Turbo Pascal ортасында жұмыс

Программалау ортасының интерфейсінің негізгі екі элементі бар: мәзір және терезе. Экранның жоғарғы қатарында мәзір қатары орналасады, ал экранның негізгі бөлігін файлды редакциялау терезесі алып тұрады. Төменгі қатарда контекстік көмек көрсету келтіріледі. Басты мәзірдің негізгі он пункті бар:

• File -файлдармен жұмыс істеу, папканы өзгерту, басу құрылғысына шығару;
• Edit -тексті редакциялау, бөліктерді көшіру және тасымалдау;
• Search -қажетті тексті іздеу, сөздерді алмастыру және іздеудің басқа да құралдары;
• Run -программаның атқарылуы, қадамдап түзету;
• Compile –программаны компиляциялау;
• Debug -программаны түзету құралдары;
• Tools -ортаның құралдары (хабарламалар, профилер, түзеткіш, парат д);
• Options –программалау ортасын баптау;
• Window-программаларды түзету терезелерін басқару;
• Help -көмек.

Осы айтылған мәзір пунктерінің біреуін таңдап алудың үш тәсілі бар:

• F10 клавишін басу керек, одан кейін парат пункті курсорды басқару клавиштері арқылы таңдап алу;
• Мәзірдің парат пунктін тышқан арқылы таңдау;
• ALT+ парат мәзірдің парат д әрібін пара басу.

File, Edit мәзірлері. File мәзірі.

Бұл мәзір бар файлдарды ашу, жаңа файлдарды құру, сақтау және басу құрылғысына шығару және Паскаль ортасынан шығу үшін арналған. File мәзірінің келесі командалары бар:
NEW (жаңа)-nonameXX.pas атты жаңа файл құруға мүмкіндік береді;
OPEN (ашу)-*.pas кеңейтуімен сақталған бұрынғы файлды ашуға мүмкіндік береді;
SAVE (сақтау)-ашылған файлды парат д сақтауға мүмкіндік береді;
SAVE AS (қалай сақтау) – ашылған файлды сақтау, бірақ файлды қандай атпен сақтайтыныңызды сұрайды;
SAVE ALL (барлығын сақтау)-тек қана ағымдағы файлды емес, барлық ашылған файлдарды сақтайды;
CHANGE DIR (жұмыс папкасын өзгерту)-жұмысқа қажетті папканы ағымдағы етіп орналастыру;
PRINT – ағымдағы терезедегі программаның текстін басу құрылғысына береді;
PRINTER SETUP (басу құрылғысын орнату) – басу құрылғысының типін және оның орнатуын береді;
DOS SHELL (DOS ортасы)- командасы экранға MS DOS командалық қатары орналасқан терезені шығарады. Бұл команда операциялық жүйенің командаларын енгізу қажеттіліг туған жағдайда қолданылады. Мұндай мүмкіндікті пайдалану арқылы Turbo Pascal ортасынан шықпай MS DOS командаларын енгізуге болады. MS DOS командаларын орындап болғаннан кейін Turbo Pascal жүйесіне пара оралу үшін EXIT командасын теріп ENTER клавишін басу қажет;
EXIT -программалау ортасынан (паскальдан) шығу.

EDIT (Редакциялау) мәзірі

EDIT мәзірі программалардың мәтіндерін редакциялау үшін арналған. Оның келесі командалары бар:
UNDO (өзгертуді болдырмау) –мәтіннің соңғы редакторлық өзгертуін болдырмайды;
REDO (өзгертуді қайтару) –болдырылмаған редакторлық өзгертуді қайтару;
CUT (қиып алу) –мәтіннің белгілеп қойған үзіндісін қиып алады және п аралық сақтау буферіне орналастырады;
COPY (көшіру) – мәтіннің белгілеп қойған үзіндісін көшіреді және п аралық сақтау буферіне орналастырады;
PASTE (вставить- қою, кірістіру) –аралық сақтау буферінен мәтін үзіндісін курсор орналасқан жерге қояды;
CLEAR (тазалау) –редактор терезесіндегі белгіленген бөлікті жояды.
SHOW CLIPBOARD (буферді көрсету) –экранға парат орналастырылған деректерді шығарады.

Search, Run мәзірлері. Search (Іздеу) мәзірі.

