... ... ... ҒҒ. АРАЛЫҒЫНДАҒЫ ДЕШТІ ҚЫПШАҚТЫҢ САЯСИ ТАРИХЫ
... ... ...
1.1 Орда Ежен ұлысы және XIV ғасырдағы
... ... ... Орда
Шыңғыс хан өзі жаулап алған жерлерінің бәрін өлер алдында
... ... ... бөліп бергені белгілі. Қазіргі Қазақстанның көп бөлігі оның үш
... ... ... Жошы, Үгедей және Шағатай ұлыстарына қарады. Оңтүстік-шығыс Қазақстаннан басқа
... ... ... басым бөлігі тарихи әдебиеттерде Дешті Қыпшақ деп аталатын Қазақстанның
... ... ... бөлігі Шыңғыс ханның үлкен ұлы Жошыға қарады[1].
Жошы хан 1227
... ... ... Орталық Қазақстанда қайтыс болған. Өз кезінде Жошы ұлысы өз
... ... ... ұсақ ұлыстарға бөлінген. Ол ұсақ ұлыстарды Жошының ұлдары басқарған.
... ... ... нама» бойынша Жошы ұлысы 1227 жылдан кейін үш ұлысқа
... ... ... Жошының көптеген ұлдарының ішінде беделді үш ұлының иелігіне бөлінген.
... ... ... қажы келтірген аңыз бойынша Орда Ежен, Батый және Шайбан
... ... ... атасы Шыңғыс ханнан алтын босағалы - Ақ Орда, күміс
... ... ... - Көк Орда және болат босағалы - Боз Орда
... ... ... басқа тарихи зерттеулерде Жошы ұлысына өзінің ішінде ұсақ бөлінуі
... ... ... жылдары монғолдың Батый басшылығымен батысқа жасаған жорығынан кейін болған
... ... ... тұжырымдар бар. Қалыптасқан пікір бойынша Жошы ұлысы екі ұлысқа
... ... ... бірлестікке бөлінген. Олар оң қанат деп аталып, онда Батыйдың
... ... ... және сол қанат деп Жошының үлкен ұлы Орда Ежен
... ... ... жүргізеді. Рашид ад-дин бұл жөнінде өзінің «Жылнамалар жинағы» атты
... ... ... тарихи шығармасында мынадай мәліметтер қалдырады: «Жошы хан әскерінің бір
... ... ... Орда Ежен басқарды, ал екіншісін Батый басқарды. Орда Ежен
... ... ... әскері мен төрт інісімен бірігіп монғол әскерінің сол қанатын
... ... ... оларды әлі күнге дейін сол қанатты ханзадалар деп атайды»[2].
Жазба
... ... ... мәліметтер бойынша Жошы өлгеннен кейін оның негізгі жұртын Шыңғыс
... ... ... Орда Еженге берген. Алғашында Орда Ежен ордасы Ертіс өзенінің
... ... ... жоғарғы ағысы бойында орналасқан. XIII ғасырдың 40-жылдарында Орда
... ... ... Ордасы Ертіс-Іле аралығында болады.
Батый хан 1242 жылы жеті жылдық
... ... ... соң ағасы Орда Еженге жаңадан территория береді. Сөйтіп, Орда
... ... ... ұлысы алғашқы көлемінен біршама артық ұлғаяды. 1245-1247 жж. Плано
... ... ... Қарақорымға барған саяхаты туралы мәліметінде Орда Еженнің Ордасы орналасқан
... ... ... айтады. Ол: «Бұл жерде Батыйдың ағасы Орда тұрады. Ол
... ... ... князьдері ішіндегі ең үлкені», - деп жазады [3]. Зерттеушілер
... ... ... Карпинидің бұл мәліметінде Орда Ежен Ұлысының орталығы - Алакөлдің
... ... ... жағында деп түсіндіріледі.
Орда Ежен ұлысы Жошы Ұлысының, Алтын Орданың
... ... ... бір бөлігі болып есептелінгенімен, іс жүзінде XIII ғасырдың ортасынан
... ... ... дербес мемлекет болды. Және де бұл дербес мемлекет XIV
... ... ... одан кейінгі ғасырлардағы тарихшылардың мәліметтерінде, әсіресе, шығыс деректерінде Ақ
... ... ... деп аталады.
Муйн ад-дин Натанзи Орда Ежен ұлысын сипаттап келе,
... ... ... Ұлытау, Сегізағаш, Қаратал өңірлері және Түйсенге (Тюмень) дейінгі жерлер
... ... ... деп жазады. Ұлыстың батыс шекарасын нақтылай түсіп, Ұлыс жері
... ... ... Жент және Баршынкентпен шектеседі дейді [4].
Орда Ежен Ұлысының Солтүстік
... ... ... шекарасы Ырғыз, Ор және Елек өзендерімен шектеліп жатты. Н.Н.Мингулов,
... ... ... мәліметіне сүйеніп, Орда Ежен билігінің ауқымын былайша түсіндіреді: «Орда
... ... ... Ертіс өзені мен Сырдарияның орта ағысына жалғасып жатқан өңірлерде
... ... ... тайпаларға, Ұлытау мен Кішіктаудағы, сондай-ақ Іле мен Шу
... ... ... аралығын мекендеген тайпаларға билік жүргізді».
Орда Ежен мен Батыйдың иеліктерінің
... ... ... Жошының бесінші ұлы Шайбанидың ұлысы орналасты. Бұл жөнінде Әбілғазы:
... ... ... «Шайбани жазда Орал тауы мен Тобыл, Жайық, Елек,
... ... ... өзендері аралығында, ал қыста Арал теңізінің бассейінінде, Сарысу және
... ... ... төменгі ағысы бойына көшіп-қонып жүрді», - деп жазды.
Көріп отырғанымыздай
... ... ... территориясы XIII ғасырдың ортасында екі бөлікке емес, үш әскери
... ... ... бөлінген. Батыйдың батысқа жасаған 7 жылдық жорығынан кейін де
... ... ... үштік жүйе сақталынып тұрған. Жошы Ұлысы Алтын Ордаға айналды
... ... ... Батыйдың иелігі Еділден Дунайға дейінгі аралыққа кеңейеді. Батый мен
... ... ... Ежен иеліктері ортасында Шайбани ұлысы қалыптасады.
