... ... ... Жұмыстың кіріспесінде курстық жұмыстың тақырыбының маңыздылығы,
... ... ... жаңалығы, теориялық және методологиялық негізі, мақсаты мен міндеттері, зерттелу
... ... ... практикалық мәні туралы мағлұматтар берілген.
Зерттеу
... ... ... 1 тарауы «Шәкәрім Құдайбердіұлының қазақ жазба әдеби тіліндегі орны»
... ... ... аталады. Онда ойшыл қаламгер шығармалары тілінің қазақ жазба әдеби
... ... ... қосқан үлесі мен орны өз дәуіріндегі тілдің даму сипаты
... ... ... салыстырыла пайымдалады.
1.1 Шәкәрімнің тіл тазалығына
... ... ... үлесі. Тіл білімі саласында әдеби тіл деген ұғымға байланысты
... ... ... түрлі көзқарас пікірлер айтылып келді. Әдеби тілдің тарихына қатысты
... ... ... бірсыпыра еңбектер жазылды. Оның бәріне бірдей тоқталып жатпай,
... ... ... әдеби тілдің басты белгілерін айқындау принципіне көңіл аударып көрелік:
... ... ... тілдің ең басты белгісі – оның өңделген, сұрыпталған, нормаланған
... ... ... болуы, бұл – бір. Қызметі жағынан сол халықтың өмірінде
... ... ... қоғам мүшелерінің басын қосушы сипаты, яғни жалпыға ортақтық қасиеті
... ... ... тиіс. Бұл – екінші меже. Әр нәрсенің, әр құбылыстың
... ... ... / мән-мәнісі, табиғаты / салыстыру арқылы таныла түседі.
... ... ... тілді тану үшін оған қарама-қарсысына қойылатын құбылыс – ауызекі
... ... ... тілі. Бұл – тілді әдеби деп тануға қажет үшінші
... ... ... Әдеби тіл – қоғамның қолдану практикасында сыңнан өткен, нормаларын
... ... ... санасы дұрыс деп қабылдаған және ол нормалар барша үлгілерге
... ... ... болуы шарт. Бұл - төртінші сипаты. Осы белгілерді нысанаға
... ... ... қарасақ, қазақтың тіліне «әдеби» деген атрибут-сапаны ұлттық дәуірге дейін
... ... ... беруге болатын мотивтер бар»[1].
Әлбетте, белгілі
... ... ... әдеби тіл хақындағы қағидалы пікірімен толық келісеміз. Және ол
... ... ... бұл мәселеге байланысты қайта-қайта оралып, ғылыми ізденіс барысындағы көзқарас
... ... ... тереңдетіп, нақты уәжді дәйекпен өз байламын дәлелдеп отырады. Оқымыстының
... ... ... тіл ерекшелігін танып-білудегі зерттеу еңбектерінің мән-маңызы ғылым үшін өте
... ... ... Бұл әсіресе Шәкәрім сынды көп қырлы талант иесінің шығармашылық
... ... ... тілдік жаңашылдық сипатын айқындап, лингвистикалық жағынан талдап, саралауда аса
... ... ... фактор. Осы ретте профессор Р.Сыздықованың мына пікірі де тақырыбымызға
... ... ... назар аудартады:
«Абайға дейінгі қазақтың мәдениет
... ... ... және бір тіл өмір сүріп келді. Ол орта азиялық
... ... ... Еділ бойы мен Кавказды мекендеген бірсыпыра түркі халықтарының да
... ... ... дүниесіне қызмет етіп келген «түркі» деп аталған дәстүрлі жазба
... ... ... еді. ХVI ғасырдың соңында жасап өткен, қазақтың тарақ таңбалы
... ... ... руынан шыққан тарихшы ғұламасы Қадырғали бидің «Жами ат-тауарих» атты
... ... ... да осы тілде, яғни қазақтың ескі жазба әдеби тіл
... ... ... дүниеге келген. Бұл дәстүрді ХVI-ХVIII ғасырлардағы қазақ хан-сұлтандарының Ресей
... ... ... Орта Азия хандықтарымен араларында болған хат-хабарларда және өзге де
... ... ... қатынастарда пайдаланған»[2], - дейді зерттеуші. Соңғы жылдардағы түркітану ғылымына
... ... ... есімнің бірі – Исмайлбей Гаспринский. Кеңес дәуірінде мақсатты түрде
... ... ... тарихи санадан өшірілген бұл есімнің қазақ халқының мәдени-рухани өмірінде
... ... ... орны айрықша екендігін енді біле бастадық. Өз заманында үлкен
... ... ... ақын Шәкәрім қажы Құдайбердіұлы «Алдында өткен, тәрбиесін көрген Абайдан
... ... ... ұстазым – «Тәржіман» газетінің иесі Ысмағұлбек Гаспринский десем бек
... ... ... Анықтық үшін сол кісінің газетін оқып, бек көп пайдаландым.
... ... ... тағала екі дүниеде мақсатына жеткізсін. Әумин!»[3], - деуінде гәп
... ... ... Өйткені 1883-1918 жылдар аралығында патшалы Ресей империясының қол астына
... ... ... барша түркі халқы зиялыларының қоғамдық-саяси дүниетаным көзқарасын оятып, ағартушылық
... ... ... атқарған пәрменді құрал «Тәржіман» газеті «Тілде, істе, пікірде бірлік!»
... ... ... көтеріп, түркі халықтарына «ортақ әдеби тілде» жарық көріп тұрды.
... ... ... ғылыми әлемге мәшһүр шығыстанушысы Герман Вамбери өз тұсында бұл
... ... ... саяси әділ баға бере келіп, былай деп жазып еді:
... ... ... мен пуристер өздеріне жалпыға түсінікті тілді таңдауы керек болды.
... ... ... Исмаил әпенді Гаспринский тілі (яғни осман) мен татар халықтарына
... ... ... ұғымды тілде шығып тұрған газет арқылы бұған негіз қалады.
... ... ... әдеби тіл басқа да татар газеттері мен жас буын
... ... ... тарапынан қызу қолдау тапты. Сөйтіп аз-маз диалектілік ерекшеліктеріне қарамастан
... ... ... тіл «жалпыға бірдей ортақ әдеби тіл» деген атқа ие
... ... ... Мұны пайдаланған Еділ, Жайық, Әмудария бойындағы және Шығыс Түркістанды
... ... ... түркілер Босфор жағалауы мен Адриат теңізі аралығындағылармен қиналмай еркін
... ... ... кетеді, яғни ортақ әдеби тілге ұмтылудың негізінде саяси зор
... ... ... жатыр, оның себебі этникалық тар шеңберден шығып, түркі нәсілдес
... ... ... біртұтастығын сақтауға жол ашу еді»[4]. Өз дәуірінде түркі тілінде
... ... ... тұрған баспа өнімдерін назарынан тыс қалдырмаған Шәкәрімнің «Тәржіман»
... ... ... қалт жібермей, үзбей оқып тұруы заңды болатын. Өйткені ХХ-шы
... ... ... таңы атқан 1905-07 жылдардағы орыс буржуазиялық революциясына дейінгі аралықта
... ... ... тілдес халықтар тілінде жарық көрген жалғыз мерзімді баспасөз құралы
... ... ... газеті екендігі мәлім. Сондықтан бұл басылым патшалы Ресейге қараған
... ... ... жұртының мәдени ағаруына ықпал етіп, қоғамдық-әлеуметтік дүниетаным көкжиегінің кеңуіне
... ... ... бағыт-бағдар болғани ақылшы, саяси сауатын ашуға дәріс берген жетекшілік
... ... ... қызмет атқарды. Шәкәрім «Тәржіман» газетінің, әсілі, ХХ ғасырдың басында
... ... ... дамыған Қазан татарларының тілдік мәдени ықпалына түсіп кетпей, шығармашылық
... ... ... салып, талғампаздықпен керегіне жаратып, өзіне дейінгі жалпыхалықтық тілдің мәйегімен
... ... ... Абай дәстүрін жалғастырды. Мұны біздің баса айтуымыздың себебі ХХ
... ... ... басында Ресей патшалығына қараған түркі зиялыларының ұстанған коғамдық-саяси бағытында
... ... ... дінін қағида тұтып, идеялық Темірқазық ілім ретінде құралдану белең
... ... ... Қоғамдық өмірдің саяси-рухани дамуына, ұлттық мемлекеттік құрылыстың жаңа жүйесін
... ... ... ислам дінінің канондарын идеялық басшылыққа алуды қолдаушылар қазақ зиялыларының
... ... ... да болды. Бұл ағымды жақтап, мемлекеттік билікке араластырудың ислам
... ... ... біріктірушілік, ұйымдастырушылық қабілеті мен әлеуметтік проблемалық мәселелерді шешуде мейілінше
... ... ... екендігін алға тартып, насихаттау өріс жайды. Ресей патшалығына қараған
... ... ... дініндегі халықтардың қоғамдық-саяси, әлеуметтік-экономикалық, мәдени-рухани өміріндегі барша мәселе Мемлекеттік
... ... ... жанындағы Мұсылман фракциясында талқыланып заң шығаратын жоғарғы орган –
... ... ... Думаның қарауына ұсынылатын. Сондай-ақ, патша өкіметіне қараған халықтардың қоғамдық-саяси,
... ... ... мәдени-рухани өмірінде діни наным-сенімі ерекшерөл атқарды. Мұсылман дініндегі халықтардың
... ... ... мемлекеттік саяси көзқарастың өгейси қарау фактілері жиі кездесті.Империяныңтбұлай қанатының
... ... ... халық өкілдеріне алалап қарауы, саяси-әлеуметтік, демократиялық жеңілдіктерді шектеуі, әлбетте,
... ... ... қарсы жақтың ашу-ызасын туғызып отырды. ХХ ғасыр басындағы Ресей
... ... ... жәй-күйі қандай дәрежеде болғандығын 1914 жылы шілде айында Петербургте
... ... ... «Мұсылман сиезі» туралы жазған Әлихан Бөкейханның мақаласынан танысуға болады.
