... ... ... сталиндік тоталитарлық жүйе куғындаған қазақ зиялыларының қазақтың көне және
... ... ... ортағасырлардағы тарихына тереңдеп баруына, осы кезеңнің күрделі мәлелері төңірегінде
... ... ... зерттеулер жүргізулеріне лоар өмір сүрген кезеңдегі қайшылықты да ауыр
... ... ... ахуал мүмкіндіктер бере қоймады. Сондықтан да аталмыш кезең тарихына
... ... ... тартқан қазақ зиялылары көп емес. Олар -М: Тынышбаев, Ә
... ... ... С. Асфендияров, Ш. Қүдайбердіұлы, X. Досмүхамедов, М.Дулатов және т.б.
... ... ... қызықтырған мәселелер тарихнамалық тұрғыдан алғанда мыналар болды.
-қазақтың тегі және
... ... ... бері жүрт, яғни ұлт болып қалыптаса бастағаны.
-қазақ жеріндегі ежелгі
... ... ... тайпалық одақтардың және мемлекеттердің қазақ ұлтын қалыптастырудағы ролі.
-моңғол билігінің
... ... ... тарихындағы орны.
Қазақтың ежелгі тарихын зерттеу туралы алғаш мәселе көтерген
... ... ... " журналы деп айтуға негіз бар. 1911 жылы өзінің
... ... ... "Айқап" К. Бәтішұлы дегенге сөз беріп, ол "Қазақ шежіресі"
... ... ... атпен мақала жариялады. Онда автор қазақтың тегін "түрік нәсілінен
... ... ... "Алаш" есімді бай һәм балалары көп, бақытты бір адмнан
... ... ... қазақтың үш жүзіндегіруларын талдаумен аяқталады және өзінің ойын төмеендегідей
... ... ... бітіреді: "Бұл сөздер-біздің бұрынғы кәрілерден естіген сөздер. Қадірлі хал
... ... ... жаздық. Мүнан артық білушілер болса, білгенін ішіне сақтамас, халыққа
... ... ... білдірер деп үміт етеміз. "/56/57/58/
Қазақ шежіресін тәртіпке келтіруде Шәкәрім
... ... ... 1911 жылы Орынборда басылым көрген "Түрік, қырғыз-қазақ һәмхандар шежіресі"
... ... ... еңбегі маңызды рөл атқарды. "Айқап" журналы осы еңбекпен өзінің
... ... ... таныстырды.
"Қазақтың түпкі атасының жайын білмек болып",-деп жазды Шәкәрім,- көп
... ... ... бері сол туралы естіген, білгенімді жазып алып және әр
... ... ... жұрттың шежіре кітаптарын оқыдым /59/.
ТТТ Күдайбердіұлы өзі оқыган кітаптар
... ... ... "мүсылманша": "Тәбіри", "Тарих ғумуми", "Трарих антшар арасалам", Нәжиб Ғасымбектің
... ... ... тариихы, Әбілғазы Баһадүрханның "Шежіре түрік" тәрізді еңбектерді, орысс тіліндегі
... ... ... Радловтың, Аристовтың шығармаларын, "түріктің ең ескі замандағы шежіре кітаптары"
... ... ... білік", "Кошочидам", Қытайдың ЮЭН-шаумиши деген жазушысының еңбегін және т.б.
... ... ... көрсетеді /60/.
Ш. Қүдайбердіұлының бұл еңбегі қазақ ұлттық интеллигенциясы арасында
... ... ... серпін туғызды. Бұл еңбек туралы алғашқылардың бірі болып Ә.
... ... ... өзінің пікірін білдірді: "Мүнан бүрын,- деп жазды ол,-қазақ шежіресі
... ... ... тілінде кітап болып басылған жоқ. Шаһкерімнің бұл кітабы-қазақ шежіресінің
... ... ... қазақ шежіресін білмек болған аға-іні іздегені осы кітаптан табасың.