Жошы өлгеннен кейін хан
... ... ... мұрагерлердің отыру мәселесін Шыңғыс ханның өзі шешті. Авторы белгісіз
... ... ... әл-атрак» дерегі бойынша, «Жошының баласы Бату, әкесінің өлімінен кейін
... ... ... ұлы атасы Шыңғыс ханның бұйрығы бойынша Дешті Қыпшақта сұлтан
... ... ... келді». Дәл осы процесс Әбілғазының «Түрік шежіресінде» төмендегідей беріледі:
... ... ... хан Жошы өлімінен соң, қатты қайғырып аза тұтты. Аза
... ... ... біткен соң, Өтшікенге: Сен Дешті Қыпшаққа бар, Жошы ханның
... ... ... баласы Бату, лақабы Сайын хан соны әкесінің орнына отырғызып,
... ... ... әмірлерді соған бағындыр. Егер інілері мен әмірлері сенің сөзіңді
... ... ... өзің анда қалып, маған хабарла, біз сенің айтқаныңды істелік,
... ... ... деді. Өтшікен Жошының ұлысына жақындағанда Бату хан хабар алып,
... ... ... мен балаларын алдынан жібереді, өзі олардың артынан шықты. Өтішкенмен
... ... ... қазаны аза қылды. Үш күннен соң Өтшікен Батуды әкесінің
... ... ... отырғызып, Бату ханның інілері мен әмірлеріне Шыңғыс ханның айтқан
... ... ... жеткізді. Барлық халық оны қабыл алды. Одан соң монғол
... ... ... ұлық той жасап, Батуға аяқ берді, көп сыйлықтар үлестірді»
... ... ... Сонымен қатар, Рашид ад-дин «Орда Ежен Батудың хандық
... ... ... келісті. Сөйтіп ол әке орнына таққа келді», - деп
... ... ... хан қайтыс болғаннан кейін оның негізгі иелігі болып табылатын
... ... ... өңірі оның үлкен ұлы Орда Еженге өтті. Оның Ордасы
... ... ... Ертіс бойында, кейінірек XIII ғасырдың екінші жартысында Орданың ұрпақтары
... ... ... Сырдарияның орта ағысына көшті. Осы Орда Еженнің және оның
... ... ... иелігіндегі жерлер Ақ Орда мемлекетін құрады. Сонымен қатар Қазақстанның
... ... ... территориясы Ертістен Жайыққа дейін, Шағатайлықтардың иелігінде болған. Қазақстанның біршама
... ... ... Жетісуда қоса алғанда Орда ұрпақтарының иеліктерінің құрамына кірді. Жошының
... ... ... жылы күзде қайтыс болғанын ескере отырып, әкесінің мұрагері және
... ... ... ұлысының ханы болып Бату тағайындалғанын есепке алу керек. Осыдан
... ... ... отырып, зерттеулер бойынша 1226-1241 жылдар аралығы Жошының екі баласының
... ... ... кезеңі деуге болады. Орда Ежен Ұлысының алғашқы кезеңдегі территориясы
... ... ... біршама бөлігін: Жетісудың солтүстік-шығыс бөлігін, Ертіс бойынан кең алқаптарынан
... ... ... мен Қаратауға дейінгі жерлерді алып жатты. 1236-1242 жылдары Батыйдың
... ... ... жасаған жеті жылдық жорығы нәтижесінде Жошы ұрпақтары ұлысының территориясы
... ... ... Дунайға дейін кеңейді. Өз кезегінде Батый хан ағасы Орда
... ... ... мен інісі Шайбаниға сіңірген еңбектері үшін бұрынғы ұлыстарына жаңа
... ... ... үлестіреді. Тарихшы Әбілғазының дерегінде Батый Шайбаниға он бес мың
... ... ... ел берген. Соның нәтижесінде Шайбани ұлысы солтүстік және
... ... ... қарай созылып, Батыс Сібірмен Башқұрлар жерін қамтиды. Осылайша, Сыр
... ... ... Орда Ежен ұлысына қосылады.
Жошы ұлысы территориясы әскери бөлуге сәйкес
... ... ... екі қанатқа бөлінді. Жошының басқа ұлдарының барлығы осы екі
... ... ... кіріп, өздерінің үлкен ағаларына бағынышты болды. Жошыға берген монғол
... ... ... де оның өлімінен соң үлкен ұлдары арасында бөліске түсті.
... ... ... байланысты «Жамиғат тауарихта», — «Жошы ханның әскерінің жартысы Батуға
... ... ... - делінеді[6]. Жошының төрт мың жеке әскері, ол қайтыс
... ... ... соң «бір түмен әскерден асып, үлкен ұлы Хордуға бағынышты
... ... ... Орда өзінің кіші інілері Удур, Тоқа Темір, Шингкум және
... ... ... бірге әскердің сол қанатын құрды, оларды қазіргі уақытқа дейін
... ... ... қанат сұлтандары деп атайды».
Шығыс Дешті Қыпшақ территориясында Жошы ұлысының
... ... ... басқару ұзаққа созылмайды. Батыйдың жеті жылдық жорығынан кейін, ол
... ... ... бойында зерттеушілер еңбектерінде «Алтын Орда» деп аталған жаңа ұлыстық
... ... ... құрды. Жошы ұлысының батыс шекарасы болған Жайық, Батый мен
... ... ... ұлыстарының иелігінің арасы болды. Осы уақыттан бастап, әр ұлыс
... ... ... тарихын бастап, ішкі және сыртқы саясатын бөлек жүргізді.
Әбілғазыдан бұрын
... ... ... Өтеміс хажының «Шыңғыснаме» еңбегінде Ақ Орда және Көк Орда
... ... ... мәлімет Дешті Қыпшақтағы жоғары билікті Батуға беру жайлы әңгіме
... ... ... Жошының өлімінен кейін үлкен ұлы Орда Ежен мен Бату
... ... ... билікті бір-біріне ұсынады. Нәтижесінде олар Шыңғыс ханға аттанады: «Бір
... ... ... туған екі бала және басқа әйелдерден туылған он жеті
... ... ... бірге ұлы ханның ордасына аттанады. Олар ханға келген кезде,
... ... ... оларға үш орда: Сайын ханға яғни Бату ханға Алтын
... ... ... Ақ Орда, Орда Еженге Күміс босағалы Көк Орда, Шайбанға
... ... ... босағалы Боз Орда тігеді».
Бұл мәлімет Ақ Орда мен Көк
... ... ... тікелей мағынасын беретін болса, онда олар Бату ханның батысқа
... ... ... жорығына дейін құрылған.
Орда Ежен билеушілері іс жүзінде тәуелсіз болды,
... ... ... Алтын Орда хандарына бағынышты деп мойындаса да олардың құрылтай
... ... ... «Әуел бастан-ақ деп жазады Рашид ад-Дин оның орнындағы Орда
... ... ... қайсы біреудің Батый тұқымынан тараған хандарға барған кезі болған
... ... ... Өйткені, олар бір-біріне шалғай орналасқан, сонымен қатар өз ұлысының
... ... ... патшалары болып табылады. Бірақ, оларда Батыйдың орынбасары кім болса
... ... ... өзінің патшасы әрі әміршісі санау реті болған және олардың
... ... ... олар өз жарлықтарына жоғары жағына жазып отырды».
Іс жүзінде XIII
... ... ... ортасынан бастап Орда Ежен Ұлысы дербес мемлекет болып, Шығыс
... ... ... Ақ Орда аталды. Оған билік жүргізгендер хан атағын иеленді
... ... ... олармен Батый хан және олардың мирасқорлары ғана емес, сондай-ақ
... ... ... империяның жоғары хандары да санасып отырған. Бірақ мәселе осымен
... ... ... мемлекет істеріне нақты араласу болмаған Алтын Орда хандары Иран
... ... ... мен үнемі дұшпандық қатынаста болғанымен, Ақ Орда хандары ХІІІ-ХІV
... ... ... шегінде Хулағу ұрпақтарымен дипломатиялық қатынаста болып елшілер алмасып отырды.
Ортағасырлық
... ... ... еңбектерінде Орданың тек қана Жошы ұлысында ғана емес, сонымен
... ... ... бүкіл Монғол империясының саяси өмірінде маңызды рөл атқарғанын атап
... ... ... Жошы ұлысында Шыңғыс хан немерелерінің дәуірінде Орда өзінің інісі
... ... ... бірге биледі. Империяның орталығында немерелері Күйік, Мөңке, Арық Бұғы,
... ... ... және Иранда тағы бір немересі билік етті.