... ... ... газетінің 1914 жылғы бірнеше санында жарияланған бұл мақалада «Мұсылман
... ... ... қаралған басты мәселенің бірі «рухани мекемелерде хаттану мәдениеті татар
... ... ... жазылсын» деген бапқа қазақ елінен депутат болып қатысқан Жаһаншаһ
... ... ... мен Әлихан Бөкейхан қарсы уәж айтып, мәжіліс қорытындысында ұзақ
... ... ... соң «татар-түрік» тілі деп түзету енгізіледі. Аталған мақалада: «Түрік
... ... ... халықта біздің қазақтай бір жерде тізе қосып қалың отырған
... ... ... ел жоқ. Біздің тілді біздің қазақ жерін араламаған мұсылман
... ... ... қайдан білсін, біз кітап жазып, журнал, газета шығара бастағанымыз
... ... ... 3-4 жылдың ғана арасында. Анық түрік атты халық тілі
... ... ... қазақта»[5], - дей келіп, қазақ тілінің жат тілдердің Мыржақып
... ... ... Мағжан Жұмабайұлы поэзиясынан, «Ер Тарғын» жырынан үлгілер келтіреді. Өз
... ... ... түйіндей келіп, Әлихан былай дейді:
«Осылардай
... ... ... бар, бір жерде тізе қосып отырған 5 миллион қазақтың
... ... ... қалай жоқ болады.
Біздің қазақ осы
... ... ... тастап татарға мінгескені адасқандық болар, біз – қазақ татар
... ... ... шорқақпыз, татар тілі деген тіл тағы біреу емес; Кафказ,
... ... ... ауылындағы татарды Қазан татарымен сөйлестіре, бірін бірі ұға ма,
... ... ... ыңғайлы болу үшін рухани мекеме қағазы һәр облыста һәр
... ... ... өз тілімен жазылсын дедік Жиһаншаһ екеуміз. ...Түбінде біздің
... ... ... тілі, бізбен тіл тұқымы бір, өзге мұсылмнды байытпаса, біз
... ... ... қоңсы қонбаймыз гой! Ғұмыр жүзінде біздің қазақ тілі өз
... ... ... алар: Абай, Ахмет, Мір Яғқұп, Шаһкерім, Тарғыннан һәм өзгелерден
... ... ... көрініп тұр ғой!»[6]. Халқымыздың аяулы перзенті Әлихан Бөкейханның көрегендігін
... ... ... дәлелдеді. Мыңдаған жылдар бойы құнары үзілмей әрбір толқын ұрпақтың
... ... ... қажетіне жараған жалпыхалықтық тілдің негізінде қалыптасып, дамыған қазақ әдеби
... ... ... Шәкәрімнің де қосқан үлесін сол дәуірде білімпаз жанның сөзіне
... ... ... тірек етуі тектен тек емес. Әйтпесе ана тілінің саф
... ... ... атүсті қарап, шеттен енген кірме сөзге еліктеп, тілін шұбарлаған
... ... ... да ақындар аз болған жоқ. Тіл мәдениеті, алфавит мәселесі,
... ... ... емле жөнінде түркі халықтары арасында үлкен дауға айналған
... ... ... да бұл қызып тұрған шағытұғын. Бұл туралы «Айқап» журналы
... ... ... «Қазақ» газетінде ұлт зиялыларының арасында айтыс туғызғаны да белгілі.
... ... ... қазақ үшін татар тілін үлгі тұтпақ болған күштерге Ахмет
... ... ... Міржақып Дулатұлы бастаған қазақ білімпаздары ғылыми байламмен жан-жақты талдау
... ... ... отырып, бұл қисынның еш аылға қонбайтын әрекет екенін дәлелдеп
... ... ... Осыған орай Ахмет Байтұрсынұлы, Міржақып Дулатұлы, Ғабдолғазиз Мұсағалиев (Муси),
... ... ... Қараш, т.б. татардың мерзімді баспасөзі «Шора» журналы мен «Уақыт»
... ... ... бетінде де өздерінің пікір пайымдауларын бүкпесіз мақала ғып ашық
... ... ... Мәселен, Ахмет Байтұрсынұлы «Шора» журналында жарияланған мақаласында былай деді:
... ... ... мысал», «Маса» турасында айтатыным – олар халық үшін жазылған
... ... ... халық айтуынша жазылған. Өз тілімізден шығарып, емле түзегенше халықтың
... ... ... ауанынан шықпаймыз. Басқаларда даяр емле бар ғой, соны алайық
... ... ... қисық емлеменен тілімізді қисайтпаймыз. Тіл дің ауанына қарамай, хәріптің,
... ... ... ауанына бұрып, тілдің көркін бұзған, әдеби тілмен жазамыз деп
... ... ... тілмен жазып, өз тілінен айырылған басқа түріктердің ізіне түсіп,
... ... ... аздырғанымызды мақұл көрмейміз. «Уақыт» пен «Шора» - ны оқынғанда
... ... ... лұғат кітабын алып отырып оқимыз. Ойлаймын, арабша оқымағандардың
... ... ... де солай оқитын шығар деп, «Уақыт» пен «Шорада» басынан
... ... ... шейін арабша сөз аз ба? Соларды лұғаттан іздеп отырып
... ... ... бастан-аяқ оқып шығуға уақыт керек. Егерде нағыз түркі тілімен
... ... ... арабша оқымаған адамдарға да лұғатсыз оқуға болар еді, оқығанда
... ... ... көп кетпес еді.
Біздің қазақтың ісі
... ... ... басталып келеді. Не болары белгісіз. Қазақ я құрып жоқ
... ... ... я өз тілімен де өзгелердей тіршілік етер. 20-ншы ғасырға
... ... ... түріктің тілін аздырмай асыл қалпында алып келген, тіл турасындағы
... ... ... мен алғыс қазаққа тиісті»[7], - деп ақиқатқа жүгінуді өткір
... ... ... бетке басты. Сөйтіп дауыл күнгі өрттей лапылдаған татар мен
... ... ... ортақ әдеби тіл, ортақ емле деген негізсіз қисын, қызыл
... ... ... төрелік айтып тыйған, бет алды лағып білгіштік танытқандардың бетін
... ... ... Ахмет Байтұрсынұлының даулы пікірі еді.
Қазіргі
... ... ... Қазақстан – дербес мемлекет қатарында әлемдік қауымдастық таныған іргелі
... ... ... прогрестің қарыштап, көз ілеспес жылдамдықпен дамыған әлемдік ғаламдастыру
... ... ... ұлттық тілдердің жұтылып, жоғалып кетпеуі кімді де болса толғандарып,
... ... ... керек. Міне, бұл ретте ұлттық тілтаным тарихымызды зерделеудің, дүниенің
... ... ... бұрышына есік-тереземіз ашылып, демократия салтанат құрған заман сырттан енген
... ... ... тың ұғымдарды бейнелейтін төлтума сөзжасам, терминжасам тәжірибемізді пысықтап, кәдемізге
... ... ... күнтәртібіндегі ең маңызды мәселе. Осы орайда Абай дәстүрін
... ... ... апарған Шәкәрімнің ойшылдық тілдік нәрі мен әрінің қыр-сырын танып
... ... ... мәні зор. Абай тілі туралы іргелі еңбектердің авторы филология
... ... ... докторы Рәбиға Сыздықованың Шәкәрімге қатысты «...суреткердің тіл көркемдігін көрсетуде
... ... ... әсемдік әлемін танытатын көркемдеуіш-бейнелеуіш құралдарды пайдалану тәсілдерін, алдындағы үлгілерін,
... ... ... көзін, әрі қарай ұласуын танып-таныту дегендей мәселе қырларын (аспектілерін)
... ... ... алу қажет болмақ»[8], - деген пікірін толық құптаймыз. Өйткені
... ... ... интеллектуалдық биік өресі мен білімі, шығармашылық ұдайы ізденісі мен
... ... ... таланты қазақ әдеби тілінің соны сапалық деңгейге көтерілуіне ықпал
... ... ... 1.2. Шәкәрім шығармашылығының тілдік, стильдік ерекшеліктері.
... ... ... Дала ойшылының көп қырлылығын жан-жақты танытатын тілдік қолданысын арнайы
... ... ... ғылыми мәні өте зор. Өйткені шығармашылық тұлғаның интеллектуалдық қуат
... ... ... мен деңгей дәрежесі – тілінің құдіретімен айқындалары аян. Ал
... ... ... автордың ой-түйіндері оқырман қауымға әсерлі жеткізудің шеберлігін танып,
... ... ... тілдің жұмсалу өрісінің сыр-сипатынан анық аңғарылады. Осыған орай Шәкәрім
... ... ... тілдік қолданыс ерекшелігін талдау арқылы, оның поэтикалық және ақпараттық
... ... ... де талдауға мүмкіндік туды. Себебі суреткер философиялық, даналық ойларын,
... ... ... наным-сенімдерін, шежірелік, тарихи көзқарас тұжырымдарын, қоғамдық-әлеуметтік, тәрбиелік-моральдық толғаныстарын көркем
... ... ... сөзбен де, поэтикалық өлең сөзбен де қатар өрген. Сондықтан
... ... ... екі жанрда бірдей өнікті еңбек еткен. Бұл ретте Шәкәрім
... ... ... өнерінің тілдік қолданыс ерекшелігін екі түрлі бағытта қарастырғанды жөн
... ... ... поэтикалық сөз кестесіндегі лексикалық қолданы
шеберлігі;
2. Шәкәрімнің ғылыми-танымдық шығармашылығындағы терминжаса
мен стильдік
... ... ... салу үрдісі.
