... ... ... – жас жеткіншектердің ең алғаш танысатын оқулығы. Баланың оқи
... ... ... жазу дағдылары осы кітап арқылы қалыптасады. Бастауыш сынып оқушыларының
... ... ... және жазу сауаттылығы неғұрлым жылдам әрі тез қалыптасса, соғұрлым
... ... ... өзге де ғылым негіздерін оңай әрі тез игеруге дағдыланады.
... ... ... да сауат ашу – қазіргі таңдағы оқыту мен тәрбие
... ... ... басты мәселенің бірі.
Сауат ашу мәселесі, бастауыш сынып оқушыларын оқыту,
... ... ... жаздыру «Әліппе» оқулығының ғылыми тұрғыда белгілі бір әдістемелік негізге
... ... ... құрылуына байланысты. Қазақстанда қазақ балалары үшін қазақша оқулықтарды алғаш
... ... ... әліпбиі негізінде Ы.Алтынсарин, одан кейін араб әліпбиі негізінде А.Байтұрсынов
... ... ... сауат ашудың ғылыми негізін жасап берді.
Ы.Алтынсарин ағартушылық қызметі
... ... ... қазақ тарихында тұңғыш педагогикалық ой-пікірдің негізін салып, жалпы және
... ... ... білімнің дамуына жол ашты. Өзі іргесін қалаған мектептерге арнап
... ... ... құралдары мен әдістемелік кітаптар жазды. Ағартушы, педагог-ғалым Ы.Алтынсариннің Орынбордан
... ... ... жылы шыққан («Киргизская (казахская) хрестоматия»), 1871 жылы шыққан
... ... ... орыс тілін үйретудің бастауыш құралы» («Начальное руководство к обучению
... ... ... русскому языку») атты алғашқы оқулықтары миссионерлік кириллицамен басылған
... ... ... 1899 жылы «Қазақ хрестоматиясы» «Мақтубат» деген атпен қайта басылып
... ... ... Бұл оқулықтарда Ы.Алтынсарин орыс әліпбиінің жазу таңбаларын мен
... ... ... мектептерінің озық тәжірибесін батыл алып қолданса да, оның
... ... ... әсері болатынын, орыс таңбасының оқытуға, баланың сауатын ашуға жеңіл
... ... ... екенін, бұған жауапкершілікпен қарау керектігін айтты. 1871 жылы
... ... ... тамызда Н.И.Ильминскийге жазған хатында: «Сіз бұл хатыңызда қазақ
... ... ... орыс алфавитін енгізу жөнінде пікір айтқан екенсіз.
Бұл талассыз
... ... ... пікір ғой. Дегенмен оны жүзеге асыру, меніңше, үлкен қиыншылыққа
... ... ... Қазақ балалары үшін ашылған орыс мектептерінде орыс алфавитін қолдану
... ... ... мектептерге қазақтар балаларын орыс тілін үйренсін, орысша жаза білсін
... ... ... беріп отырғандықтан) кейбіреулердің ойлағанындай, қазақ арасында әңгіме, күдік
... ... ... деп ойлаймын. Бірақ мәселе мынада: орыс әрпімен жазылған кітаптар
... ... ... арасына тез сіңе қоймайды. Бірінші жағынан, фанатизмнің салдарынан, екінші
... ... ... орыс жазуына көздері үйренбегендіктен, оның таныс еместігінен, оның үстіне
... ... ... тарап отырған татар жазуының әсерінен – міне, осылардың бәрін
... ... ... ала келгенде жалпы оқуға арналған кітаптар мектептің есігінен шықпай,
... ... ... өзінде қала береді. Ондай ықпалдан (татар ықпалынан) құтқару үшін
... ... ... балалардың білімін көтеретін, тақырыбы оларды қызықтыратын кітаптарды қазақтың өз
... ... ... олардың өздеріне таныс әріппен шығара білу керек. Сөйтсек ол
... ... ... жұрт бірден қолға алып, бұл кітаптар татар кітаптарымен қатар
... ... ... күшке айналар еді. Бұл арада әріптің арабша не
... ... ... болуы – араб әрпінің ептеген зияны болғанмен, ісімізге онша
... ... ... келтірмейді» - деп жазды [1].
І.2 Қазақстанда сауат ашудың қалыптасуы
... ... ... дамуы
Алғаш рет Ы.Алтынсарин
... ... ... әліпбиін ХІХ ғасырда қазақ тіліне лайықтап, православиелік миссионерлердің діни
... ... ... шығару үшін және «орыс-түземдік» мектептер үшін лигатуралық және диакритикалық
... ... ... қосып, әліпби жасады. Бұл әліпбиді ғылымда «миссионерлік кириллица» деп
... ... ... «Миссионерлік кириллица» 1917 жылғы Қазан төңкерісіне дейін
... ... ... ескіше араб әліпбиімен қатар ішінара қолданылып келді.