Монғол империясында Мөңке
... ... ... және оның батыс бөлігіндегі Жошы ұлысында Бату мен Орда
... ... ... тұсында саяси тұрақтылық орнықты. Мысалы, Орда қайтыс болған соң
... ... ... тағайындау мәселесі ешқандай қақтығыссыз болғанын көруге болады. Оның мұрагері
... ... ... өзі көзі тірісінде тағайындалған ұлы Күн-Қыран отырады. Орда Ежен
... ... ... салған ұлыстық саясат Батый және оның ұрпақтары мен орын
... ... ... қатынас оның ұрпақтары ішіндегі жалғасын табады. Әкесінен соң билікке
... ... ... Күн-Қыран тұсында ешқандай саяси маңызы бар оқиғалар болмады. Ол
... ... ... деректерде аз кездеседі. «Жамиғат тауарихта», — оның тек Орда
... ... ... әкесінен соң билікке келгені ғана айтылған. Күн-Қыранының хронологиялық билеу
... ... ... империяның ыдырай бастауы және ұлы хан Мөңке қайтыс болған
... ... ... жоғары билікке таласқан оның інілері Құбылай мен Арық-Бұға арасындағы
... ... ... жылдың бірінші жартысына дейін созылған өзара қақтығыстарға тұстас келеді.
... ... ... болып жатқан өзара қатал қырқыстарға Күн-Қыранның қатысқандығы ешбір деректе
... ... ... Бұдан шығатын қорытынды шындап келгенде, ол өзара соғысып жатқан
... ... ... жақта ашық қолдаудан қашып, сыртқы саяси мәселелерді шешуде Жошы
... ... ... жоғарғы ханы Беркеге (1257-1266 жж.) одан соң оның мұрагері
... ... ... (1267-1280 жж.) жүгінген.
Күн-Қыраннан соң билікке оның ұлы Қоныша келді.
... ... ... ад-Диннің Қоныша туралы үзік-үзік мәліметтері оның сол аймақта ғана
... ... ... сонымен бірге ыдырап бара жатқан Монғол империясының саяси оқиғаларына
... ... ... маңызды рөл атқарғанын байқаймыз. Бұл автордың мәліметі арқылы Қоныша
... ... ... тұсындағы Ақ Орда тарихын біршама толық біле аламыз. Оны
... ... ... ұлысының ұзақ уақыт билеушісі болып тұрды», - дейді [7].
... ... ... қатар, Қонышаның алдындағы тақ иесі яғни Күн-Қыран өз билігі
... ... ... сыртқы саясатта ерекше белсенділік көрсетпесе де, болашақ хан ретінде
... ... ... Ақ Орданың нояны болып тұрған кезде-ақ Шағатай мен Үгедей
... ... ... Құбылай мен соғысына байланысты оқиғаларға қатысады.
Рашид ад-Дин еңбегі бойынша
... ... ... ұлысында Қоныша «ұзақ» уақыт биледі. Егер оның билік етуінің
... ... ... 1280 жылы болса, оның аяғы 1301/1302 жылға келеді. Рукн
... ... ... Бейбарыс бойынша «701 (1301/1302) жылы татар жерінде болған оқиғаларға
... ... ... өлімі жатады». Саяхатшы Марко Поло «Патшада көп халық болды,
... ... ... ешкіммен соғыспады және халқын бейбіт биледі». Жоғарыдағы келтірілген мәліметтер
... ... ... Қонышаның жиырма жылдық билік еткен кезеңі бейбіт және тыныштықта
... ... ... Дешті Қыпшақ территориясында Жошы ұлысын бірігіп басқару ұзаққа созылмады.
... ... ... жеті жылдық жорығынан кейін, ол, Еділ бойында зерттеушілер
... ... ... «Алтын Орда» деп аталған жаңа ұлыстық мемлекетті құрды. Жошы
... ... ... батыс шекарасы болған Жайық, енді Батый мен Орда ұлысының
... ... ... арасы болды. Осы уақыттан бастап, әр ұлыс өзінің тарихын
... ... ... ішкі және сыртқы саясатын бөлек жүргізді [8].
Қазақстан тарихындағы күрделі
... ... ... бастапқы кезеңі монғол ұлыстарының - Дешті Қыпшақ пен Орта
... ... ... (Мауараннахрдағы) Шыңғыс ұрпақтары иеліктерінің ыдырауымен, соңғы кезеңі нақ қазақ
... ... ... Қазақ хандығының құрылуымен сипатталады. Бұл кезде аймақ халқының саяси
... ... ... нысандарының эволюциясы оның аумағында бірнеше мемлекеттің - Ақ Орданың
... ... ... Көк Орданың), Моғолстанның, Ноғай Ордасының, сондай-ақ неғұрлым кейінгі кезеңде
... ... ... өзбектер мемлекетінің немесе Әбілқайыр хандығының бөлініп шығуы арқылы өтті.
Орта
... ... ... Дешті Қыпшақта, соның ішінде оның шығыс-еуропалық бөлігінде, Еділ бойында,
... ... ... Сібірде, Шығыс Түркістанда шаруашылық-әлеуметтік, саяси, мәдени-тарихи даму деңгейі де,
... ... ... түрлі өңірлерді біріктірген монғол ұлыстары да мемлекеттердің экономикалық жағдайының
... ... ... беріктігімен ерекше болған жоқ. Әртектес этникалық қауымдар мекендеген олар
... ... ... өте келе неғұрлым айқын, тарихи жағынан байланысты, шаруашылық және
... ... ... негізі бар саяси құрылымдарға бөлшектеліп кетті. Бұған өндіргіш күштердің
... ... ... қалпына келуі, қоғамдық қатынастар дамуындағы белгілі бір өзгерістер, этникалық
... ... ... топтасушылық сарынының өріс алуы себеп болды. Өзінің саяси билігін
... ... ... ұмтылған жергілікті феодал шонжарлардың рөлі артты. Монғолдар жаулап алған
... ... ... еуразиялық бөлігінде ғана емес, Азияның ежелден отырықшы-егіншілік өркениетті елдерінде
... ... ... осылай болды. Оларға қарасты аумақты феодалдық басқару жоққа шықты.
Орта
... ... ... XIV ғасырдың 70 жылы ішінде 20 шақты хан алмасты.
... ... ... тараған хандар Кебек, Тармашырын өз билігін Мауараннахрдың жергілікті феодалдық
... ... ... жақыңдасу жолымен нығайтуға, ислам дініне кіруге, салық жүйесін реттеуге
... ... ... Бірақ бұл саясат жаулап алынған өлкелерде шексіз билік жүргізуге
... ... ... көшпелі монғол шонжарларының көпшілік бөлігінен қарсылық туғызды. Билеуші шонжарлар
... ... ... қайшылықтар әуелі Шағатай ұлысының одан соң XIV ғасырдың ортасында
... ... ... мемлекетінің ыдырауын тездетті, оның шығыс бөлігінде Моғолстан хандығы құрылды.
XIV
... ... ... 50-60-жылдарында батыс бөлігінде, Мауараннахрда ірі түрік-монғол тайпаларының көсемдері арасыңда
... ... ... күрес өріс алды. Қырқыс Шағатай және Үгедей ұрпақтарының моғолдардан,
... ... ... тәжіктерден тұратын полиэтникалық мемлекетті басқара алмайтынын көрсетті. Шағатай ұрпақтары
... ... ... бұрынғы Шағатай ұлысы мен Үгедей иеліктерінің далалық аудандарыңда —
... ... ... билік жүргізе алды. Мауараннахрдың ірі шонжарлары мен жоғары саудагер
... ... ... елге мықты билік керек екенін түсінді. Әмір Темір өз
... ... ... осындай билікті шоғырлаңдырып, күшті мемлекет құра білді.
Жошы ұлысында (Алтын
... ... ... Ақ Орда, Көк Орда) монғолдар өте аз бол- ды.