Зерттеу объектісін бұл таңдауымыздың
... ... ... ақын, ойшыл, аудармашы әрі заманында мерзімді баспасөз беттерінде өзінің
... ... ... үнін қосқан көп қырлы таланттың ұлттық әдеби тілдің нормалану
... ... ... тигізген ықпалы мен үлесін айқындаудан туып отыр. Ол өмір
... ... ... кезең – екі ғасыр тоғысындағы Ресей патшалағынына кіріптар қазақ
... ... ... саяси-әлеуметтік тұрмыс-тіршілігінің сапалық жаңа өзгерісті қажет еткен тарихи дәуірге
... ... ... келді. Бұл қалыптасқан қоғамдық-әлеуметтік ахуал ой ойлаған барша
... ... ... зиялыларын толғантқаны даусыз. Қоғам өміріндегі күрт өзгерістер соны ұғымдарды
... ... ... ал ол өз кезегінде ана тілінің сөздік қорынан көрініс
... ... ... «Шәкәрім мұрасының стильдік-жанрлық өрісінің кең екендігі, оның тілдік-көркемдік тәсілдерді
... ... ... түрде қолданып, өзіндік ізденістерге барғандығы, қаламына тән ерекшеліктердің молдығы
... ... ... әр алуандығы – осылардың баршасы бұл тақырыпты өз алдына
... ... ... арнайы зерттеуді қажет етеді»[9] - деген филология ғылымдарының докторы
... ... ... Сыздықованың пікірі біздің көздеген мақсатты ойымызды дәл береді. Сондықтан
... ... ... шығармашылығындағы ана тілін байытқан үлгі-қалыптар мен әдіс-тәсілдерді ғылыми зерттеп
... ... ... қазақ әдеби тілін дамытуда орны ерекше.
... ... ... өзінің айтпақ идеясын халық даналығының үлгі жүйесімен астастырып, ішкі
... ... ... үндестіріп бейнелеуі дәстүр сабақтастығын жалғастырудың қарапайым мысалы.
... ... ... Шәкәрім ойшылдағы адамның дене мүшелерінің өзін ғибрат етіп, оқырман
... ... ... даналық ұлағат берерлік қуаты, әсері күшті етіп бейнелейді:
Хақиқатты дәл
... ... ... көретін көз керек.
Бас көзімен сенделуге,
Біз рұқсат жоқ, шырақ
... ... ... Бұл ретте Шәкәрім қасиетті Құран Кәрімдегі «Адам баласының
... ... ... ғибрат бар»[10], - деген қағидамен іштей үндестігін аңғартады. Немесе
... ... ... білмес жарық пен қараңғыны, // Көңіл көзі сынасын, болса
... ... ... деген жолдарда ақын көңіл көзі, яки ақылы, санасы арқылы
... ... ... мегзеп отыр.
«Екі құлақ тарс бітіп,
... ... ... Шел басыпты көзімді. // Иіс білер мұрын жоқ, //
... ... ... деме сөзімді», - деген поэтикалық жолдарда Шәкәрім адамның сезім
... ... ... бейнелейтін сөздерді сыртқы дүниені танудағы қызметін кең мағынасында күшейтіп
... ... ... арқылы стильдік жүк артып жұмсайды. Автордың салыстырмалы түрде ұсынған
... ... ... шындығында оқырманын ойға қалдырады. Сонымен қатар адамның биологиялық, физиологиялық
... ... ... мүшелерінің атқаратын функциясымен қоғамдық-әлеуметтік қызметін шендестіре суреткердің паралель жасауы
... ... ... бұл да шығармашылық тапқырлық. Филология ғылымдарының докторы Рәбиға Сыздықова
... ... ... образдар жасау Абай жандандырған тәсілдердің бірі – мағына
... ... ... бір-біріне жанаспайтын сөздерді тіркестіру екенін» айта келіп, бұл амал
... ... ... де кеңінен қолданылғанын көрсетеді:
«Улы жүрек, долы тіл сөйлеп отыр,
Ыза
... ... ... тісімді байлаулымын –
деген өлең жолдарындағы улы жүрек, долы тіл,
... ... ... байлау деген тіркестер мағыналары жуыспайтын сөздерден жасалған: улы болатын
... ... ... ішімдік, дәрі сияқты нақты заттар, ал жүрек сөзіне тіркескенде,
... ... ... компоненті мағынасын ауыстырып, «әділетсіздік көрген, ызаға толы» деген ұғымға
... ... ... болып тұр, долы тіл де сондай: долы болатын нақты
... ... ... болса керек (долы қатын деген сияқты), ал адамның өзі
... ... ... тілін долы деп бейнелегенде және, тісімді байлаулымын дегенінде тағы
... ... ... да жанаспайтын сөздердің тіркесуінен жаңа ұшқын – тың экспрессия
... ... ... болып тұр.
Тағы бір өлеңінде Шәкәрім:
Қайсыбірі
... ... ... айтып,
Үміттің үйін құлатты –
дейді. Үй – нақты зат атауы,
... ... ... – дерексіз есім. Деректі, дерексіз есім атаулары тіркеспеуге тиісті,
... ... ... осы «заңсыз тіркес» арқылы жаңа ассоциация туғызып тұр, оның
... ... ... осы үйді құлатып, бұл тың образды одан сайын күшейткен.
... ... ... «үміт үзілу» деген образды үміттің үйін құлатты деп жаңаша
... ... ... – Абай үлгісі»[11]. Жоғарыда келтірген көңіл көзі сөз тіркесі
... ... ... дерексіз, деректі есім атауларының тіркесуінен жасалған. Көңіл -
... ... ... дерексіз ұғым, ал көз – деректі нақты дене мүшесі.
... ... ... таза, таза ақыл, ойға тоқу, көңілі соқыр, соқыр ойлы,
... ... ... шамы, таза хақиқат, т.б.
Абайдың ақындық
... ... ... танытатын идеялық-пішіндік, бейнелегіш-көріктеу әдіс-тәсілдерінен үйреніп, жетік игергендігін аңғартатын Шәкәрімнің
... ... ... тіл кестесінде жиі кездесетін тұстар аз емес. Мысалы: «Тілінде
... ... ... ішінде у, // Көз байлағыш көп жәду», «Ындыны таза
... ... ... жоқ, // Сыртында май, ішінде оқ. // Түп қарыны
... ... ... боқ, // Жасырып жүр мұнысын», - деген сөйлемдердегі бал,
... ... ... жәду, май, оқ сөздерінің мағыналық құбылуы көркем образ жасауға
... ... ... қызмет атқарып тұр. Шәкәрім лексиконында жұмсалған жәду сөзі тілдік
... ... ... сирек қолданылатын архаизм. Бұл түркі халықтарының ежелгі мифіндегі қасиетті
... ... ... [яда] тасының атынан жасалған туынды есім. «Оның көмегімен
... ... ... райын өзгертуге болады деген сенім болған, яғни тасты арбау
... ... ... жаңбыр мен қар жауғызуға, дауыл-боран туғызуға болады екен»[12]. Шәкәрімде
... ... ... сөзі арбаушы, көзбояушы, сиқыршы, гипнозист деген мағынада. «Жәдігөй, бақсы,
... ... ... // Шоқынды елің, білемін», - дегенде жәдігөй алдыңғы жәду
... ... ... синонимі қатарында жұмсалған. Қазіргі әдеби тілде жәдігөй лексикалық тұлғасы
... ... ... мағынасында жұмсалып, «Қазақ тілінің түсіндірме сөздігіне» енгенмен, Шәкәрім қолданған
... ... ... сөзі ғылыми анықтамалық еңбектерде мүлдем тіркелмеген. Сондықтан бұл жәду
... ... ... біздіңше, мағыналық жағынан жаңғыртып, дербестеп гипноз терминінің төлтума баламасы
... ... ... қолдануға әбден болады деп білеміз.
Шәкәрім
... ... ... тілдік, стильдік ерекшелігінен өзімен қатарлас өмір сүрген қазақтың көрнекті
... ... ... қаламгерлерінің тақырыптық-идеялық, пішіндік-жанрлық жаңалықтарына еліктегендік байқалады. Әсіресе, патша өкіметінің
... ... ... отырған саясатын, билік жүйесін, қоғамдық ойдың даму желісін реалды
... ... ... тұрғысынан сынап-мінеуге мемлекеттік цензуралық тәртіптің шектен тыс қаталдығы мен
... ... ... бүркемелеп, емеурін, ишара, тұспалмен астарлап, аллегориялық тілмен пернелеп жеткізу
... ... ... кең өріс алды. Сондықтан қазақ ақын-жазушылары ұлы Абайдан бастау
... ... ... мысал жанрына айырықша көңіл бөлді. Бұл үрдіске Шәкәрім де
... ... ... ат салысты. Оның «Бояулы суыр», «Қаншыр мен бөдене», «Ақылшы
... ... ... «Қасқыр, түлкі, бөдене», т.б. өлеңдері мысал жанрына жазылған. Шәкәрім
... ... ... қазақ мінезіндегі енжарлық пен бейқамдықты, ала ауыздық пен күншілдікті
... ... ... береке-бірлігінен айырар рухани-әлеуметтік кесел деп түсіндірді. Оның төмендегі өлең
... ... ... құрылысы мен ұйқасынан, интонациясы мен ырғағынан Ахмет Байтұрсынұлының мотивін
... ... ... ажыратуға болады: «Жалқау тірі болғанмен өлгенге есеп, // Білімнің
... ... ... жоқ мұнан кесек. //Білімсіз, әрекетсіз еріншекті, // Күнәкер де
... ... ... өлі деск. // Пайдасыз құмарлық та, мақтан-дағы, // Ерте
... ... ... жуытпа сақтан-дағы. // Үйір қылып алған соң құтылу жоқ,
... ... ... Бейне түлкі боласың қақпандағы». Енді Ахметтің «Қырық мысл» кітабындағы
... ... ... пен үкі» өлеңін оқып көрелік:
«Болады ақылсыздың мысалы есек,
Ғылымсыз надан
... ... ... соқырға есеп.