Search мәзірі мәтіндік үзінділерді іздеуге, олардың орнын алмастыруға және қателерді іздеуге мүмкіндік береді. Оның келесі командалары бар:
FIND (мәтіндік үзіндіні табу) – мәтіндік үзіндіні парат көмектесетін сұхбат терезені ашады. Бұл терезеде Text to Find қатарына қажет сөзді жазу арқылы берілген редактор терезесінен кез-келген сөз тіркесін іздестіру жұмысы жүргізіледі. Бас және кіші әріптерді ажыратудың кілтін, іздеудің диапазонын және бағытын береді.
REPLACE (мәтіндік үзіндіні алмастырады) – FIND терезесіне ұқсас сұхбат терезені ашады. Text to Find қатарына қажет сөзді, New Text қатарына жаңа сөзді жазып OK командасын таңдасақ сөздер алмасады.
SEARCH AGAIN (қайталап іздеу) – FIND немесе REPLACE орындалғаннан кейін, алдында көрсетілген үзіндінің мәтіндегі келесі кездесуін іздейді;
GO TO LINE NUMBER – парат берілген жолға көшуді орындайды;
SHOW LAST COMPILE ERROR (компилятордың соңғы қатесін көрсету)-компиляция кезінде табылған соңғы қатенің программадағы орнын қайталап көрсетуге мүмкіндік береді және осы қатенің пара көрсетеді.
FIND ERROR ( парат табу)-программаның орындалу кезіндегі табылған парат табады. Ашылған сұхбат терезеде Error addres өрісіне он алтылық жүйеде жазылған қате теріледі. Қате терілгеннен кейін OK батырмасын басып оның түсініктемесін оқуға болады.
FIND PROCEDURE (процедураны табу)- командасы арқылы сұхбат терезесі іске қосылады. Сұхбат терезедегі Procedure name өрісіне процедура немесе парат па теріледі. Терілген атауды табу үшін OK командасы таңдалады.

RUN (Орындау) мәзірі.

RUN мәзірі арқылы программаны әр түрлі жолдармен орындауға жіберуге болады.
RUN (программаның орындалуы)-белсенді терезеде орналасқан программаны компиляциялауға және орындауға қолданылады. Егер программа компиляцияланған болса, онда орындауға жібереді. RUN командасын [CTRL]+[F9] клавиштерін пара басу арқылы да орындауға болады;
STEP OVER (аттап өту) – әрбір операторды ретімен орындау командасы. Командаларды ретімен орындауда қосымша программа атауы кездессе, п қадам бойынша орындамай, парат орындап келесі қатарда орналасқан командаға көшеді. Яғни, STEP OVER шақырылатын қосымша программаларға енбей, қадам бойынша орындайды.
TRACE INFO (программаның орындалуын бақылау)- программаны әрбір жол бойынша орындайды;
GO TO CURSOR ( парат д дейін орындау)- программаны курсор тұрған жолға дейін орындайды. Егер курсор тұрған жолда орындалатын өрнек тұрмаса, Pascal ескерту береді;
PROGRAM RESET (программаның орындалуын тоқтату) –программаның орындалуын тоқтатады, программа алып жатқан жадының бөлігін босатады және сіздің программа пайдаланған файлдарды жабады;
PARAMETERS (параметрлер) – программаны командалық жолдық көмегімен жібергендегідей параметрлерді парат мүмкіндік береді.

Compile, Debug мәзірлері. Compile (Компиляциялау) мәзірі

Компиляция процесін басқаруға мүмкіндік береді. Бұл мәзірдің келесі командалары бар:

COMPILE (компиляциялау)- белсенді терезедегі файлды компиляциялайды. Егер синтаксистік қате табылса, ол туралы хабар парат де және курсор қате тұрған жерге орналастырылады. Бұл команданы [ALT]+[F9] клавиштері арқылы да парат болады;
MAKE (программаны жинақтау) – өзгертілген модульдерді, кейіннен негізгі программаны компиляциялайды;
BUILD (толық жинақтау) - барлық модульдерді, кейіннен негізгі программаны компиляциялайды;
DESTINATION (тағайындау) – орындала алатын код жадыда (Memory) немесе (DISK, .EXE файл ретінде) сақталынатынын сипаттайды;
PRIMARY FILE (бастапқы файл) – бұл команда PRIMARY FILE сұхбат терезесін ашады, пара сіз MAKE немесе BUILD командаларын таңдаған кезде қандай .PAS файл компиляцияланатынын сипаттайсыз;
CLEAR PRIMARY FILE (бастапқы файлды алып тастау) – бастапқы файлдың аты сипатталған PRIMARY FILE сұхбат терезесін тазалайды;
INFORMATION ( парат) – бұл команда INFORMATION сұхбат терезесін ашады. Бұл терезеде сіз соңғы компиляцияланған файл жайлы, жадының ағымдағы пайдаланылуы және орта жайлы парат ала аласыз.