... ... ... мүнан былай қазақ шежіресін жазбақ болған кісі Шаһкерім кітабын
... ... ... білмей қадам баспа. Кітап жиған жері жоқ, көшпелі далада
... ... ... Шаһкерім шежіресіндей кітап жазбақ оңай жүмыс емес "/61/.
Ә. Бөкейханов
... ... ... Қүдайбердіұлының:
"Бітірдім түрік, қазақ шежіресін,
Боса да кемшілікті, қисық-бүкір,-"
Деген сөзін /62/
... ... ... отырып, бұл еңбектің қалай десе де "бала оқытқан молланың
... ... ... болатын кітап" екенін ескерте кетеді. Ә. Бөкейхановты Ш. Қүдайбердіұлының
... ... ... жылдан бері мүсылман жүртына кірген" керейлертайпасының ескі заманда крест
... ... ... салғаны туралы пікірі қызыктырған. Мүның себебі Ә. Бөкейхановтың ойынша
... ... ... көшіпжүрген" керейлерді несториан сектасы софыларының христиан дініне қаратуынан көрінеді
... ... ... Әрине, Ә. Бөкейхановтың бұл пікіріне қарсы бүгінгі тарих ғылымының
... ... ... сүйене отырып дау айтуға болады. Бірақ бұл біздің зерттеу
... ... ... міндетіне жатпайтын, арнайы зерттелетін үлкен мәселе деп ойлаймыз.
Ә. Бөкейханов
... ... ... Құдайбердіұлының шежіресіне байланысты және онда көтерілген мәселелер жөнінде ой
... ... ... отырып,оқырмандардан осы мәселеге байланысты пікірлер мағынасы қазақтың бүрыннан ұғынып
... ... ... дәл келуі—бұл ертегінің қисыны барлығын көрсетеді(69). Осылайша, М.Д.Дулатов та
... ... ... қалмақтардың "Алаш" атап кеткені туралы қазақ арасында таралған аңызды
... ... ... шындыққа жақын дерек ретінде мақұлдайды.Сонымен бірге ол, қырғыздардың да
... ... ... "Алаш"атайтындарын ескерте кетеді(70).
Айта кеткен жөн, 15 ғасыр мен 16
... ... ... тоғысындағы
күрделі оқиғаларды баяндайтын әйгілі "Бабурнамеде Сұлтан
Ахмедханды Алашы аталған себебі,
... ... ... жазылған. Онда "қалмақтардың және моғоддардың тілінде кісі өлтірушіні "алаш"деп
... ... ... атап көрсетілген (71). Мұндағы "моғол" ұғымы Жетісу және Қашқар
... ... ... мекендеген жергілікті халық атауы екені белгілі. Осыны ұлы тарихшы
... ... ... Хайдар Дулати де атап көрсетеді. Мәселе түсінікті болу үшін
... ... ... Ташкентте шыкқан оның еңбегінің алғашқы орыс тіліндегі аудармасынан үзіндіні
... ... ... келтірелік: "Калмыки чрезвычайно боялись его и назвали Алачи хан;
... ... ... "алачи" — "убица", т.е. "хан-убийца". Это произвище осталось за
... ... ... люди назвали его Алачи ханым. Сейчас среди моголов его
... ... ... Султан Ахмад хан , а все другие племена говорят
... ... ... хан". В историях Мирхонда и Хондамира. Харави и в
... ... ... также написано "Алача хан"(72).
Жалпы алғанда Ахмедханның осылай аталуы туралы
көзқарасты
... ... ... зиялылары теріске шығара қоймайды.
М.Тынышпаев "алаш" сөзінің айналасында біраз пікірлер
... ... ... бұл үғымның "алшын", "ноғай", "қазақ" және т.б.
атауларымен қайта кездесетініне,
... ... ... "алаш" ұранының
көптеген руларына тән екенін айтады. Ол моңғолша бұл
... ... ... деген ұғымды білдіретінін айта кетеді. Осы негізде ол
Алаш-алаш болғанда.