Қалпынан есек асып, ат болмайды,
Қойса да қорасына асыл
... ... ... аяғыңа басқанменен,
Болмайды асыл азып, балшық кесек». Мұндағы есек сол
... ... ... езгіден титықтап, айтқанына көніп, айдағанына жүрген қазақ халқының кейпін,
... ... ... билеп-төстеген империяның образдық бейнесі. Ахмет есек бейнесі арқылы санасы
... ... ... ұйқыдағы қазақтың намысына тиіп, рухын оятуды мақсат етеді. Тапа
... ... ... түсте көрмегенімен қоймай ақылсыз есекке жол көрсеткен үкінің қиянаты
... ... ... өткір тілмен әжуалайды.
Шәкәрімде түр-түсті білдіретін
... ... ... есімнен болатын сөз тіркесін сыртқы дүниенің қатпар-қатпар сын-сипатын танып-білу
... ... ... табиғи бояудың философиялық көтерген жүгінің сан-сапа реңктерін адам көңіл-күйінің
... ... ... нәзік қылып шертіп, сезіміне әсер ететіндей ойнатып жеткізеді. Сөзіміз
... ... ... болу үшін мысалмен дәйектесек: «Егер Құдай барлығына анық болса,
... ... ... Тең болмас ақ жүрек пен сұм залалкес», - деген
... ... ... бағыныңқы компонентінде антитеза әдісі арқылы ақ жүрек сөз тіркесін
... ... ... залалкес синтаксистік жолмен жасалған ұғымға қарсы қойып, философиялық мағынасын
... ... ... суреткерлік шеберлікпен екшеп шығарып отыр. Айнала джүниенің сиқыры мен
... ... ... сырын білуге ұқмтылдырып, оқырман санасын тәрбиелеген ойшыл жан «Тәңірі
... ... ... – ақ жүрек», - деп, ақ жүрек сөз тіркесінен
... ... ... жасалған теологиялық, философиялық терминдік категория ретінде періштедей адалдық
... ... ... қолданады. Сондықтан Шәкәрімді жүйелі оқығанда ақ жүрек сөз тіркесінен
... ... ... терминдік қолданыстың семантикалық мағынасын контексте айқын айыруға болады: «Ақ
... ... ... кез келсең, // Өзге түкке қайырылма»; «Айнымайтын ақ
... ... ... пен // Таза ақылды адамның // Таппасы жоқ бұл
... ... ... «Ақ жүрек пен Таза ақыл, // Қылсаң Адал еңбек,
... ... ... Бәрінен де сол мақұл – Артқыға жол бермек»; «Мен
... ... ... ақ жүрек» дегендерді, // Терісінсойды да берді, // Еті
... ... ... қасқыр, көзім көрді, // Дедім мен: «Астапыралда!». Осы ретте:
... ... ... жүрек, ақ ниет, қара ниет, ақ пейіл, қара пейіл,
... ... ... нұр, ақ өлім, ақ іс, т.т. түр-түсті білдіретін сын
... ... ... бірігуінен жасалған күрделі лексикалық единицаның қазақ тіліндегі теологиялық, философиялық,
... ... ... ғылыми терминологияның орнығып, қалыптасуына Шәкәрімнің шығармашылық сіңірген еңбегі өте
... ... ... Өйткені осы аталған ғылым салаларының бүгінгі терминологиялық лексикасы қатарынан
... ... ... айтылған қолданыстар актив жұмсалады. Бұл орайда Шәкәрім тіліндегі лексикалық,
... ... ... семантикасы дәл бүгінгі таңдағы әдеби тілдік қорымызда да сол
... ... ... өзгеріссіз енді днуге толық құқымыз бар. Философия ғылымының докторы,
... ... ... Ғарифолла Есім жоғарыда келтірілген лексикалық тұлғаға философиялық мынадай анықтама
... ... ... «Ниет – субстанция болса, қылық пен пиғыл оның акциденциялары
... ... ... Қылық көбінесе әйел-заты болмысына қатысты айтылса, пиғыл әйелге ле
... ... ... де ортақ ниеттің көрінісі. Пиғыл адамшылық кеңістігінде жағымсыздау мәнде
... ... ... оның астарында зұлымдықтың салқыны сезіледі...
Ниет
... ... ... емес, адамның жанына қатысты мәселе. Нәпсі болса ниетті бұзушы,
... ... ... қорғаушы – иман. Сондықтан да ниет әуел бастан ізгілік
... ... ... Бірақ, жалған ғұмыр – қара ниет, бұзық ниет, жалған
... ... ... жауыз ниет сияқтыларды дүниеге әкелді»[13], - деп пайымдайды. Ғалым
... ... ... шығатын қорытынды ниет, қылық, пиғыл, жан, тән, ізгілік, зұлымдық,
... ... ... иман, т.т. философиялық ұғымдарды білдіретін термин сөздер. Шәкәрім философ
... ... ... пікірін сол дәуірде поэтикалық тілмен шегедей қағып, бекіткен:
... ... ... Ынсап, Әділет, // Шыдам, Шыншыл, Харакет, // Түп қазығы
... ... ... Ақ ниет», - дейді ол. Осындағы мейірім, ынсап, әділет,
... ... ... шыншыл, харакет [қарекет], ақ ниет сөздері теология, философия, психология
... ... ... ортақ терминдік лексика. Шәкәрімнің: «Философ сөзін оқыдым, // Талайын
... ... ... тоқыдым, // Кітабын да көргемін, // Әулие мен сопының»,
... ... ... деуі өз заманының даналық ойын терең зерделеген, керегін «ойына
... ... ... философ, теолог, психолог екендігінен мәлімет береді. Тағы да мысалға
... ... ... «Ақ ниетім бұрын жоқ, // Жүрегімде нұрым жоқ»; «Тапқыр,
... ... ... ақ ниет адамдардың // Алданбайсың артынан ере берсең»; «Разат,
... ... ... іздесең, // Ақ жолыңнан айырылма», «Жүректің ақ нұры сөнді»;
... ... ... жазған ақ өлім, // Құтылып онан кеттің бе?»; «Ақ
... ... ... адам жоқ, // Адамнан тіпті шошыма!», т.т. Жоғарыда айтқан
... ... ... жүрек, ақ жол, ақ ниет, ақ пейіл, ақ нұр,
... ... ... өлім, ақ іс, таза ақыл, шатақ дін дегендері сияқты
... ... ... ниет, пейіл, нұр, өлім, іс, ақыл сөздерінің эпитеттерін Шәкәрім
... ... ... құбылтып отырады. Мысалы, жарық нұр Жар нұры, нұр желі,
... ... ... қара, қара ниет, таза ниет, жаман ниет, қара жүрек,
... ... ... дін, сау ақыл, теріс жол, т.т.
... ... ... тіліндегі даналық ой түйіндерін танытатын шеберлік қырының бірі –
... ... ... таралған халықтық даналық ғибраттың моделін сәтті игеруі. Мыслы: «...Қуаты,
... ... ... жоқ, сырты бар, іші жоқ. // Артына қам жылып,
... ... ... кісі жоқ. // Көретін көзі жоқ, ұғатын сөзі жоқ,
... ... ... Қазақтың бұл күнде аты бар, өзі жоқ. // Түзелер
... ... ... жоқ, түзетер тегі жоқ, // Жер жүзі халқының қазақтан
... ... ... жоқ » (Түрік қырғыз-қызық һәм хандар шежіресі. 1991,
... ... ... 69). Осы өлең шумағынан жоқ сөзінің үнемі қайталануы арқылы
... ... ... көріктеудің эпифора амалын қолданып, керекті қасиеттің бәрі жоқ екендігін
... ... ... жұмбақтап келіп, автор оның шешуін де өзі баяндап, қазақ
... ... ... ғана «жоқ» дегенде тыңдарманның сезіміне әдейі әсер ететін эмоциялық
... ... ... экспрессиялық қызметін күшейте түсу үшін пайдаланды. Бұл ел аузындағы
... ... ... жоқ» деген жұмбақты тіркесті еске салады:
Көкте тіреу жоқ,
Тауда тамыр
... ... ... өт жоқ,
Құста сүт жоқ,
Тілде буын жоқ,
Ойдың түбі жоқ,
Ғылымның шегі
... ... ... «Бұл жұмбақ қиыннан қиысқан ой-қиялдың, терең
... ... ... ассоциацияның жемісі»[14]. Шәкәрімнің ауыз әдебиетінің қайнарынан қанып ішкендігінің осы
... ... ... белгілерінің шығармашылық өнерінің өн бойынан, соның ішінде тілді тұтыну
... ... ... аяқ басқан сайын кездестіреміз. Филология ғылымдарының докторы, профессор М.СЕрғалиев
... ... ... өлеңдерінде поэзиясы синтаксисінің кейбір мәселелері» деген зерттеуінде: «Абай өлеңдерінде
... ... ... тұлғалар арқылы болымдыны беру нәтижесінде автордың ойы сезімге дәл
... ... ... әсерлі шығып отырады. Болымсыз тұлғалардың өзі әр түрлі тәсілмен
... ... ... танытады»[15], - дейді. Бұл пікір біздіңше, Шәкәрім тілінің ерекшелігіне
... ... ... қатысты айтуға болады.