... ... ... Ордаға жаулап алу жолымен біртұтас жүйеге біріктірілген тайпалар мен
... ... ... жиналды. Бұл мемлекет, оған күшті және жігерлі хаңдар билік
... ... ... кезде болмаса, онша ұзақ уақыт қуатты болған жоқ. Бірақ
... ... ... біреуі Өзбек хан (ол 1312 жылдан бастап билік етті)
... ... ... мемлекеттің орнықтылығын шайқалтқан оқиғалар болды: мұсылман дініне кірген ол
... ... ... тараған тектің жаңа дінге кіруден бас тартып, бабаларының нанымын
... ... ... қалғысы келген ондаған өкілдері мен барлық нояндарды қырып тастады.
50-жылдардың
... ... ... шенінде Жәнібек ханды оның үлкен ұлы Бердібек өлтіргеннен кейін,
... ... ... жылнамасының анықтауы бойынша, «ұлы алапат» (1359-1379 жж.) деген атпен
... ... ... болған жиырма жылдық өзара қырқыс басталды. Алтын Орданың батыс
... ... ... бірнеше иеліктерге бөлінді. Еділ бойында, Астраханда, Қырымда, Сарайшықта жергілікті
... ... ... Қара теңіз өңірінде түменбасы Мамай орнықты. Жошы ұрпағынан тараған
... ... ... хандар мен ірі тайпалардың жетекшілері оларды уақытша біріктіргенімен де,
... ... ... ғасырдың өзінде-ақ бұл иеліктер тәуелсіз Қазан, Астрахан, Қырым, Үлкен
... ... ... хандықтарына айналды. Қазақстан мен Түркістанның далалық аумағында жергілікті билік
... ... ... ғасырдың ортасынан бастап Шығыс Дешті Қыпшақ аумағында Ақ Орда
... ... ... өмір сүрді. Орданың мирасқорлары іс жүзінде дербес билеушілер, Рашид
... ... ... айтуынша, өздерін Батый хан ұрпақтарының вассалдары деп сөз жүзінде
... ... ... санаған «өз ұлысының тәуелсіз патшалары» болды.
XIV ғасырдың аяғы -
... ... ... ғасырдың басыңдағы сыртқы саяси ауыр жағдайлар мен ішкі қырқыстар
... ... ... Ақ Орда едәуір әлсіреп кетті. Жиырмасыншы жылдарда Ұрыс ханның
... ... ... Барақ хан өз әулетінің билігін бірсыпыра уақытқа қалпына келтірді.
... ... ... Моғолстанның саяси тарихы соғыстар мен талас-тартыстарға, көршілес мемлекетгер тарапынан
... ... ... шабуыддарды тойтаруға толы. Моғолстанның алғашқы хандары Тоғлық-Темір мен Ілияс-Қожа
... ... ... Мауараннахрда Шағатай ұрпақтарының билігін қалпына келтіруге әрекет жасады. Бірақ
... ... ... жылдардың өзінде-ақ Моғолстан билеушілері Қызыр-Қожа ханның (1388—1389), әмір Қамар
... ... ... дуғлаттың, Енге төренің және басқаларының Жетісу мен Қашғарияға Темір
... ... ... басып кіруіне қарсы ұзаққа созылған және табан тірескен күрес
... ... ... тура келді. Осы күрес барысында Ақ Ордамен күш біріктіруге
... ... ... жасалды. Әмір Темірге қарсы бірлескен күрестің Шығыс Дешті Қыпшақ
... ... ... Жетісу халқының саяси, шаруашылық байланыстарын орнату үшін зор маңызы
... ... ... Ақ Орда, Әбілқайыр хандығы, Ноғай Ордасы және Моғолстан мемлекеттерінің
... ... ... Шығыс Дешті Қыпшақ пен Жетісу халқының саяси, шаруашылық және
... ... ... дамуы, оның қоғамдық өмірдің барлық нысандарындағы қарым-қатынастары мен өзара
... ... ... жасауы үшін монғолдардың ұлыстарындағымен салыстырғанда неғұрлым қолайлы жағдайлар пайда
... ... ... Алтын Орда мен Шағатай мемлекетінде олардың ьщырауы кезінде талас-тартыстар
... ... ... соғыстар салдарынан пайда болған тайпалардың этникалық аумақтары, ұлыстары мен
... ... ... саяси жағынан біріктіріп, аталған мемлекеттердің әрқайсысы өз аумағында өзіне
... ... ... тайпалар мен руларға аумақтық және саяси бірлігін, Қазакстанның түрлі
... ... ... халықтарының экономикасын, мәдениетін, бейбіт қалыптастырып дамыту мүмкіндігін қамтамасыз еткен,
... ... ... жағынан оқшау, неғұрлым мықты мемлекеттік ұйым болды.
Тайпалардың халыққа қосылуының
... ... ... шарты шаруашылықтың, экономикалық байланыстардың дамуы болып табылатыны мәлім. Отырықшы-егіншілік
... ... ... қала мәдениеті шектесіп жатқан аумақтармен сол аумақтардың сан-салалы экономикасы
... ... ... өз себебіне қарай шаруашылық байланыстары нақ көшпелі және жартылай
... ... ... мал шаруашылығы кезінде ерекше қажет болып орнықты.
XIII ғасырдың ортасынан
... ... ... Шығыс Дешті Қыпшақ аумағыңда Ақ Орда мемлекеті өмір сүрді.
... ... ... мирасқорлары іс жүзінде дербес билеушілер, Рашид Ад-Диннің айтуынша, өздерін
... ... ... хан ұрпақтарының вассалдары деп сөз жүзінде ғана санаған «өз
... ... ... тәуелсіз патшалары» болды.
XIV ғасырда Орда-Ежен тегінен шыққан әміршілердің билігі
... ... ... ұлысына да таралды. Қазіргі зерттеушілердің бірқатары Қазақстан аумағында
... ... ... мемлекеттің құрылуына «Көк Орда» атауын теліп жүр. Олар Батый
... ... ... Жайық өзенінің батыс жағындағы иеліктерін, соның ішінде Шайбани ұлысын
... ... ... Ақ Орда деп атайды. Шайбани ұлысы Орда ұрпақтарының иеліктері
... ... ... енгеннен кейін «Ақ Орда» бүкіл біріктірілген мемлекетке көшкен болуы
... ... ... XIV ғасырдың аяғынан бастап Ақ Орда хандарының иеліктері деректемелерде
... ... ... ұлысы деп атала бастаған.
Ақ Орданың саяси тарихы Шығыс Дешті
... ... ... аумағындағы Алтын Ордаға тәуелсіз хандардың өз билігін нығайту жолындағы
... ... ... кейініректе - Ақ Орда хандарының ыдырап бара жатқан Алтын
... ... ... қырқысқа араласуымен, содан соң Орта Азия билеушісі әмір Темірдің
... ... ... тойтарыс берумен сипатталады.
Ақ Орданың Алтын Ордадан оқшаулануы XIV ғасырдың
... ... ... ширегіңде, Ерзен мен Мүбәрак-Қожа кезінде болған делінеді. Ол XIV
... ... ... 60-70 жылдарыңда билік еткен Ұрыс хан кезінде едәуір нығайған.
... ... ... кезеңде Темірге қарсы Ақ Орданың тәуелсіздігі жолындағы күрестің негізгі
... ... ... соған түскен еді. Кейініректе Ақ Ордадағы билікті қолға алған
... ... ... қолшоқпары, Жошы ұрпағы Тоқтамыс жергілікті шонжарларға және әскери ресурстарға
... ... ... отырып, Алтын Орданың батыс бөлігін басып алып, оның ыдырауын
... ... ... тоқтатты. Бірақ 90-жылдарда Орданы Темір талқандады.