... ... ... Ы.Алтынсариннің көрсетуі бойынша 1876 жылы халық
... ... ... министрі граф Толстой Орынбор округінің оқу орындарын тексеру мақсатымен
... ... ... сол өлкенің қазақтарын оқыту мәселесі де талқыға түседі. Негізгі
... ... ... бірі ретінде қазақ арасына орысша хат таныту жолдары және
... ... ... үшін қазақ тіліне орыс әліпбиін қолдануға болатын-болмайтыны жөнінде арнайы
... ... ... қозғалды. Маслихатқа Орынбор өлкесінің генерал-губернаторы генерал-адьюдант Крыжановский, Орынбор оқу
... ... ... попечителі Лавровский, Қазандағы оқытушылар серминариясының директоры Ильминский және Торғай,
... ... ... облыстарының генерал-губернаторлары қатысып, бірауыздан орыс алфавитін қазақ тіліне қолдануға
... ... ... деген қорытындыға келеді. Бұл шұғыл шешімнің астарында кеңестік
... ... ... ұшқыны жатқанын аңғару қиын емес еді.
... ... ...
Алайда орыс-қазақ
... ... ... қатар меңгерген мұғалім кадрлардың тапшылығы бұл мәселенің бірден шешімін
... ... ... мүмкіндік бермеді, алдымен Торғай, Орал қалаларының бірінен қазақтар үшін
... ... ... мектебін ашу қажеттілігі туындады. Осы тәрізді іс-шараларды ұйымдастыру үшін
... ... ... жылы Торғай облысы мектептерінің ерекше инспекторы деген жаңа штат
... ... ... бұл қызметке Ы.Алтынсарин шақырылды.
... ... ... Өткен ғасырдың ІІ жартысынан бастап көтерілген жаппай оқу-ағарту мәселесі
... ... ... қоғамы үшін әлеуметтік мәндегі үлкен мәселе болса, оны іс
... ... ... қолға алған тұңғыш ағартушы Ы.Алтынсарин болатын.
ХІХ-ХХ ғасырларда оқу-ағарту саласының
... ... ... түрлі бағытта болуына байланысты (медреселер, орыс-қазақ мектептері) әліппелер
... ... ... араб және орыс әліпбиімен жазылды. Қазақ даласында алғаш
... ... ... ашылуына байланысты оқулықтар қажеттігі келіп туды. Оған байланысты
... ... ... кездегі ғалымдар бастауыш саты үшін сол кездегі
... ... ... қатарлы әдістемелік жетістіктерге сүйене отырып, алғашқы оқулықтар жаза бастады.
... ... ... Ы.Алтынсарин ағартушылық қызметі арқылы қазақ тарихында тұңғыш
... ... ... ой-пікірдің негізін салып, жалпы және кәсіби білімнің дамуына жол
... ... ... Өзі іргесін қалаған мектептерге арнап оқу құралдары мен әдістемелік
... ... ... жазды. Ағартушы, педагог-ғалым Ы.Алтынсариннің Орынбордан 1864 жылы шыққан
... ... ... (казахская) хрестоматия»), 1871 жылы шыққан «Қазақтарға орыс тілін үйретудің
... ... ... құралы» («Начальное руководство к обучению киргизов русскому языку») атты
... ... ... оқулықтары миссионерлік кириллицамен басылған болатын. 1899 жылы «Қазақ
... ... ... «Мақтубат» деген атпен қайта басылып шықты. Бұл оқулықтарда
... ... ... орыс әліпбиінің жазу таңбаларын мен орыс мектептерінің озық тәжірибесін
... ... ... алып қолданса да, оның кері әсері болатынын, орыс
... ... ... оқытуға, баланың сауатын ашуға жеңіл емес екенін, бұған жауапкершілікпен
... ... ... керектігін айтты. 1871 жылы 31 тамызда Н.И.Ильминскийге жазған
... ... ... «Сіз бұл хатыңызда қазақ арасына орыс алфавитін енгізу
... ... ... пікір айтқан екенсіз. Бұл талассыз пайдалы пікір ғой. Дегенмен
... ... ... жүзеге асыру, меніңше, үлкен қиыншылыққа кездеседі. Қазақ балалары үшін
... ... ... орыс мектептерінде орыс алфавитін қолдану (бұл мектептерге қазақтар балаларын
... ... ... тілін үйренсін, орысша жаза білсін деп беріп отырғандықтан)
... ... ... ойлағанындай, қазақ арасында әңгіме, күдік туғызады деп ойлаймын. Бірақ
... ... ... мынада: орыс әрпімен жазылған кітаптар қазақ арасына тез сіңе
... ... ... Бірінші жағынан, фанатизмнің салдарынан, екінші жағынан, орыс жазуына көздері
... ... ... оның таныс еместігінен, оның үстіне елімізде тарап отырған татар
... ... ... әсерінен – міне, осылардың бәрін еске ала келгенде жалпы
... ... ... арналған кітаптар мектептің есігінен шықпай, соның өзінде қала береді.
... ... ... ықпалдан (татар ықпалынан) құтқару үшін мазмұны балалардың білімін көтеретін,
... ... ... оларды қызықтыратын кітаптарды қазақтың өз тілінде, олардың өздеріне таныс
... ... ... шығара білу керек. Сөйтсек ол кітаптарды жұрт бірден қолға
... ... ... бұл кітаптар татар кітаптарымен қатар зор күшке айналар еді.