Жеке сөздердің орфографиялық
... ... ... әліптелуі мен бір ізге түсірілмеуі практикалық жағынан тіл мәдениетін
... ... ... кері әсерін тигізді. Араб қаріпті қазақ жазуының жетілмеуінен бір
... ... ... түрліше лексикалық тұлғалануына себеп болды. Міне, бұл ерекшелік Шәкәрім
... ... ... тілінен де кездеседі. Әлбетте, кей жағдайда суреткер шеберлігі осы
... ... ... өзін семантикалық дербес мағына үстеп, стильдік қызметте жұмсап, образды
... ... ... дыбыстық ішкі үндестік үшін де пайдаланылады. Мысалы, «Тыным жоқ
... ... ... // Сөтке, жұма, жыл мен ай», «Өзгермейтін нәрсе жоқ,
... ... ... Айланған соң арбадай», «Үйретсем иман адамға, // Әлімге, мейлі
... ... ... // Қолы жүйрік, көзі өткір, // Көңілі соқыр шабанға»,
... ... ... әлім шатылды, // Ол шатасқан шаңнан без», «Адамның ең
... ... ... - // Қиянатсыз ақ бейіл», «Жатында қанды емізген, //
... ... ... қорек жегізген», «Айсаны көрсем егер мен: // «Ен, дер
... ... ... - қайта сен. //Сені Құдай деді де, // Айырылды
... ... ... дінінен», «Ғайсадай жан беретін таңның желі, // Қайғымды желге
... ... ... тірілт мені!», «Өлімнің шын түбі - бейіс», «Айтса да
... ... ... ғалым зат, // Дәлелсіз болса, бәрі - оғат», «Сайтан
... ... ... - қиянат», «Сайтанмен ойнас жүрегі, // Пайда мен мақтан
... ... ... тілегі, // Арамға батса білегі, // Жақсыға қайтып қосылар?»,
... ... ... аятта: «Өлшеусіз ысырап қылған кісілер шайтанның туысқаны. Шайтан Алла
... ... ... кәпір болған»,- деген» («Мұсылмандық шарты. 1993, 29»),
... ... ... деп ойға алды // Жаратқанның киесін» (1988,
... ... ... «Жаралыстан ғибрат алсаң, // Болар едің ойқұмар» (1988,
... ... ... 265), т.т. Жоғарыдағы айланған сөзінің әдеби нұсқасы айланған, алайда
... ... ... екеуі де қолданыла береді. Шәкәрім аспандағы айдың қасиетімен шендестіріп,
... ... ... өзін образ жасау үшін жұмсағандығын көреміз. Жатын сөз тұлғасының
... ... ... биологиялық, философиялық термин ретінде әдеби тілімізде орныққан лексика-грамматикалық пішіні
... ... ... зат есім. Жатын лексикалық бірлігі соңғы жылдары жатын
... ... ... деген сөз тіркесінде арнайы ұйықтайтын бөлме ұғымын білдіріп, өз
... ... ... дербес мағына үстегендігін, яки Шәкәрім қолданылған нұсқасы әдеби тіліміздің
... ... ... жарағандығының белгісі. Әлім сөзінің ғалымның семантикалық мағыналық реңкінде тұтынған.
... ... ... арадағы әлемнің мағынасы ғалымнан төмен, ғалымсымақ дегенді меңзейді. Айса,
... ... ... Иса варианттылығы тілімізде жеке-жеке семантикалық дербестеніп қазақ антропонимикалық лексиканың
... ... ... орын алды. Ақ бейіл – ақ пейіл, бейіс –бейіш,
... ... ... – ағат, сайтан – шайтан лексикалық тұлғаларын да поэтикалық
... ... ... үндестігі, ұйқас үшін стильдік қызмет орнына жұмсалғандығын байқаймыз. Демек,
... ... ... – жазба мәдениеттің осал тұсы – алфавит, емле мәселесінің
... ... ... жолға қойылмаған ХХ-шы ғасырдың басындағы өтпелі дәуірде тілдегі лексикалық
... ... ... шығармашылық шеберлікпен ілгері дамытып, көркемдік құнарын байытып, әдемі пайдалана
... ... ... суреткер.
2. «Шәкәрім шығармашылығындағы рухани-мәдени және
қоғамдық философиялық лексиканың қолданыс ерекшелігі» атты
... ... ... аталған лексикалық атаулардың тілде орнығуына себеп болған тарихи-әлеуметтік алғышарттар,
... ... ... сөзжасам мен қолданыстардың жасалу жолдары, оның семантикалық мағыналық
... ... ... мен қазақ әдеби тілінде қалыптасып, дамуына негіз болуы айқындалып,
... ... ... ұғымдарды білдіретін атаулар.
... ... ... Жер бетіндегі адамдар мен адам топтарын туабіткен
... ... ... алуан әртүрлі белгілеріне қарай ажыратады. Бұлардың бірсыпырасы адамның о
... ... ... жаратылысынан бойына қанымен дарыған: адамдардың өз ықтиярынан тыс, еркіне
... ... ... туа біткен бұл белгілер – мыналар, мысалы, жынысы,
... ... ... мінез-құлқы қабілеті. Басқа белгілері әлеуметтік жағдайға орай қалыптасқан, мысалы,
... ... ... білімі, мамандығы, әлеуметтік және меншіктік мәртебесі, діни наным-сенімі... Осы
... ... ... өлшемнің ішінде адамның әлеуметтік өмірінде айырықша орын алатын үш
... ... ... бар: тілі, этникалық белгісі (ұлты) мен конфессиялық-діни сенімі. Бұлар
... ... ... тығыз байланысты, сондықтан оны кейде ауыстырып айта береді
... ... ... тілдік белгісі немесе діни сеніміне сүйеніп, ұлтын анықтау жиі
... ... ... Бұл белгілерін халықтың ділі мен мәдениетінің ерекшелігіне тән ең
... ... ... факторлардың санатына жатқызады[16]. Шындығында, адамның рухани болмысының қалыптасуында тіл
... ... ... діннің атқаратын қызметі өте зор. Ежелгі дәуірден бұл екі
... ... ... сананың пішіні бір-біріне әсер етіп, бір-бірін дамытып, сол арқылы
... ... ... табиғаты мен рухани мәдениетінің баюына, қанат жайып өркендеуіне, сол
... ... ... өнердің, этиканың, құқықтың, философияның, ғылымның тууына себеп болды. Қазақ
... ... ... да жер бетіндегі басқа алықтар сияқты дүниетанымы мен діни
... ... ... ұзақ уақыт эволюциялық даму жолын басынан кешірді. Әлбетте, ол
... ... ... санадағы эволюциялық өсіп-өркендеуінің із-бедері сол халықтың тілінде, діни ұстанымында,
... ... ... мінез-құлқында сақталатыны күмәнсіз. Міне, осы әлеуметтік таным-түйсік жинақталып келіп,
... ... ... жалпы халық ретіндегі мінез-құлқы мен қабілет-қарымын, діл табиғатының бейнесін
... ... ... көрсетеді. Біз Шәкәрім шығармаларынан халқымыздың қоғамдық санасының пішіндері –
... ... ... мен дінінің белгілі уақыт пен кеңістік аралығындағы табиғи бейнесін
... ... ... көретіндігіміз осыдан. Сондай-ақ, Шәкәрім тілінен діни лексиканың қат-қабатын
... ... ... қолданыс түрлерінен қазақ халқының басынан кешкен ғұмыр тарихын, қоғамдық
... ... ... жүйесін, ежелден қалыптасқан наным-сенім, таным-түсінігін байқаймыз. Мысалы, бақсы, сарын,
... ... ... жын, тұл, тұлдау, құлшылық, құлдану, тас суретке шоқыну, отқа
... ... ... топан су, жәдігөй, лама, тәңір, құдай, алла, жаратқан ие,
... ... ... зардуштке, т.т. сөз бен сөз тіркестері осының айғағы. Осы
... ... ... мен сөз тіркестерін Шәкәрім терминдік мәнде жұмсап, семантикалық мағынасын
... ... ... байқау қиын емес. Мәселен, бақсы, сарын, сарнау, жын сөздерінің
... ... ... бағы тәнірлік сенімнің идеологиясы үн қатады немесе құлшылық, құлдану
... ... ... тәуелді, айтқанға жүріп, айдағанға көнетін тірі робот құлдық дәуірдің
... ... ... бірге одан да зор өз ықтияр, еркімен рухани кіріптар,
... ... ... берілген идеологиялық ықпалдың жемісі деген ұғымды білдіреді. Сол арқылы
... ... ... халқының қоғамдық санасының даму деңгейін пайымдауға толық мүмкіндігіміз бар.
... ... ... ол қоғамдық өмірдің дамуына тікелей әсер ететін қоғамдық жүйеге,
... ... ... иелеріне, сыртқы, ішікі факторларға байлаулы екені аян. Мәселен, Ресейде
... ... ... ғасырдың басында билік басына қарулы төңкеріспен коммунистердің келуі діңге
... ... ... көзқарасты түбегейлі өзгертті. Бұл әрине, қоғамдық сананың құрамдас бір
... ... ... жеке адамның ішкі сенім күшіне нұқсан келтіргені рас. Осыған
... ... ... адамгершілік, әдеп, тәрбие де ауытқулар болады. Сөз жоқ, бұл
... ... ... бағыттың тілге, соның ішінде тілтану ғылымына кері әсері болғанын
... ... ... алмаймыз.
