1982. 34 Камалов М. Условия эффективного использования ... ... ... удобрений тонковолокнистым хлопчатником. Тр. Тадж. НИИЗ. Т.2. Душанбе. – ... ... ... Лазерев Н.М. Экологическая микробиология и изучение почвенного плодородия. ... ... ... Всесоюзного института сельскохозяйственной микробиологии за 1941-1945 г вып. 1. ... ... ... –М.: -1989. 36 Мадраимов И.И. Корневая система и химический ... ... ... многолетных трав. АКЦАС. Союз НИХИ. Изд. САГУ. Ташкент. -1985. 37 ... ... ... Мухамеджанов М.В., Закиров А., Пирахунов Т. Интенсификация и химизация ... ... ... хлопководства. Ташкент.- 1985. 38 Нешина А.Н., Халилева А.Ш., Сандумарова ... ... ... Использование хлопчатником повышенных доз азотных удобрений, 6 изд. Тр. ... ... ... НИХИ. Ташкент. -1986. вып.10. 39 Петров Е.Г. Плодородие почвы ... ... ... значение глубокой вспашки и обработки пласта. Тр. НИХИ. ... ... ... -1971. 40 Парватов Е.Н. Материалы шестой конференции молодых ученых ... ... ... сельскому хозяйству Узбекистана. Агрохимия и применение удобрений в хлопководстве. ... ... ... 1970. 41 Ракицкая А.И. Микрофлора в почвах Голодной степи Самаркандской ... ... ... Известия научно-мелиоративного институт. Т.1. Л.: -1987. 42 Розанов А.И., ... ... ... Ю.П. Влияние орошения на глубину залегания и химический состав ... ... ... вод Голодной степи. М.: Л.: -1978. 43 Соколов А.В. ... ... ... фосфора. Изд. АН СССР. – 1970. 44 Семергей К.М. ... ... ... системе удобрений в хлопково- люцерновом севообороте. Изд. Ан Турк. ... ... ... Т. 4. Ашхабад. -1973. 45 Тюрин И.В. Органическое вещество ... ... ... и его роль в почвообразовании и плодородии. М.:-1957. 46 ... ... ... Г.И. Минеральные удобрения важный фактор под хлопчатник. Брошюра. Изд. ... ... ... КПУз. -1963. 47 Яровенко Г.И. Физиолого агрохимическое исследования по ... ... ... азотных удобрений в питании хлопчатника. Изд. ФАН. Ташкент. – ... ... ... Торопкина А.Л., Белоусов М.А., Манченко А.Я. О балансе ... ... ... и биологического азота в почве. Применение удобрений в хлопководстве. ... ... ... ФАН. Ташкент. -1980.