... ... ... арада әріптің арабша не орысша болуы – араб
... ... ... ептеген зияны болғанмен, ісімізге онша кесел келтірмейді» - деп
... ... ... [1].
Ыбырайдың осы хатын зерделей келе араб әліпбиімен шыққан
... ... ... оқулықтары орыс әріптерінен гөрі неғұрлым ыңғайлы деп ұғып, оларды
... ... ... әліпбимен басып шығаруды дұрыс деп ойлағанмен, ғалым оқулықтарын орыс
... ... ... жазуға мәжбүр болды. Бұл жерде үкіметтің саясатынан әрі асып,
... ... ... ойлағанын іске асыра алмағандығын көруімізге болады.
Ол тұңғыш қазақ
... ... ... танымдық, тәрбиелік мәні зор, көркемдігі жоғары шығармалар жазып, қазақ
... ... ... әдебиетінің алғашқы нұсқаларын жасады, балалар әдебиетінің негізін қалады.
... ... ... ағартушы-ғалымның «Қырғыз (қазақ) хрестоматиясы» атты алғы сөзінде қазақ халқының
... ... ... қазақ тілінде басылған бір де кітаптың жоқтығынан оқу орындарының
... ... ... қазақ балаларын оқытқанда амалсыздан қазақ тілінің орнына татар тілін
... ... ... айтады. Сондықтан көзге көрінер ешқандай пайдасы болмаса да, шәкірттерге
... ... ... татар тілінен ешқандай кемшілігі жоқ ана тілін тастап,
... ... ... тілін үйренуге тура келгендігін айтып қынжылады. Екінші жағынан татар
... ... ... араб, парсыдан енген сөздер көп болғандықтан сауатсыз қазақтарға бұлар
... ... ... болатын. Бұл тілде басылып шыққан кітаптардың бәрі дін
... ... ... болғандықтан ғылыми мақсаттарды көздейтін орыс-қазақ мектептерінде пайдалануға, орыс тіліне
... ... ... жаттықтыруға қолайсыз болды. Ал осы айтылған мақсаттарға жету жолында,
... ... ... күнге дейін ешқандай жетекші құрал болған жоқ еді. Жалпы
... ... ... оқу құралдары, хрестоматия сияқты кітаптар шын білім, пайдалы мәліметтер
... ... ... ғылыми, күрделі оқу құралдарына жол салып беретіндігін, ал мұндай
... ... ... білім беретін оқулықтардың Азия халықтарының ешбірінде жоқтығы «жақын жердегі
... ... ... тілінен іздеуге» мәжбүр етті. Бұл шығарылған оқулық сол кездегі
... ... ... мақсатына сәйкес болып, орыстың ғылыми және жалпы пайдалы кітаптарына
... ... ... жағынан да, әрпі жағынан да ұқсас болып орыс
... ... ... бастырылды.
Бұл жерде айта кететін жай, қай уақытта болмасын үкіметтің
... ... ... қарсы шығып, өз дегенімен әрекет ету қандай істе болмасын
... ... ... қиын болатын. Сол кездегі патша үкіметінің саясаты
... ... ... қараңғы халыққа орыс әліпбиі арқылы сауат ашқызып алып, кейіннен
... ... ... әліпбиін үйреніп алған балаларға орыстың тілін үйрету болатын. Істі
... ... ... бастау орыс тілін үйретуге оңайға түсетінін олар жақсы білді.
... ... ... үкіметі мұны тікелей ашып айтпағанмен басқаша қырынан келтіріп, бірнеше
... ... ... да қабылдады. Бірақ осы қаулыларды өздерінің мақсатына қарай шешіп,
... ... ... арасындағы жаппай сауатсыздықты жоюға асыға қоймады.
Сол кезде оқу мәселесімен
... ... ... Ы.Алтынсарин үкіметтің сол саясатын жүзеге асыруға мәжбүр бола отырып,
... ... ... келгенше қазақ халқын қараңғылықтан алып шығуды қоса ойлаған алғашқы
... ... ... болды. Алайда бұл саясаттың қазақ үшін маңызы да болды.
... ... ... Қазақстанда жаппай сауат ашуға жол ашқан бірден-бір түрткі, басты
... ... ... болды. Ы.Алтынсариннің ағартушылық қызметін арттыра түсетін құнды жері
... ... ... осы. Ы.Алтынсариннің зор еңбегі арқасында қазақ даласында жер-жерлерде мектептер
... ... ... бастады. Алғаш Торғай даласында қазақ балалары үшін мектеп
... ... ... алғашқы оқу кітабының шығуын қазақ халқының рухани дамуына есік
... ... ... жаппай сауат ашуға жасалған бетбұрыс деп түсіну қажет. Осы
... ... ... алғанда Ы.Алтынсариннің ағартушы-педагог ретінде алатын орны ерекше екендігінде
... ... ... жоқ. Бұған біржақты қарап, баға беруге болмайды.