Ұлттық Ғылым академиясының акдемигі Әбдуәли
... ... ... бұған орай пікірі мынадай: «Дінге қарсы кезінде құдайсыздардың сұрапыл
... ... ... болып, мұсылман халықтарының (оның ішінде қазақтар да бар) тілдерінен
... ... ... мыңдаған діни терминдер аз жылдың ішінде-ақ ұрпақ жадынан
... ... ... шыға бастады. Сөздіктерде беріле қалса, «көне», «діни» деген таңба
... ... ... Діни терминдердің мазмұнын, моральдық, діни , қашықтатып жібердік. Енді,
... ... ... халықтың дінмен қайта қауышуына, мектеп-медреселердің ашылып, діни ғылымның қайта
... ... ... байланысты мыңдаған діни терминдерді жұртшылық білгісі келеді. Мәселен, әділ
... ... ... сөздің мағынасы («справедливость») көпшілікке белгілі. Ал оның діни терең
... ... ... (Алланың бойына ғана тән әділдіктің ең биік өлшемі, ең
... ... ... адал қасиеті екенін) енді арнайы сөздіктер арқылы елге түсіндіру
... ... ... мәселен, иман, ғазауат, күпір, ынсап, инабат, мұджахит, мәуліт, мұрит,
... ... ... жәннет, жаһаннам, Қадір түні, бес парыз сияқты діни сөздер
... ... ... тіркестері өз мазмұнымен сөз қорына қайта оралып, өз орнын
... ... ... керек.
Демек, «көнерген» (тарихи, ескі, мағынасы
... ... ... пассив) сөздер де тіл байлығының бір көзі»[17], - деген
... ... ... жасайды тіл білімпазы. Бұл қағидалы пікірді бізде толық құптай
... ... ... жоғарыда академик келтірген мысалдардағ,ы діни терминдер Шәкәрім шығармашылығында бір
... ... ... дінді жалаң баяндап, құр уағыздау, соқыр сенімнен ада екендігі,
... ... ... тұрғысынан өз алдына дербес ғылым деңгейінде зерттеп және поэтикалық
... ... ... да ол көркемдік эстетикалық биік талғаммен бейнелеудің шыңына жеткізгенін
... ... ... айтқымыз келеді. Мысалы: «Ескі иманды отқа өртеп, // Асыл
... ... ... алған күн»; «Дозақ оты жалындаса, // Оны Жанар нұры
... ... ... білсем»; «Әншейін жұмбақ емес, өз ойымша, адамның екі дүниесіне
... ... ... керек»; «Жанымен сүйді әділет, ардың жолын, // Сондықтан ол
... ... ... терең ойдың»; «Жеті көк жерден оңай басқыш болып, //
... ... ... қол жетеді қармаласа»; т.т.
Кеңес дәуіріндегі
... ... ... көзқарастың халықтың діни танымы мен сауатына тигізген зияны шаш
... ... ... Ол үрдіс қоғамдық ғылымдардың бәріне бірдей тән еді. Мәселен,
... ... ... тілінің түсіндірме сөздігінде «дінге» мынадай анықтама берілді:
... ... ... «ДІН ар. зат. Құдайға құлшылық етіп, соқыр сенімге бас
... ... ... идеологиялық қондырманың бір түрі»[18]. «Ораза, намаз тоқтықта», «Дін -
... ... ... деген атейстік насихаттың жан-жақты жойқын шабуылы нәтижесінде дінтану біржола
... ... ... еді. Оның зардабы айдың, күннің аманында адамдардың жандүниесі азуына,
... ... ... дағдарысқа түсуге әкеліп соқты. Қазақ айтатын «Құдайлан қорықпағаннан –
... ... ... деген даналық қағиданың кері келді. Демек, діннің де адамдардың
... ... ... жоғалтып алмауына, ішкі жандүниесін кірлетіп алмауына тигізер шапағаты ерекше
... ... ... сезілгені сөзсіз. Бәлкім, жер бетіндегі діни ілімдерді зерттеу проблемасының
... ... ... да осындай себептерге байланысты десек қателесе қоймаспыз. Арнайы әдебиетте
... ... ... мәселеге төмендегідей сипаттама беріліпті:
«ДІН ІЛІМІ
... ... ... (теология – грек. құдай туралы ілім) – барлық діндердің
... ... ... қағидаларын жүйеге келтіріп, негізгі дәлелді етіп көрсетуге бағытталған діни
... ... ... жиынтығы. Құдайға, табиғаттан тыс құбылыстарға, жанның өлмейтіндігіне, о дүниеге
... ... ... негізделген»[19].
Бұл ретте Шәкәрім белгілі
... ... ... ілімдермен әбден таныс болғандығын және оның кемшілік санаған тұстарына
... ... ... сыни көзқарасын ашық білдірген. Автордың назар аударар уәжді шарттары
... ... ... ғылымның ақиқат жетістіктерімен тұп-тура, дәлме-дәл келіп отыруы озық ойлы
... ... ... белгісі. Оның: «Пайғамбар Мұса жолықса, // Сөйлесіп көңілім орнықса:
... ... ... «Адасты жібермей, - дер едім, - // Тәуратты қайта
... ... ... көрсем, ән салып,// Қуанар едім қарсы алып: // «Ақында
... ... ... иманың, // Тағы үйрет, - дер ем, - /бір
... ... ... «Зардуштке айтсам кезі кеп: // «Үйреттің ақыл нұр ғой
... ... ... // Ұға алмай отқа шоқынып , // Бұзылды елің
... ... ... жеп». «Будданың ұстап білегін, // Айырылмай бірге жүремін: //
... ... ... бақсы, ламаға, // Шоқынды елің, білемін». «Айсаны көрсем егер
... ... ... дінінен». «Мұхаметті көре алсам, // Сөз айтып, жауап бере
... ... ... // «Адасты молда, - дер едім, - // Құранды
... ... ... , келе алса». Бұл күнде дұрыс иман жоқ, //
... ... ... дін нәпсі тыәған жоқ. // Ақылы саудың ойына, //
... ... ... діндер сыйған жоқ. Анықты ешкім тапқан жоқ, // Іздемей
... ... ... жатқан жоқ. // Әлімді залым қылатын, // Шатақ діндей
... ... ... жоқ. Ақыл да безді олардан, // Із қарап жүр
... ... ... // Байқамай көбі адасты, // Көңілге бірақ сол арман.
... ... ... сынап дүние ісін, // Білмеді құдірет киесін. // Денеге
... ... ... жеңгізіп, // Таба алмай қойды Иесін. Затшылдық көзін байлады,
... ... ... адастырып айдады. // Жан билемей, тән билеп, // Ақылдың
... ... ... қайнады. Ғылым деп уды жегізді, // Денесіз зат жоқ
... ... ... // Дәлелсіз пәнмен перделеп, // Тапқызбай қойды негізді»; «Тәңірінің
... ... ... таза,болып бақ сен де кірсіз, //Әлің келсе, менен қаш,
... ... ... – мінсіз»; «Молдалардан дін сұрасаң, // Сандырақтап, сандалар. //
... ... ... бас құрасаң, // Жан, құдай жоқ, - дер тұра-ақ»;
... ... ... көнсем, жан иесі - // Тәңіріге де көнгенім»; «Әділет
... ... ... мейірім, нысап - // Құлшылығым Тәңіріме. // Қиянатқа жанды
... ... ... // Жанбан отқа шырқырап»; т.т. мәтіннен суреткер-ойшылдың тіліміздегі қаншама
... ... ... ұғымның лексикалық мағыналық ажарын, Терминдік мәнін ашып, табиғи жан
... ... ... тәнті боламыз. «Өлең – сөздің патшасы» арқылы зерде елегінен
... ... ... тұжырымдаған қуатты ой түйіндерінен Шәкәрімнің теологиялық ілімнің үлкен білгірі
... ... ... тайға таңба басқандай ап-анық сезіліп тұрады. Дінтанушы-оқымыстының «Сіз бояулы
... ... ... тұтасыз, // Мақтаның мен пайда үшін. // Сусыным деп
... ... ... жұтасыз, // Кетпегейсіз бір құлап. Таза ақылмен таппаған дін,
... ... ... Шын дінемес – жындылық. // Қармалаған бір соқырсың. //
... ... ... ой мен көз, құлақ»; «Хақиқатты дәл көруге, // Жан
... ... ... көз керек. // Бас көзімен сенделуге, // Бізге рұқсат
... ... ... шырақ; «Таза діннің шын негізін, // Ұстаған бір бенде
... ... ... // Дүние толған көп шатақ дін, // Бәрі бірдей
... ... ... Дін тазасын діннен ізде, // Дін шатағын сынға сал.
... ... ... Анық айна өзіңізде, // Айда ақылды қаттырақ. Шала дін
... ... ... пән де таппас, //Дін тазасын ой табар. // Еркін
... ... ... тіпті адаспас, // КЕзсе кірсіз жарқырап. Шынды таптым, қайғы
... ... ... // Шын сырымды айтайын. // Дін де, пән де
... ... ... адасты, // Дау сабасты барқырап»; «Пән жамылған әлімдер, //
... ... ... жамылған зәлімдер, //Бере берсең, бәрін жер, // Сол жалмауыз
... ... ... без»; «Шолақ ойлы, дәлелсіз шолтаңдаған, // Фанатик діншілсің ғой
... ... ... маған», - деуі әлгі пікірімізді айғақтай түседі.Бұл – қажы
... ... ... дінді жалаң, жаттанды, тоты құстай тақылдап, ойсыз қайталау емес,
... ... ... аралап, тамырын қуалап, тарата игергендігінің нақты мысалы.