XIV ғасырдың аяғы
... ... ... XV ғасырдың басыңдағы сыртқы саяси ауыр жағдайлар мен ішкі
... ... ... кезіңде Ақ Орда едәуір әлсіреп кетті. Жиырмасыншы жылдарда Ұрыс
... ... ... немересі Барақ хан өз әулетінің билігін бірсыпыра уақытқа қалпына
... ... ... 20-жылдардың аяғыңда Шығыс Дешті Қыпшақтың үлкен бөлігіндегі билік
... ... ... ұрпағы Әбілқайырдың қолына көшті. XV ғасырдың екінші ширегінде Ұрыс
... ... ... мен Барақ ұрпақтары Қазақстанның оңтүстік аудандарыңда өз биліктерін сақтап
... ... ... жаулап алуының ауыр зардаптары уақыт өте келе біртіндеп жойыла
... ... ... XIV ғасырда Қазақстанның оңтүстігі мен оңтүстік-шығысында қала мәдениеті, егіншілік,
... ... ... өндірісі жандана түсті. Қазақстанның орталығындағы далалық өңір мен Жетісудың
... ... ... оңтүстігі мен Орта Азия жазираларымен сауда байланыстары қалпына келтірілді.
Шаруашылықтың
... ... ... феодалдық қатынастардың нығаюы жағдайында жергілікті түрік және түріктеніп кеткен
... ... ... үстем таптың жағдайы күшейе түсті. Халық бұқарасының монғолдар тәртібіне
... ... ... пайдалана отырып, Жошы мен Шағатай ұлыстарында түрік шонжарлары Шығыс
... ... ... Қыпшақ пен Жетісуда өздерінің саяси билігін орнату жолында күрес
... ... ... Соның нәтижесінде XIV ғасырда Солтүстік-шығыс, Орталық және Оңтүстік Қазақстан
... ... ... Алтын Ордадан Ақ Орда біржола оқшауланып шығып, Оңтүстік-шығыс Қазақстан
... ... ... Қырғызстан аумағында Моғолстан пайда болды.
XIV ғасырдың басында Жошы ұрпақтары
... ... ... Еділ бойындағы даланы, Еділдің батыс жағындағы жерлерді, Қырымды, Солтүстік
... ... ... және Хорезмнің солтүстік бөлігін қамтыған батыс бөлігі (оң қанат)
... ... ... Алтын Орданы құрады; Жошы ұлысының қазіргі Қазақстанның (Жетісуды қоспағанда)
... ... ... өзенінің шығыс жағындағы және Арал теңізі мен Сырдарияның солтүстік
... ... ... кең-байтақ аумақты қамтыған шығыс бөлігі (сол қанат) Ақ Орда
... ... ... кірді. Алтын Ордада — негізінен Батый ханның ұрпақтары, Ақ
... ... ... Орда-Еженнің ұрпақтары билік құрды. Ұлыстың екі бөлігінде де Жошының
... ... ... Тоқай-Темірдің ұрпақтары билік етті.
Жоғарыда атап өтілгеніндей, Орда-Еженнің иеліктері мен
... ... ... Орданың арасында орналасқан Қазақстан аумағы Шайбани мен оның ұрпақтарына
... ... ... болды. XIV—XV ғасырдың басында бұл аумақты шығыс авторлары бірде
... ... ... Орда, бірде Көк Орда деп атайды. Мұны Орда-Ежен әулеті
... ... ... билігінің осы аумаққа да таралуымен түсіндіруге болады, мұны мұсылман
... ... ... хронологиялық кестелері дәлелдейді.
Сонымен, XIV—XV ғасырларда деректемелерде Жайық өзенінен Батыс-Сібір
... ... ... дейінгі Қазақстан даласының, Сырдарияның төменгі және орта ағысын қоса
... ... ... кең-байтақ аумағы, яғни Орда-Ежен мен Шайбани ұлыстарының жері Ақ
... ... ... деп түсінілген. Алтын Орда жай ғана «Орда» немесе «Еділ
... ... ... деп аталған орыс жылнамаларында Жайық өзенінің оңтүстік-шығысындағы далалық аумақ
... ... ... Орда» немесе «Жайық сырты Ордасы» деген атаумен көрсетілген, ал
... ... ... жылнамаларыңда «Ақ Орда» ұғымы пайдаланылмаған.
Ақ Орда - монғолдардан кейінгі
... ... ... Қазақстан аумағында жергілікті этникалық негізде құрылған тұңғыш ірі мемлекеттік
... ... ... Оны осы жерлерде ежелден мекендеп келе жатқан және монғолдардың
... ... ... алуынан көп бұрын-ақ қыпшақ бірлестігінің құрамына кірген, сондай-ақ Шыңғысханның
... ... ... кезінде Қазақстанның шығыс және оңтүстік-шығыс аудандары мен Алтайдан қоныс
... ... ... түркі тілдес тайпалар мекендейтін еді. Онда қыпшақтармен қатар наймандар,
... ... ... (ушундар), қарлұқтар, керейіттер (керейлер), сондай-ақ қоңыраттар, маңғыттар және басқалар
... ... ... әулеттерінің хронологиялық кестелерінде Ақ Орда хандарының есімдері мынадай ретпен
... ... ... Орда-Ежен, Сартақ, Қоныша, Байан, Сасы-Бұға, Ерзен, Мүбәрак, Шымтай, Ұрыс
... ... ... Қойыршақ және Барақ.
XIV ғасырдың бас кезінен Орда-Ежен ұрпақтарының Сыр
... ... ... қалалары мен Жетісу жайылымдары үшін Шағатай ұрпақтарымен күресі жүргізілді.
... ... ... бірге далалық аудандардың көшпелілері мен жартылай көшпелілерінің және Сыр
... ... ... жазирасының отырықшы аудандарының халқы арасындағы сауда-экономикалық қатынастарды қалпына келтіру
... ... ... күшейді. Ақ Орда билеушілерінің әкімшілік орталығын өз иеліктерінің оңтүстік
... ... ... жағына, Сығанақ қаласына аударғаны кездейсоқ емес.
Ақ Орда хандары Ертістен
... ... ... Алтайдан Ұлытау мен Аралға дейінгі кең далада экстенсивті мал
... ... ... сақтап, ұстана отырып және дәстүр бойынша жазғы және қысқы
... ... ... көшіп-қонудың қалыптасқан тәртібін орнықтырып, Сырдарияның орта ағысының, Таластың, Шудың
... ... ... жазиралары мен Ұлытау даласында шаруашылық және мәдени өмірді қалпына
... ... ... қадамдар жасады. Му'ин ад-дин Натанзи Ақ Орда хандарының бірі
... ... ... Сығанақты көркейтіп, Отырарда, Сауранда, Жентте, Баршыкентте біраз үйлер салдырғанын
... ... ... XIV ғасырда Ақ Орда хандары теңгелерді енді тек өз
... ... ... соқтырды.
Оңтүстік Қазақстанды астанасы Сығанақта болған Ақ Орданың орталығына айналдыру[10]
... ... ... Азия мен Хорезмнің отырықшы аудандарымен байланыстардың кеңеюіне жәрдемдесті. Бұл
... ... ... Алтын Орданың орталығы - Еділ бойында қала өмірінің тіршілігін
... ... ... мен сауда жолдарының өзгеруі едәуір әсер етті.
Түрік және түріктеніп
... ... ... жергілікті феодалдық үстем таптың экономикалық және саяси жағдайының нығаюы
... ... ... Ақ Орда билеушілері Мүбәрак-Қожа ханнан (1320—1344) бастап, Алтын Ордадан
... ... ... тәуелсіздіктің өзінен де біржола қол үзді.