... ... ... хан болғанда және Алты алаш деген
түсініктердің бар екендігін көрсете
... ... ... олардың мазмүнын
түсіндіруге арнайы назар аударады. Сөз соңында М.Тынышпаев
"алаш "үғымының"
... ... ... "бүрын пайда болғанына еш күмән
келтірмейді (УЗ).Бүлардан басқа тарихымызда "Алаш
... ... ... туралы
дерек Қадырғали Жалайырдың "Шежірелер жинағында" кездеседі (74). Бұл да
... ... ... зерттеуді қажет ететін мәселе.
Қазақ зиялыларының "Алаш" төңірегіндегі көзқарастарына біздің
... ... ... беруімізді қиындата түсетін тағы бір мәселе — осы үғымдар
... ... ... бүгінгі қазақ тарихшылары пікірлерінің де әр түрлілігі дер едік.
... ... ... көзқараспен жазылған "Қазақстан" ұлттық энциклопедиясында Алаша хан жәнё Алаш
... ... ... есімдері үш ханға тән екені көрсетілсе (75),ал тарихшы Нығмет
... ... ... мұндай ханның өмір сүру кезеңін 6-12 ғасырлар (76) мен
... ... ... Ә.Хасенов б.з.д. 116-1072 жылдармен байланыстырады (77). Қуғындалған қазақ интеллигенциясының
... ... ... көзқарасында жеткіліьсті деңгейде назар аударылмаған нәрсе - қазақ даласын
... ... ... мекендеген сақтардың, ғұндардың,үйсіндердің және қаңлылырдың тарихы. Мұның біздің ойымызша
... ... ... себептері екеуі) бұл тайпалардың тарихына байланысты деректер, әсіресе шығыс
... ... ... 20-30 жылдарға дейін әлі де жеткілікті зерттеле қойған жоқ
... ... ... б) осы кезенде азиялық көшпелі тайпалар тарихына марксистік-таптық көзқарастың
... ... ... бастауы ұлттық интеллигенцияны бұл мәселеге аса сақтықпен қарауға мәжбүр
... ... ... Осының нақты көрінісі С.Асфендияровтың тарихи көзқарасы дер едік. Ол
... ... ... көшпелілер туралы еңбек жазушыларды екі топқа бөліп тастады және
... ... ... өткір сынға алды. Алғашқы топтағы зерттеушілер оның ойынша ұлы
... ... ... повинистік көзқарастарды үстанды және көшпелілерді варварлар ретінде сипаттады, ал
... ... ... топқа ол керісінше "Азия халықтарының "ұлы" рөлін атап көрсететін
... ... ... зерттеушілерді жатқызды". Өкінішке орай соңғы топқа оның үйғарымымен З.Валидовпен,
... ... ... бірге, қазақ тарихының көне дәуіріне алғашқылардың бірі болып қалам
... ... ... М.Тынышпаев та жатқызылды. Соңғылардың "ұлттық буржуазиялық идеология шыңдаған" көзқарастарын
... ... ... "жаңарған панисламизм және пантюркизм"деууге дейін барды(78).
М.Тынышпаевтың жазғандарымен таныссақ, мұндай
... ... ... әділетсіздігіне көз жеткізе аламыз. Ол қазақ жеріндегі ежелгі тайпалар
... ... ... мемлекеттер жөнінде ғылыми негізі бар деректерді жинақтап бере алған.