... ... ... Шәкәрім творчествосын зерттеушілердің бірі Қайым Мұқаметханов: «Шәкәрім дін мәселесіне
... ... ... фанатик емес, ол схоластик дінді тіпті мойындамаған, діни соқыр
... ... ... мүлдем аулақ, сыншыл еркін ойдың, өз сөзімен айтқанда, «ноқтасыз
... ... ... «сау ақылдың» адамы», «Шәкәрімнің философиялық ой жүйесінен материалистік бағыт-бағдар
... ... ... деп білеміз... Әдебиет, өнер жағын былай қойғанда, дүние жүзіне
... ... ... әйгілі философтардың біразын оқып, білгені анық байқалады. Мысалы, ХІХ
... ... ... екінші жартысында пессимистік философиясы бүкіл Европаға кең тарап, етек
... ... ... неміс философы Шопенгауэрді (1788-1860) Шәкәрімнің оқығанын көреміз. Оқып қана
... ... ... оның пессимистік философиясын сынап, өзінің батыл ой-пікірін айтқан.
... ... ... - Шопенгауэрдің дүние дозақ, дүниеде тыныш өмір сүруге болмайды
дегені
... ... ... емес, - дей келіп: - Дүние дозақ емес, бейіс,
... ... ... дозақ етіп отырған – адам баласының, үстем таптың зорлығы,
... ... ... күш-қаруы, адам бір бауырдай болып, өнер білмімен, таза еңбекпен
... ... ... байлығынан пайдаланып отырса, дүние бейіс болуында сөз жоқ. Мұны
... ... ... Шопенгауэр адасқан, - дейді»[20], - деп пікір түйеді.
... ... ... Қазақ елінің тәуелсіздік алуымен бұрынғы атейстік көзқарас
... ... ... өзгеріп, имандылыққа бет бұрдық. Қалың бұқараның діни сенімі мен
... ... ... еркіндік пен ерік берілді. Дін мәдениетін көтеретін рухани ғибадат
... ... ... мен білім ошақтары, арнайы басылымдар мен дінтанушы, теолог мамандар
... ... ... санап көбейе бастады. Діни дүниетанымға байланысты термин сөздердің емлелік
... ... ... тәртібіне де көңіл бөлініп, теологиялық көзқарас тұрғысынан ұсыныс пікірлер
... ... ... көре бастады. Философ, тәфсиртанушы Мұхиддин Исаұлы «Қазақ әдебиеті» газетінде
... ... ... тіліндегі анықтамалық сөздіктерде «Алла» сөзін емлелік қате әліптеп жүргендігіміз
... ... ... мәселе көтеріп, дұрысы «Аллаһ» деп бас әріппен жазылуы шарт
... ... ... ескертті. «Алла сөзі Ұлы Жаратушының өзіне тән аты болғандықтан
... ... ... әріппен жазылады. Және соңында да «һ» әрпі бар. «һ»
... ... ... жеке өзі «Аллаһ» деген мағынаны білдіретін Жаратқанның есімі»[21], -
... ... ... дінтанушы ғалым пікірі. Егер тәфсиртанушының уәжіне сүйенсек, бұған дейін
... ... ... жазып келген Жаратқан Иенің атын міндетті түрде түзетуіміз шарт
... ... ... Әрине, бұл пікірді қолдай қою қиын. Қазақ әлімсақтан
... ... ... [Аллаһты] – Алла, Алда, [Аллаберген, Алдаберген деген кісі
... ... ... жиі кездеседі], молланы – молда деп қазақ тілінің үндесдытік
... ... ... сәйкес әдеби нұсқасы нормаланса, және қалыптасқан тарихи дағды болса,
... ... ... түзету жасау біздіңше, ағаттық деп білеміз. Ең бастысы Аллаға
... ... ... болса, Жаратқан Иенің атын ана тіліндегі дыбыстық жүйесінің заңдылығына
... ... ... ғасыындарлар бойы орнығып, қалыптасқан атауын өзгертіп, араб тіліндегі нұсқасын
... ... ... күйінде қайталау шарт емес деген ойдамыз. «Мұсылмандық шарты»атты
... ... ... Шәкәрім былай деп жазады: «Алла тағала барша адам баласына
... ... ... Алла тағаланың барлығын, бірлігін һәм өзін Жаратқан Иесі екенін
... ... ... иман келтіріп, құлшылық қылсын деп жаратқан. Аятта: «жын менен
... ... ... құлшылық қылсын деп жараттым!» - деген.Солайша құлшылық үшін жаралғанды.
... ... ... кітаптан,оқымағандарыңыз молдалардан есітіп білген шығарсыздар...Бұл кітап әрбір қазақ оқуға
... ... ... болып әрі оларға пайда, әрі өзіме сауап болар ма
... ... ... деп Алла тағаланың рахметінен үміт еттім. Амин»[22]. Дінтанушы,
... ... ... қажы Шәкәрім халықтық тілдің қалыбымен Алла тағала, молда деп
... ... ... ана тілін де, дінді де бір кісідей игерген және
... ... ... басқа діндермен салыстыра зерделеген оны Жаратқан Иенің атын дұрыс
... ... ... деп қалай күнә тағамыз. Әрине бұл өрескел қисынсыздық
... ... ... еді. Сондықтан қазақ тілінің сингармонизм заңына сүйеніп, артикуляциялық дыбысталуына
... ... ... айту мен жазу әдеби тілдің нормасына сай келеді деген
... ... ... 2.2.Қоғамдық-философиялық категориялар мен ұғымдарға қатысты атаулар.
... ... ... ХХ ғасырдың басындағы Дала ойшылдарының арасында
... ... ... биік тұлғалардың бірі - Шәкәрім Құдайбердіұлы. Өйткені оның шығармаларындағы
... ... ... көзқарасын білдіретін ғылыми тұжырымдары мен ой қорытындыларын бейнелейтін қолданыстардан
... ... ... категория деңгейіне котерілген терминдік сөз жасамды бірден аңғаруға
... ... ... Ойшыл қаламгер дің бұл атап айтарлық ерекшелігі - ғылыми
... ... ... еңбектерімен қатар поэтикалық шығармаларына да тән қасиет. Әрине поэтикалық
... ... ... да Әрине поэтикалық шығармаларындағы даналық күрделі ойды стильдік бояу,
... ... ... коркемдік бейнелеу арқылы параллель жасау деп те түсінуге болар.
... ... ... табиғаты терең ойланып,қисындау машығы бөлек жанның ақындық тіл кестесіне
... ... ... әсері болмауы әсте мүмкін еместігі аян. Дегенмен бұл жөнінде
... ... ... ақындық толғаныстарына кеңірек тоқталып, ғылыми талдау жасауды кейінге
... ... ... тұрып, оның «Үш анық»аталатын философиялық трактатына көңіл аударып көрсек.Мәселен,
... ... ... «Адам хақиқатты бас көзімен көрмейді, ақыл көзімен кореді...Өлімнен соң
... ... ... түрлі тіршілік бар. Екі өмірге де керекті іс-ұждан» («Әлем»альманах.А.,
... ... ... 18-бет). Осы сөйлемдердегі ерекшеленген тіркестер ана тіліндегі философиялық ойды
... ... ... қалыптасқан әдеби нормаға сәйкес оралымдар болмаса да, кез келген
... ... ... түсінуі мен ұғымына жақын екені аян. Бұл авторлық ізденістен
... ... ... ілкі тәжірибенің белгісі, әлі философиялық терминология өз алдына толық
... ... ... дербестеніп бөлініп шығатындай тілдік сұраныстың болмауы - жазба дәстүрдің
... ... ... орнығып, ол лексикалық тұлғаларды тұтынуға қажетті әдебиеттердің тым аздығы
... ... ... деген жөн сияқты. Кейбір жеке тұрғанда мағынасын ажырату өте
... ... ... сөз тіркесі арқылы жасалған терминдік ұғымды контекст ішінде тұтас
... ... ... ғана семантикалық жағынан білдіретін ұғымын аңғаруға болады. Мысалы: «Осы
... ... ... көзге ілінбейтін кішкентай жаңдылардан бастап адамдарға шейін бәрі
... ... ... нәсілдерінің жаксылақта болып,өсіп-өнуіне қам қылады. Мұны - «барлык таласы»
... ... ... дейді». Бүгінгі оқырманға жоғарыдағы сөйлемдердің көтерген философиялық жүгін шамамен
... ... ... болғанмен, стильдік ескілігі және сонымен бірге бұл саладағы терминдік
... ... ... жасамның қалыптаса қоймағандығы мәтіндегі қолданыстан анық корінеді. Шәкәрімнің «барлық
... ... ... Спиноза Бенедиктің ілімі бойынша «барлық материалдық денелер мен құбылыстарды
... ... ... ұғым ол – субстанция (түпнегіз)»[23]- дегеніне де келеді. Сондай-ақ,
... ... ... философиялық пайымдау бойынша ғылыми ортада қалыптасқан материя ұғымын да
... ... ... «Герберт Спенсер күн сайын білінуі қиындаған
... ... ... туралы қанша дау айтысып, ой жүргізсең соншалық ашық (форма)
... ... ... адамнан үстін бір нәрсені барлыққа келтіруші, бұрыннан бар, тіпті
... ... ... бір қуаттың барлығы аңғарылады дейді». Материяға берілген сөздіктегі анықтама:
... ... ... санасынан тыс және оған тәуелсіз өмір сүретін объективтік шындық,
... ... ... дүниенің түп негізі»[24] - делінген. Демек, мұнан ойды
... ... ... лексикалық тұлғаның даму эволюциясын кореміз. Оған сөз болып отырған
... ... ... материя ұғымындағы барлық лексикалық бірлігі сөйлем ішіндегі синтаксистік байланыс
... ... ... түрлі позицияда жұмсалып әлгі айтқанымызға көз жеткізе түседі. Тағы
... ... ... мысалға жүгінелік.