Жәнібек хан қайтыс болғаннан
... ... ... Алтын Ордада кезекті аласапыран кезең мен сарай төңкерістері басталды,
... ... ... мезгілде таққа бірнеше хан дәмеленіп, олардың әрқайсысы өз теңгелерін
... ... ... Бытыраушылық сарыны күшейіп, тәуелсіз иеліктер құрыла бастады, оларды өз
... ... ... басқарды. Алтын Орда мемлекетіндегі жоғарғы билік жолындағы күреске сол
... ... ... феодалдары белсене қатысты және Қызыр ханнан (1359— 1361) бастап,
... ... ... Орда тағына бірінен кейін бірі, ал кейде бір мезгілде
... ... ... ұрпақтарының шығыс тармақтарының өкілдері, атап айтқанда, Темір-Қожа, Орда-Шейх, Мүрид
... ... ... басқалар көтерілді. Ақ Орданың үстем табы Алтын Ордада қалыптасқан
... ... ... пайдаланып, Жошы ұлысының екі бөлігін өз билігіңде саяси жағынан
... ... ... етіп біріктіргісі келді. Бердібек хан өлгеннен кейін Сарай тағына
... ... ... мысалы, Ақ Орда ханы Шымтай (1344-1361) ресми түрде шақырылды,
... ... ... шақыруды қабылдамады, бірақ оның балалары, әсіресе Ұрыс Алтын Орда
... ... ... үшін күреске белсене қатысты[11].
Ұрыс 1368 жылы Ақ Орда ханы
... ... ... Қадыр-Әли Жалаири, Му’ин ад-дин Натанзи оны батыл мінезді, күшті
... ... ... құдіретті билеуші деп сипаттайды[12]. Ұрыс кезіңде Ақ Ордадағы хан
... ... ... күшейіп, ол Алтын Орда тағына белсенді түрде ұмтыла бастады.
... ... ... жылы «державаның тіректері мен сарай шонжарларының» қолдауына сүйенген Ұрыс
... ... ... Еділ бойы жағына жорық жасады. Ол 1374-1375 жылдары Сарайды
... ... ... Қажы-Тарханды (Астраханды) қоршады, деректемеде «Ұрыс хан жұрты» деп аталған
... ... ... бұлғарларының жерін бағындырды.
Алайда Ұрыс ханның табысы ұзаққа бармады, сөйтіп
... ... ... жылдың өзінде-ақ ол Еділ бойынан кетуге мәжбүр болды. Ұрыс
... ... ... өзара қырқыс кезеңінде феодалдардың қолдауымен Алтын Орданың батыс бөлігінде
... ... ... билікке қол жеткізген Алтын Орданың уақытша билеушісі Мамайды жолынан
... ... ... алмады. Ұрыс хан 1375—1376 жылдары Сырдария жағасына қайтып
... ... ... ал онда Ақ Орданың оңтүстік шегінде Орта Азияның билеушісі
... ... ... Темір өзінің агрессиялық қимылдарын өрістетіп жатқан еді.
Темірдің көмегімен Ақ
... ... ... билікті қолына алған Тоқтамыс Жошы ұлысының шығыс және батыс
... ... ... біріктіру саясатын жалғастырды. Алтын Орданың уақытша жандануы соның есімімен
... ... ... Тоқтамыс өзін Сығанақта Ақ Орданың ханы деп жариялап, соның
... ... ... және әскери ресурстарына сүйеніп, 1380 жылы Жошы ұлысының батыс
... ... ... жаулап алды. Темірмен соғыстар, Тоқтамыстың Русь пен Орта Азияға
... ... ... Ақ Ордадағы тартыстар оның Сарай мен Сығанақтағы билік құрған
... ... ... сипаттайды. 1395 жылы Тоқтамыс Темірден күйрей жеңіліс тауып, Сібірге
... ... ... кетті.
Бүліктер мен қырқыстар, орыс халқының азаттық күресі, сондай-ақ Темірдің
... ... ... Алтын Орданың іргесін шайқатып, оны екінші дәрежелі мемлекет жағдайына
... ... ... Темір Алтын Ордаға Ұрыс ханнан тараған өз қолшоқпарларын (Қойыршақ,
... ... ... отырғызды, бірақ олар оның бұрынғы ұлылығын қалпына келтіре алмады.
... ... ... Ордада маңғыт әмірі Едіге басты рөл атқара бастады, ол
... ... ... бес жыл бойы іс жүзіңде оның билеушісі болды. Ол
... ... ... жылы Алтын Орданың тағына Темір-Құтлықтың інісі Шәдібекті көтеріп, жағдай
... ... ... уақытқа біршама тұрақтанды. 1406 жылы Едіге Тоқтамысқа қарсы Сібірге
... ... ... жасады, содан соң өзі қойған Шәдібекке қарсы күресіп, оны
... ... ... кетуге мәжбүр етті. Едіге 1408 жылы Темір-Құтлықтың ұлы Поладты
... ... ... Орданың ханы етіп қойды. Алайда, Поладты 1411 жылдың
... ... ... Қырымның ханы қуып шықты.
Толассыз аласапырандар, әмір Едіге мен оған
... ... ... хандар арасындағы қырқыстар 1419 жылы Едігенің өзінің қаза табуына
... ... ... соқты. Алтын Орда шын мәнінде орталық билігі бар мемлекет
... ... ... тоқтатып, XV ғасырдың ортасына қарай біржола ыдырады: оның аумағыңда
... ... ... Астрахан, Қырым хандықтары пайда болды, ал Хорезм Темір ұрпақтары
... ... ... құрамына кірді.
XIV ғасырдың соңғы үштен бірі - XV ғасырдың
... ... ... Қазақстан халқының шаруашылық және саяси өміріне әмір Темірдің жаулап
... ... ... тонаушылық жорықтары зор қауіп төндірді.
Темірдің Орта Азияны біріктіруі 18
... ... ... созылып, Қазақстан мен Қырғызстан аумағына — Шығыс Дешті Қыпшаққа,
... ... ... және Тянь-Шаньға тонаушылық, басқыншылық жорықтар жасаумен бірге нақ соңдай
... ... ... әдістермен жүзеге асырылды (мысалы, Хорезмге бес рет жорық жасап,
... ... ... толық талқандалуы нәтижесінде ғана бағындырылды). Темірдің үстемдікке ұмтылысы 1360-1370
... ... ... талас-тартыстар шайқалтқанымен, әлі де құдіретті Алтын Ордамен бетпе-бет келді.
... ... ... оны күйретпестен бұрын Темір семсерін өзінің ең жақын көршілері
... ... ... Ақ Орда мен Моғолстанға сілтеп, олар Темірдің Орта Азиядан
... ... ... жерлерге агрессиясының алғашқы нысаналарына айналды, Ақ Орда мен Моғолстанның
... ... ... және саяси тәуелсіздігінің нығаюына кедергі жасауға ұмтылған Темір 70-90-жылдарда
... ... ... мемлекеттердің аумағына оннан астам жорық жасады.
Ақ Орда билеушілері мен
... ... ... арасындағы соғыс қимылдарына мұрындық болған соңғысы еді. Алтын Орданың
... ... ... Сарайды жаулап алуға қатысудан бас тартқаны үшін Ұрыс хан
... ... ... Маңғыстаудың үлесті билеушісі, Жошы ұрпағы Түй-Қожа оғланның баласы Тоқтамыс
... ... ... Ордадан Темірге қашып барды[13]. Ұрыс хан Алтын Ордада болған
... ... ... Темір өзінін солтүстіктегі көршісінің істеріне араласу үшін қолайлы жағдайды
... ... ... Тоқтамыстың Ақ Ордада орнығып алуы үшін оған әскер берді.