... ... ... былай деп жазады: "Долины рек "Чирчика" и "Ангрена" под
... ... ... "Страны Шаш или Чач" упоминается еще в Зендавесте (1.100
... ... ... до Р.Х.), Махабарате (400 лет до Р.Х.); В 4
... ... ... по свидетельству Квинта Курция, Александр Македонский перешел Сыр-Дарью (вероятно,
... ... ... Беготовских порогов) и разбил полчища кочевого народа Сак. Столкновение
... ... ... с гуннами, происходившие в 3 и 2 в.в до
... ... ... окончились как известно, поажением и уходом последних на запад.Это
... ... ... произвело перетасовку народов, из которых некоторые (Саки,Юзы) ушли на
... ... ... места.Уже после этих передвижений народов (за 100 лет до
... ... ... по свидетельству китайского путешественника Чан Цяня, в стране "Шаш,
... ... ... Чач", обитало племя Канлы. За гуннами последовали с востока
... ... ... Волны кочевников: на громадном пространстве от Сыр-Дарьи на восток
... ... ... над кочевыми народами переходит сначала племени Сеньби (2- 4
... ... ... затем-жужане (4-6 вв.), а с половины 6 века —
... ... ... Последние образовали огромную империю, простиравшуюся от великого океана до
... ... ... моря; они вели беспрерывные войны с китайцами. В конце
... ... ... века Тюркская империя распалась на две части: восточную и
... ... ... которые выступили в междо усобные войны; в 7 веке
... ... ... половина разделилась на две группы, и китайцы, воспользовавшись внутренними
... ... ... , подчинили себе обе половины"(79).
Қазақтың ежелгі түрікті тегін Ш.Қүдайбердіұлы
... ... ... дәлелдеуге күш салған(80). Қазактың шығу тегін анықтау үшін М.Тынышпаев
... ... ... қазақ руларының өткендегі тарихи тамырына жеке-жеке талдау жасағаны белгілі(81).
... ... ... тәуелсіз Қазақстан жағдайында жаңа тарихшылар бұл мәселеге үлкен түсініктікпен
... ... ... "шежіре-халықтың тарихын зерттеудің ең басты қайнар көзі екендігін М.Тынышпаев
... ... ... кезеңде-ақ түсіне білген еді",- деп әділ қорытынды жасауда (82).
... ... ... көзқарас Ш.Қүдайбердіұлына да қатысты еді. Оны да "ұлтшылдыққа", "түрікшілдікке"
... ... ... асқынып кетті.Осының дәлелі - Асфендияров былай деп жазды: "Сол
... ... ... алыс кезендегі тайпалар мен рулардың бірқатар аттары, рулар аттары
... ... ... қазақтарда, ноғайларда, ішінара өзбектерде және басқа да түрік және
... ... ... халықтарында бүгінгі күнге дейін сақталып қалды. Бұл жағдай ұлтшыл
... ... ... тарихшылардың қазақтардың ежелгі шығу тегі туралы атап көрсетулеріне мүмкіндік
... ... ... Мүндай ұлтшыл, антимаркстік концепция ақырына дейін әшкереленуі тиіс" (83).
М.Тынышпаевтың
... ... ... Ш.Күдайбердіұлының ежелгі қазақ жеріндегі тайпалар мен руларды өзара байланыста,
... ... ... қарым-қатынаста, ортақ түркі этносының субъектілері ретінде қарастырмақ болғандары белгілі.
... ... ... өзі ежелгі сақтардың ғұндардың, үйсіндердің ,дулаттардың, наймандардың, қыпшақтардың және
... ... ... бүгінгі қазақ халқының этникалық түп- тамырлары екендігін дәлелдеуге мүмкіндік
... ... ... М.Тынышпаевтың жоғарыда келтірген пікірі осының дәләлі. Ол академик В.Бартольдтың
... ... ... сүйене отырып үйсіндердің қытайларға б.з.д. ІІ ғасырда-ақ белгілі болғанын,
... ... ... Тянь-Шань тауларының солтүстік —батыс беткейлерінде көшіп жүргендерін, ғұндармен соғыста
... ... ... патшасының қайтыс болғанын және осыдан соң ғұндар патшасы оның
... ... ... баласын өзінің тәрбиесіне алып, кейіннен оны үйсіндерге патша етіп
... ... ... үйсіндерден батысықа қарай юечжи (юз) и се (сак) тайпалары
... ... ... сүргенін, ғұндар мен үйсіндердің бірігіп оларды талқандағанын жазады. Сондай-ақ,
... ... ... Тынышбаев үйсіндер қүрамындагы дулат, суан тәрізді рулардың бұрынғы және
... ... ... тарихтарын өзара салыстыра зерттеу арқылы бұл тайпалар мен рулардың
... ... ... қазақ халқының ежелгі бабалары екендігіне күмән келтірмейді /84/.