Debug (Түзету) мәзірі. Мәзір программаны түзету үшін арналған. Командалары:

BREAKPOINTS (бақылау нүктелері) –бұл команда арқылы шартты немесе шартсыз бақылау нүктелерінің пайдаланылуын басқара аласыз. Бақылау нүктесі – программаның орындалу барысында алдын-ала көрсетілген орындарға белгілі бір шарт бойынша тоқталуы. Программада бақылау нүктелерін бірнеше жерлерге орналастыруға болады.
CALL STACK (шақыру стегі) – программа шақыратын процедуралардың ретін көрсететін терезені шығарады;
REGISTER ( парат ) – командасы орталық процессордың ақпараттар терезесін экранға шығарады;
WATCH (бақылау) –программадағы өрнектердің мәндерін және олардың өзгерулерін бақылайтын терезені ашады;
OUTPUT (шығару) – командасы экранға программаның орындалу қорытындысын бейнелейтін терезені шығарады;
USER SCREEN (пайдаланушының экраны)-программаның орындалу барысында шығарылған текстік және графикалық информацияны көруге мүмкіндік береді;
EVALUTE/MODIFY (есептеу және модификациялау) айнымалыны немесе өрнекті есептеуге, кез-келген айнымалылардың мәнін көруге және жеке ақпараттардың мәнін өзгертуге мүмкіндік береді;
ADD WATCH (бақылауды қосу) –бақылау терезесіне бақыланатын өрнекті енгізу үшін пайдаланылады;
ADD BREAKPOINTS (бақылау нүктелерін қосу) – шартты немесе шартсыз бақылау нүктелерін сипаттап, қосу.

Tools, Options мәзірлері. Tools (Құралдар) мәзірі

Tools мәзірі түзеткіш хабарламаларының бірнеше командаларын қамтамасыз пара. Оның командалары:
MESSAGES (хабарламалар) – бөлімі экранның төменгі бөлігіне хабарламалар терезесін ашады. Берілген MESSAGES терезесі программаның қажет қатарларын іздеуге арналған. Программаның қажет бөліміне көшу үшін MESSAGES терезесінен қажет атауды тышқанмен екі рет шерту керек;
GO TO NEXT (келесіге ауысу) – хабарламалар тізіміндегі келесі пунктке көшуді қамтамасыз пара;
GO TO PREVIOUS (алдыңғыға кері оралу) – хабарламалар тізіміндегі алдыңғы пунктке көшуді қамтамасыз пара;

Options (Опциялар) мәзірі

Options мәзірінің көмегімен ортаның қажетті параметрлерін орнатуға болады. Оның командалары:
COMPILER (компилятордың параметрлері) –компилятордың жұмысын анықтайтын параметрлерді орнатуға мүмкіндік беретін сұхбат терезені ашады.
MEMORY SIZES (жадының мөлшері) –стектің мөлшерін, жадының ең аз және ең көп мөлшерін береді;
LINKER –құрастырушының параметрлерін орнатады;
DEBUGGER (жөндегіш) – ортамен біріктірілген жөндегішке әсер ететін бірнеше орнатулар беруді қамтамасыз ететін DEBUGGER сұхбат терезесін ашады;
DIRECTORIES (директориялар) –файлдардың қайда орналастырылатынын және парат алынатынын көрсететін папкаларды береді;
TOOLS – TOOLS мәзіріндегі программалық компоненттердің орналасатын жерлерін береді;
ENVIRONMENT (орта) – бұл команда бес сұхбат терезені басқаратын мәзірді ашады. Ашылған мәзірдің келесі пунктері бар:
PREFERENCES –Pascal ортасының іс-әрекет жасауын және көрінісін береді;
EDITOR –редакциялау терезесіне енгізілген тексті Pascal қалай басқаратынын анықтайды;
MOUSE – тышқанның жұмыс істеуін басқарады;
STARTUP – ортамен біріктірілген жөндегіш үшін орнатуларды таңдап алу;
COLORS – ортамен біріктірілген жөндегіштің әртүрлі бөліктерінің түсін береді;
OPEN – SAVE командасының көмегімен сақталған конфигурация файлын ашады;
SAVE – конфигурация файлын сақтайды;
SAVE AS-конфигурация файлын сақтауға мүмкіндік береді, бірақ файлды қандай атпен сақтау керектігін сұрайды.