... ... ... түбегінде Тоқтамыспен шайқаста Ұрыс хан балаларының бірі Құтлығ-Бұға қаза
... ... ... Тоқтамыстың хижра бойынша 776 жылы (1374—75 жж.) алғашқы әрекеті
... ... ... ұшырады. Тоқтамыстың Самарқандтағы өз қамқоршысына қашып баруына тура келді.
... ... ... тағы да әскер алып, Тоқтамыс Сауранға дейін жетті, бірақ
... ... ... ханның үлкен ұлы Тоқтақия оны тағы да тас-талқан етті.
Темірдің
... ... ... Орданың оңтүстігіндегі әрекеттері, оның әулет ішіндегі араздық пен талас-тартыстарға
... ... ... Ұрыс ханды Сарайдан асығыс шығып, өзінің байырғы жұртына кайтып
... ... ... мәжбүр етті. Темір Ақ Ордаға жорық жасау үшін Тоқтамысты
... ... ... рет әскермен жасақтады. Сол кезде, 1375— 76 жылғы қыста,
... ... ... ханнан Тоқтамысты қайтаруды талап еткен және Ұрыс хан әскерлерінің
... ... ... жеріне аяқ басқанын хабарлаған елші келді. Оған жауап ретінде
... ... ... өзі Сырдариядан өтіп, әскерімен Отырар маңына орналасты. Ұрыс хан
... ... ... жетіп тоқтады. Алайда екі әскер осылайша бір-біріне жақындамай, аталған
... ... ... 3 айға жуық тұрды[14].
Ұрыс хан Сығанақтан кеткеннен кейін өмір
... ... ... Ұрыс ханның ұлы Темір-Мәлік оғланның 10 мыңдық әскерін талқандады.
... ... ... Шами мен Шараф ад-дин Йаздидің мәліметтеріне қарағанда, 1376 жылы
... ... ... хан өлген. Көп ұзамай оның ұлы әрі мұрагері Тоқтақия
... ... ... болды. Темір Сауранда Тоқтамысты таққа отырғызып, «оған бүкіл Дешті
... ... ... патшалығы мен» әлі де жаулап алынбаған «Жошы ұлысын берді»
... ... ... өзі Мауараннахрға қайтты.
Ұрыс ханның ұлы, Ақ Орданың жаңа ханы
... ... ... (1376-79 жж.) 1377 жылы Сауранда Тоқтамысты талқандады. Темір өзінің
... ... ... бірге Тоқтамысты Ақ Ордаға тағы да аттандырды. Тоқтамыс Ақ
... ... ... астанасы Сығанақты басып алды. Түркістанның өзге жері Темірдің қолыңда
... ... ... Темір Сығанақты қолдан шығарып алғанына көнбеген Ақ Орда ханының
... ... ... қимылдарын қалт жібермей қадағалап, Темір-Мәлікті талқандауға әмір берді. Мұны
... ... ... асырған Тоқтамыс өзін Ақ Орданың билеушісі деп есептеді. Ақ
... ... ... көптеген әмірлері оның жағына өтті. 1380 жылы Тоқтамыс Сарайды,
... ... ... Қырымды, Мамай Ордасын басып алды. Тоқтамыстың табысқа жетуін 1380
... ... ... Куликов даласында Дмитрий Донскойдың Мамайды тақаңдауымен түсіндіруге болады. Алтын
... ... ... үшін бұл Русьтің монғолдарға тәуелділіктен азаттық ала бастағанын білдірген
... ... ... соққы болды. Алтын Орда бірқатар шағын иеліктерге (ордаларға, ұлыстарға)
... ... ... кетті. Алтын Орда бұрынғы екі одақтастар - Темір мен
... ... ... Ұрыс алаңына айналды.
Түркістанда өз билігінің нығаюымен бірге және Дешті
... ... ... өзі қойған, Ақ Орда ханының тағынан үміткер Тоқтамыстың қолдауымен
... ... ... Оңтүстік-шығыс Қазақстанның, Қырғызстан мен Қашқарияның аумағыңда басқыншылық соғыстар жүргізді.
Моғолстанда
... ... ... болса да қолын босатып алған Темір Мауараннахрға қайтып оралды,
... ... ... жаулап алушыны Хорезм мен Ирандағы басқыншылық жоспарлармен қатар, өзінің
... ... ... Ордаға бұрын қолымен қойған билеушісі Тоқтамыспен арадағы барған сайын
... ... ... түскен қатынастар күтіп тұрған еді.
Тоқтамыс хан Ақ Орда ақсүйектерінің
... ... ... Орданың бүкіл аумағында Жошы ұрпағының билігін қалпына келтірмек болып,
... ... ... ғасырда Алтын Орда тағына өз үміткерлерін талай рет жіберген
... ... ... сүйеніп, сондай-ақ, бір жағынан, Мамайды Дмитрий Донскойдың талқандағанын, екінші
... ... ... - Темірдің Хорезмдегі, Ирандағы, Моғолстандағы жаулап алушылық әрекеттерден босай
... ... ... пайдаланды да, Алтын Ордада билікті басып алды. Тоқтамыстың ұлы
... ... ... ниеттері Темірдің қарсылығын туғызды, оған Алтын Орда мен Ақ
... ... ... бір күшті билікке бірігіп, күшеюі мүлде ұнамайтын. Темірдің Тоқтамысқа
... ... ... ұзаққа созылған қиян-кескі күресі басталды.
1387 жылы Тоқтамыс Кавказдағы Кура
... ... ... Темірден жеңіліс тапты, бірақ Орта Азияда Тоқтамыстың, Қамар ад-дин
... ... ... Енге төренің одақтасқан әскерлері Самарқан мен Бұхараның төңірегін тонады.
... ... ... Хорезмді біржола талқандап, оның астанасы Үргеніш қаласын жермен-жексен етті
... ... ... 1389 жылдың көктемінде Сырдариядан өтті. Тоқтамыс даланың түкпіріне қашты,
... ... ... Темір Қаратаудан айналып өтіп, оны Түркістан шегінен әрі қуған
... ... ... қайта әуелі Тоқтамыстың моғолстандық одақтастарын талқандау үшін Жетісуға бет
... ... ... мен Ақ Орда билеушілерінің 80-жылдардың аяғына қарай қалыптасқан, құрамына
... ... ... ад-дин, Енге төре, ал 1389 жылдан Моғолстанның жаңа басшысы
... ... ... хан және Тоқтамыс кірген саяси одағы Ақ Орда мен
... ... ... бытырап кеткен саяси және әскери күштерін бір жауға қарсы
... ... ... мүмкіндік алды. Одақ Темірдің Қазақстан мен Қырғызстан халқын тәуелділікке
... ... ... Дешті Қыпшақ, Жетісу және Тянь-Шань өңірі аумағындағы мемлекеттердің шаруашылық
... ... ... саяси тәуелсіздігінің нығаюына кедергі жасауға тырысқан әрекеттеріне қарсы бағыттады.
Ақ
... ... ... мен Моғолстан билеушілерінің күш біріктіруіне жауап ретінде Темір Қазақстанның
... ... ... халқы үшін зардаптары мейілінше ауыр болған екі жорық: 1389
... ... ... — Моғолстанға және 1390-91 жылдары Ақ Орда мен Алтын
... ... ... жорықтар жасады.