Ғұндар мен
... ... ... Қытайға қарсы ынтымағы туралы Ш. Қүдабердіұлы да айта келіп:
... ... ... сөзінше түрік жүрты бір мезгіл хун яки хуну аталды",
... ... ... һәм юежчи ... әр түрлі түріктен жиылып, ел болған
... ... ... еді ", -деп атап көрсетеді /85/.
Қазақ халқының мұндай тайпа-рулардан
... ... ... алуы туралы көзқарас С.Асфендияровты мүлде қанағаттандырмады. Оның "Қазақстан тарихы"
... ... ... еңбегінде хундардың және үйсіндердің тарихына едәуір орын беріле түрса
... ... ... олардың түркілік сипаты туралы бірауыз сөз айтылмады. Ол бұл
... ... ... қазақтың арғы тегін байланыстыруға мүлде қарсы болды. САсфендиярв ашықтан-ашық
... ... ... деп жазды: "Үйсіндер" мәселесіне байланысты ескі буржуазиялық ғалымдар арасында
... ... ... жүрді. Бұл халықтан олар қазіргі қазақтардың ата-бабаларын көруге бейім
... ... ... өйткені қазақтарда "үйсін" және "сары үйсін" рулары бар. Тынышбаев
... ... ... қазақ тарихшылары мүны үзілді-кесілді атап көрсетеді... Мүндай тұрғыдағы жорамаларды
... ... ... деп атауға болмасы айдан анық. Ол ол ма, мұндай
... ... ... қарсы күресу керек, өйткені оларға ұлтшыл буржуазиялық идеология табан
... ... ... түр" /86/.
Ол "қазақ ұлтшыддарын" аңыздарға, шежірелерге сүйеніп өз ұлтының
... ... ... көрсетпек болды деп айыптады. С.Асфендияровтың мұндай айыптауларының негізсіздігін Тынышбаевтың
... ... ... келген аңызды нақты деректермен, ғалымдар еңбектерімен, географиялық жер атауларымен
... ... ... отырып, талдап, екшеп пайдаланған. Осы тұрғыдан алғанда оның жазғандарының
... ... ... негізділігін көреміз. Ол қазақтың басты руларның тарихтарын жеке-жеке талдап
... ... ... қана қоймай, бұл рулардың басқа туыстас халықтар құрамында кездесетінін
... ... ... дәлелдеп берді. Мұның өзі деректер жетісе бермейтін жағдайда М.Тынышбаевтың
... ... ... әдісінің қазақтың ежелгі шығу тегінің тарихи бастуаларын анықтауға үлкен
... ... ... көрсететінін айқындай түседі. Ол қазақтың ірі руларының түркілік тегін
... ... ... арқылы қазақ жеріндегі ежелгі түркі мемлекетттерінің бүгінгі қазақ ұлтының
... ... ... үлкен тарихи ролін аша алды. Оның тарихты жазудағы басты
... ... ... С.Асфеңцияров та бұл орайда түрікті қазақтанн алыс үстамақ болып
... ... ... тырысса да нақты атрихи фактілерді теріске шығара алмай, Орта
... ... ... тарихындағы түрік дәуірінің өзіндіккорнын мойындауға мәжбүр болды. Алдайда ол,
... ... ... көзқарас жетегіне ілесіп Түрік қағанаты дәуірінен де таптық қарама-қарсы
... ... ... ілестіріп әлек болды. С.Асфендияров орыс тілінде мүны төмендегіше түсі.ндірді:
... ... ... орхонских надписях имеются указания на выступления народных масс против
... ... ... На это указывает следующий отрывок: "О, вы, турецкие и
... ... ... беки и народ, слушайте! В этовремя, когда небо надавило
... ... ... тебя сверху, земля разверзалась у тебя под ногами, о
... ... ... народ, кто погубил твое государство? Покайся, ибо ты сам
... ... ... причиной, низко поступив со своим каганом. Явились разве коопейщики,
... ... ... тебя? Нет, ты сам, народ священного Утекана, ушел... Ты
... ... ... кагана, ты бродил между Западом и Востоком, всюду оставляя
... ... ... крови и горы костей"/87/.