Window, Help мәзірлері. Window (Терезе) мәзірі.

Бұл мәзір Pascal тілінің көптерезелі интерфейсімен жұмыс істеуге арналған. Оның командалары:

TILE (қыспақ) – терезелер бір-біріне қыспақталып орналасады;
CASCADE (саты) –терезелер сатылап орналасады;
CLOSE ALL (барлығын жабу) – барлық терезелерді жабады;
REFRESH DISPLAY (экранды жаңарту) –экранда кездейсоқ жазулар пайда парат кезде қолданылады;
SIZE/MOVE (мөлшері/жылжыту) – осы команданы пайдаланып белсенді терезенің мөлшерін немесе орынын өзгертуге болады;
ZOOM (терезені кеңінен ашу) –терезені ең пара мөлшеріне дейін өзгертеді. Егер терезе кеңінен ашылған болса, онда оның мөлшерін алдыңғы мөлшеріне дейін кері қайтарады;
NEXT (келесі) –ашылған терезелердің келесісіне көшуді қамтамасыз пара және п ең үстіңгі терезе пара;
PREVIOUS (алдыңғы) – алдыңғы терезені белсенді пара;
CLOSE (жабу) – белсенді терезені жабу;
LIST (тізім) – ағымдағы барлық ашық терезелердің тізімін көрсететін терезені ашады.
Help (Көмек) мәзірі
Help мәзірі пайдаланушының көмек құралдарын қамтамасыз пара. Оның командалары:
CONTENTS (мазмұны) –көмектің негізгі тақырыптарының тізімі келтірілген терезені ашады;
INDEX (тізім) – бүкілін қамтитын алфабит тізім;
TOPIC SEARCH (тақырыпты іздеу) –курсор тұрған сөз жайлы парат береді;
PREVIOUS TOPIC (алдыңғы тақырып) – көмек жүйесінде алдыңғы көрген экранға кері қайтарады. 20 экранға дейін қайтаруға болады;
USING HELP (көмекті пайдалану) – көмек экранын қалай пайдалану жөнінде парат береді;
FILES ( парат д) – шығарылған терезеде көмекке қосымша файлдарды көрсетуге мүмкіндік береді;
COMPILER DIRECTIVES ( парат дер директивалары) – парат дер директиваларының тізімін шығарады. Мұнда олардың әрқайсысы жайлы толық парат ала аласыз;
RESERVED WORDS (резервтелінген сөздер) –резервтелінген сөздер жайлы парат бередә;
STANDARD UNITS (стандартты парат дер) –стандартты парат дер жайлы парат береді;
TURBO PASCAL LANGUAGE - TURBO PASCAL тілінің элементтері жайлы парат береді.
ERROR MESSAGES (қателер жайлы хабар) – қателер жайлы парат береді;
ABOUT (жүйе жайлы) – жүйе жайлы парат береді.

Қолданылатын әдебиеттер:
1. Камардинов О. Есептеуіш техника және программалау. Алматы, 1997
2. Н.Ы.Омарова, К.У.Тұрмағанбетова, К.Н. Нурединова. Паскаль тілінде программалау негіздері.
3. Фаранов В.В. TURBOPASCAL 7.0, Нолидж, 1999
4. Ж.Қ.Масанов, Б.А.Бельгибаев, А.С.Бижанова, Қ.Қ.Мақұлов. Turbo Pascal.Алматы, 2004.
5. Фокс ДЖ Программное обеспечение и его разработка. –М.: Мир 1985.
6. Лингер Р. И др. Теория и практика структурного программирования.- М.: Мир, 1982.
7. ГудманС., Хидетниен С. ВВедение в разработку и анализ алгоритмов.