Темірдің Моғолстанға жорықтарын сипаттайтын деректемелерде Темір әскерлерінің орасан
... ... ... олжа, негізінен жылқы мен қойды, сансыз көп тұтқындарды қолға
... ... ... талай рет атап өтілді, сөйтіп Моғолстанды талап-тонап, оның билеушілерін
... ... ... шыққан Темір Дешті Қыпшаққа сондай міндетті шешуге, яғни Тоқтамыс
... ... ... ол біріктірген мемлекеттің күш-қуатын жоюға оралды. 1391 жылғы 21
... ... ... Темір 200 мың әскермен жорыққа шықты. Отырардан, Ясыдан, Қарашықтан,
... ... ... өтіп, сәуір айында әскері Сарысуға («Сарыөзен») жетіп, Ұлытауға жақындады.
... ... ... кейін Темірдің жолы Жыланшық, Тобыл, Сақмар, Орал (Жайық) өзендері
... ... ... өтті. Тоқтамыс әскеріне Құндызша деген жерде жетті. 1391 жылғы
... ... ... сол жерде шайқас болып, онда Тоқтамыс жеңіліс тапты[15]. Темір
... ... ... олжамен қайтты, оның қайтар жолы сәл оңтүстікте Жайық, Сауран,
... ... ... арқылы өтті. Темірдің бұл жорығы ол жүріп өткен Оңтүстік,
... ... ... және Батыс Қазақстан аудандарының халқына зор ауыртпалығын түсірді. Темір
... ... ... өз жолында кездескеннің бәрін талап-тонап, таптап кетті. Тоқтамыстың жеңілісі
... ... ... ғана емес, қайтар жолда да қисапсыз олжа - жылқы,
... ... ... алуан түрлі мүлік, тұтқындар қолға түсірілді. Олар дер кезінде
... ... ... үлгірмеген көптеген Ақ Орда ұлыстарын талап-тонады. «Мал мен соғыс
... ... ... қисапсыз көп түсті, жаяулар 10- нан 20 жылқыға дейін,
... ... ... жылқысы барлар 100 жылқыға дейін ала алды... Қой мен
... ... ... малдың саны көптігінен санауға да мүмкін болмады», — деп
... ... ... Низам ад-дин Шами «жорықтың нәтижесі туралы»; Әбілғазы демографиялық тұрғыда
... ... ... Темір көптеген халықтарды қырды» деген мәліметтер келтіреді.
Тоқтамыс 1393 жылы
... ... ... Алтын Ордадағы билігін уақытша қалпына келтірді, бірақ Ақ Орданың
... ... ... бөлігі оның билігіне енбей қалды: мұнда Едіге Жошы ұрпағы
... ... ... хан жариялады, оларды Ақ Орда ақсүйектерінің көптеген өкілдері қолдады[16].
1395
... ... ... Солтүстік Кавказда, Терек өзені аңғарында Темір мен Тоқтамыс арасында
... ... ... шайқас болды. Тоқтамыс толық жеңіліс тапты. Оны қуалаған Темір
... ... ... жеріне кіріп, Елецке дейін жетті, сонан соң Алтын Орда
... ... ... ойрандады: Алтын Орданың Еділдегі астанасы Сарай-Беркені басып алып, қиратты.
... ... ... бойы мен Қырымдағы ірі қалалар — Астрахан, Каффа, Азақ
... ... ... және басқалар қиратылды. Алтын Ордаға ақтық соққы берілді. Оның
... ... ... жаңа - «саяси құлдырау мен аумағының ыдырау» кезеңі басталды[17].
Сансыз
... ... ... жорықтар мен жаулап алу нәтижесінде XIV ғасырдың 90-жылдарының аяғына
... ... ... Темір орасан зор империя құрды, оған Мауараннахр, Хорезм, Каспий
... ... ... аймақтары, қазіргі Ауғанстан аумағы ғана емес, сонымен қатар Иран,
... ... ... Ирак, ішінара Кавказдың арғы беті, Батыс Азияның бірқатар елдері
... ... ... Қазақстан мен Қырғызстан аумағына жорықтары да жергілікті халыққа қисапсыз
... ... ... әкелді. Тарихнамада Дешті Қыпшақ пен Оңтүстік-шығыс Қазақстанға, Қырғызстан мен
... ... ... Түркістанға Темір осында мекендеген көшпелілердің отырықшы Орта Азия аудандарына
... ... ... тойтару үшін ғана барған деген қате пікір қалыптасқан. Ақ
... ... ... Алтын Ордаға, Моғолстан мен Қашқарияға жорықтар ашықтан-ашық тонаушылық, басқыншылық
... ... ... болды, оған деректемелерде дәлелдер бар. Солардың бірінде «Темір моғол
... ... ... басқару үшін жорыққа шықты» деп жазылған.
Темірдің іс-әрекеті Қазақстан мен
... ... ... халықтарының тарихында теріс рөл атқарды. Тонаушылық жорықтар Шығыс Дешті
... ... ... әсіресе Оңтүстік-шығыс Қазақстанның демографиялық және экономикалық жағдайына теріс әсер
... ... ... бір бөлігі тұтқынға алынып айдап әкетіліп, бір бөлігі қаза
... ... ... халық саны едәуір азайып кетті; бұған дейін де монғолдар
... ... ... орнауы нәтижесінде зардап шеккен Жетісудың ежелгі отырықшы-егіншілік мәдениетінің қалдықтары
... ... ... кетті; мал шаруашылығы аса ауыр шығынға ұшырады[18]. Темір өзіне
... ... ... жаңа жерлерді, мысалы, Ақ Орданың Сырдария бойындағы иеліктерін -
... ... ... қала орталықтарын тікелей басып алуды, Жетісу мен Қашқарияны империясына
... ... ... мақсат етіп қойды. Ақ Орда мемлекетінің экономикалық, әкімшілік, мәдени
... ... ... орталықтары болған оңтүстіктегі Отырар, Сауран, Яссы, Сайрам және басқа
... ... ... айырылды. Сырдария өңірінің бекініс-қалаларын қаратып алып, Темір оларды өзінің
... ... ... мемлекетінің солтүстік шекаралардағы форпостар ретінде пайдаланды, атап айтқанда, өзінің
... ... ... жасаған ең соңғы зор жорығын ұйымдастырғанда ол соған сүйенді.
Темірдің
... ... ... жылдардағы Моғолстанға жасаған соңғы жорықтарының қорытындысы Қызыр-Қожа ханның вассалдық
... ... ... мойындауы болды. 1405 жылдың басында Отырарда Темірдің қайтыс болуы
... ... ... Моғолстанды түпкілікті бағыну қатерінен сақтап қалды. Темір өлгеннен кейін
... ... ... қару күшімен құрған империясы бірден бұрқ ете қалған әулеттік
... ... ... нәтижесінде бөлшектеліп ыдырап кетті. Алайда оның ұрпақтары Темір басып
... ... ... аумақты әлі де бірсыпыра уақыт өз қолдарында ұстап тұрды.
... ... ... Қазақстан мен Қырғызстанға қатысты агрессиясы зардаптарының бірі XV ғасырдың
... ... ... ширегінде Ақ Орданың құлдырауы, Ноғай Ордасы мен Әбілқайыр хандығының
... ... ... және нақ сол кезде Моғолстанның бытыраңқылығының күшеюі болды.
Екі мемлекетте
... ... ... орталық хан билігі бұрынғысынан гөрі әлсіреп кетті, талас-тартыс өріс
... ... ... сайып келгенде, Шығыс Дешті Қыпшақтың, Жетісу мен Тянь-Шаньның түрік
... ... ... этникалық жағынан халық болып топтасу процесі тежелді, феодалдық тартыстар,
... ... ... жекелеген иеліктерге ыдырауы әсіресе жау әскерлері басып кірген жағдайда
... ... ... мен Қырғызстанның түрік тайпаларының этникалық және саяси жағынан топтасуына
... ... ... әсер етті.