Бұл жерде шын мәнінде әңгіме халықтың
... ... ... билеушілерге қарсы бас көтерулері туралы емес, біртүтас Түркі қағанатынан
... ... ... кетпек болған түркі тайпаларының қателіктері туралы болып отыр. Соның
... ... ... ретінде жоғарыда келтірілген үзіндінің қазақшасын берелік . Ескеретін бір
... ... ... бұл Кұлтегін жазуынан алынған:"... Түркі, оғыз бектері, халқы тындаңдар!
... ... ... тәңірі баспаса, Астыңнан жер айрылмаса, Түркі халқы ел-жүртыңды кім
... ... ... Түркі халқы, өкін! Бағынбағаның үшін көтерген қағаныңа, Қасиетімен, ісімен
... ... ... еліңе. Кінәлісің, жаман шатастың. Қарулылар қайдан келіп, Тағы қүлдыратты?
... ... ... қайдан келіп, Тағы ыдыратты? О, қасиетті Өтүкен қойнауының халқы,
... ... ... Біресе ілгері шаптың, барған жерде не пайда таптың? Қаның
... ... ... құйылды, сүйегің таудай үйілді... "/88/.
Осы түпнүсқа аудармамен С.Асфендияровтың орыс
... ... ... аудармасын салыстыра қарасақ, бұрмалауды анық байқаймыз. Біріншіден, атеист С.
... ... ... түпнүсқадағы "тәңірі" сөзін алып тастып, екіншіден, "ты покинул кагана"
... ... ... жоқ сөзді С.Асфендияров өз жанынан қосқан.
Осы орайда ол туралы
... ... ... Мүстафа Шоқайдың мына пікірі еріксіз еске түседі: "Ең көне
... ... ... бергі Қазақстан тарихы" атты шығармасымен С.Асфендияров өз халқының таирхын
... ... ... білетін білікті ғалым ретінде көріне алмады. Автор Маркс, Энгельс,
... ... ... Сталин шығармаларының аясынан шыға алмай қалғаны еңбектің өн бойынан
... ... ... үрыптүрды. Санжар өзінің туған халқының түрмыс-тіршілігімен тек кітап жүзіңде
... ... ... таныс. Осы әлсіздігі "мен мұндалап" түрған еңбектерінде Санжар өз
... ... ... өз көзқарасын, өз пайымдауын айтуға тиіс түстарда Іпындыққа көпе-көрнеу
... ... ... жүмып, марксизм классиктерінен үзінділер келтіруге көшеді."/89/.
М. Шоқайдың мұндай пікірінің
... ... ... көрсететін нәрсе САсфендировтың көне Қазақстан дәуірін төмендегідей таптық қорытындылармен
... ... ... дер едік: "Түрік мемлекетін хундар мен сяньбийліктердің мемлекеттерімен салыстыра
... ... ... біз енді үлкен өзгерістерді көреміз. Түріктерде феодалдық аристократия едәуір
... ... ... және үйымдасқан еді. Оларда "ақ және қара сүйектерге"бөлу орын
... ... ... Жоғарғы қызметтер үрпақтан-үрпаққа қалды./90/