«Сүйтіп соқыр кісіше сандалып
... ... ... пайғамбар дегендер шығып, барлықтың бәрін жаратқан ие бар,өлген соң
... ... ... түрлі тіршілік бар, осы өмірде қылған ісіңе қарай ол
... ... ... де өлшеусіз бақ,қиын азап бар, мұны бізге сол жаратушы
... ... ... білдіреді дейді. Сіздерге ұқтыруға бұйырды деген. Ол кездегі адамның
... ... ... қатары бұған нанып ерсе де, бір қатары нан алмай
... ... ... қалып алып қалған әдетінен шыға алмаған.
... ... ... біліп жаратқан ие де жоқ, өлген соң өмір де
... ... ... деген жолдың түбінде осы барлық әлем неден бар
... ... ... деген ойдан шыққаны төменгі сөзден мәлім болды. Ескі заманның
... ... ... әр нәрсенің түпкі негізі неден жаралғанын тексеріп, тамам нәрсенің
... ... ... төрт нәрсе деп білген. Онысы -от, су, топырақ,
... ... ... «Жоғарғы айтылған барлықтың бәрі өздігінен жаралып
... ... ... оны былай қылайын деп біліп жаратқан ие жоқ деген
... ... ... әлдеқашан айтылып келе жатса да, әсіресе 17-18-19-жүз жылдардың аяқ
... ... ... шейін Европа ішіне көбірек жайылды».
«Мұқым
... ... ... бәрін бар қылып тұрған - жаратылыс жолы. Сондықтан біліп
... ... ... ие деген бекер сөз,ол жаратылыс жолы осы жаралғандардың өзінен
... ... ... нәрсе емес. Осыдан бөлінбейтін заң барлықтың бәрі сол заңнан
... ... ... жаралып жатыр». Контекстен анық байқалатын барлық лексикалық тұлғасыныңм авторлық
... ... ... бір мағыналық реңкі атомды білдіреді. Яғни мұнан біз бұл
... ... ... жасамның әмбебаптығына куә боламыз. Пікіріміз дәлелді болу үшін Шәкәрімнің
... ... ... сілтеме жасап,ойымызды бекіте түсуге тырысалық.
«...Сүйтіп
... ... ... шіріген денелерден шыққан иіс, жалындар да бір жола жоғалмай,
... ... ... айналып осы барлықтың ішінде бар болып жүреді.
... ... ... Жанменің айтқанымдай баста бар болса, тұрған денесі орын болуға
... ... ... жарамаған соң, денеден шыққанда біржола жоғалып кетпейді. Құр ғана
... ... ... болса, бұрыннан бар жанның жоғалуына түк дәлел жоқ. Олай
... ... ... бір түрге түсіп, барлықтың ішінде бар болып жүреді» -
... ... ... ол. Данагөй ойының қуаттылығы сондай, қарапайым ауызекі тілдік қолданыстағы
... ... ... алуан түрлі комбинациялық тіркес арқылы терминдік деңгенге жеткізген шығармашылық
... ... ... байқаймыз. Маман зерттеушілер «Үш аныққа» мынадай баға береді: «Осы
... ... ... шығармасын Шәкәрім ұзақ дайындықтан соң жазған және
... ... ... Жаңа замандағы қазақ кәсіпқой философиялық алғашқы туындысы болып
... ... ... Бұл шығармада айтылған ойлардың сыры мен астарлы қатпарлары
... ... ... Бастығы материализм және идеализм тәрізді екі анықпен Шәкәрім шектелмей,
... ... ... жолы – үшінші анықты ұсынды: «Еңбекпен, өнерпенен //
... ... ... ойға тоқылса, // Жайнар көңіл, қайнар өмір // Ар
... ... ... оқылса»[25]. Ар ілімі, анық лексикалық тұлғасы дәл осы семантикалық
... ... ... бұрын-соңды тілдік қолданысқа түспеген Шәкәрімнің сөздік қорымызға енгізген философиялық
... ... ... термині. Оның лексиконынан дала ойшылдарының дәстүрлі дүниетаным, қарым, қабілеті
... ... ... ұшқыны байқалатыны сөзсіз. Өйткені ол өзіне дейінгі даналық ойдың
... ... ... сол дәуірдегі қазақ қоғамының жетістігін сабақтастықпен дамытқан ірі тлға.
... ... ... Шәкәрім Құдайбердіұлы өз дәуірінде «Үш анық», «Мұсылмандық
... ... ... «Түрік, қырғыз, қазақ һәм хандар шежіресі» атты еңбектері арқылы
... ... ... қауымға философ, теолог, тарихшы ретінде танылды. Дүниенің жаратылысы мен
... ... ... танудағы ғылымның дамуы, жан мен тән, ақыл мен ұждан
... ... ... зерттеушінің ізденістері әлбетте, ана тілінде бұл саладағы соны ұғымды
... ... ... атауларды қалыптастыруға себеп болды. Бұған Шәкәрімнің тумысынан зерек жаратылуымен
... ... ... қаймағы бұзылмаған ұлттық әдеп-ғұрып пен халықтық тәлім-тәрбиеден жастайынан уағызданып,
... ... ... өсуінің зор әсері болғаны шүбәсіз. Сондай-ақ ол өскен ортада
... ... ... тартқан үлкен сыйы – ұлы Абайдың ұстаздық тағлымы .
... ... ... өзі кейінірек былай деп жазады: «Әкеміздің бір шешесінен туған
... ... ... Ибраһим мырза, қазақ ішінде Абай деп атайды, сол кісі
... ... ... һәм орысша ғылымға жүйрік һәм Алланың берген ақылы да
... ... ... қазақтан бөлек дана кісі еді, ержеткен соң сол кісіден
... ... ... алып, әр түрлі кітаптарын оқып, насихатын тыңдап, аз ғана
... ... ... сәулесін сездім»[26]. Шығармашылық бағыт-бағдар айқындап алуына үлгі-өнеге көрсеткен Абай
... ... ... Шәкәрім шын ықылас бейілімен орындауға бар күш-жігерін аямай жұмсады.
... ... ... жасына дейін ол араб, парсы, түрік, шағатай, орыс тілдерін
... ... ... меңгеріп алады. Ұдайы Абай ағасымен жүздесіп, шығармашылық өнерінің қыр-сыры
... ... ... мол тәжірибесінен үйреніп, бойына сіңіріп өскен талант иесінің дүниетанымы
... ... ... ой өрісіне бұл ерекше ықпал етті. Абыз ақын өзінің
... ... ... қолы, баруға аяғы жетпеген елдерге білім іздетуге шәкіртіне ақыл-кеңес
... ... ... – оған деген шын көңілінен сенім артқанының белгісі еді.
... ... ... сәтте Шәкәрім естелігінің ойталқыға салар тұсын қайталап көңіл сүзгісінен
... ... ... білім іздеп алыс сапар шеккен жанның қазақ сөзін байытуға
... ... ... үлес қосқанын ойша шамалап қана қоймай, тілдік қолданыстағы сөзжасам,
... ... ... саласына сіңірген сүбелі еңбегін жақынырақ тани түсуімізге септігін тигізеді.
... ... ... «...Мен: «Абай аға, қай жерден білім іздеуім
... ... ... - дегенде, Абай: «Ертедегі грек ғалымдарының білімін Стамбұлдан табасың,
... ... ... араб білімін Мекке, Мединадан табасың, Мысырдағы Александр салдырған кітапханадан
... ... ... ғалымдардың шығармаларымен танысасың, - осы төрт жерге жіберемін» -
... ... ... Абаймен уағдам 40 жасымда орындалмай қалды. Себебі, Абай өте
... ... ... көретін менің ағам Шәке қайтыс болды. Абай Шәкенің зиратын
... ... ... басында отырып салдырып, қырқын бергізді. Шәке 1901 жылы қайтыс
... ... ... Одан бұрын 1892 жылы Оспан қайтыс болды. 1904 жылы
... ... ... Мағауия қайтыс болды. Мағаштың қазасы Абайға қатты батты: Абай
... ... ... ойдан айықпай, ауыр қайғыға оранды, қасынан шықпай күзетуде болдым.
... ... ... басты адамдары жиналып, Мағауияның қырқын беруге дайындалдық. Ақыры берік,
... ... ... жеңгізіп, Абай көпке қарап, маған қолымен нұсқап: «Мына Шәкәрім
... ... ... екен. Бұған білім іздетем деп мен де үмітте болып
... ... ... Оо үмітім орындалмады. Мұның бақытсыздығына үш туысқанның қаза табуы
... ... ... келді»[27], - деді кейіп.
Мен: «Абай
... ... ... Сізге берген сертімді қайткен күнде орындаймын! – дедім...» Шынында,
... ... ... – Құдайдан шыққан бу» деп Шәкәрімнің бейнелеп айтқанындай, сөз
... ... ... адамның қасиетті, киелі құралы. Адамға сөйлеуді, сөз саптауды басқа
... ... ... ерекшелеп Құдай берді. Дананың өзі өлсе де, сөзі өлмеуі
... ... ... екен. Демек, сөзді тұтынушы орынды жұмсап, жауапкершілікпен қолдануы ләзім.
... ... ... сөз қадірін түсінген Шәкәрім сертіне жетіп, Абай қазасынан бір
... ... ... жылдан соң Меккеге барып қажы атанып, жол-жөнекей әрі-бері Стамбұлға
... ... ... 13 күннен 26 күн аялдап, тарихи-шежірелік, ғылыми-танымдық көптеген кітаптарды
... ... ... арабтың, түріктің оқымысты ғұламаларымен ой жарыстырып, пікір бөлісіп, сұхбаттасып,
... ... ... арада дәнекер болар достық байланыс орнатып, почта арқылы қыруар
... ... ... еңбектерді елге жіберіп, сана-зердесінде сілкініс жасап, рухани қанаттанып, қуаттанып
... ... ... Бұл рухани сапар Шәкәрімнің былайғы дүниетаным көзқарасына пәрменді әсер
... ... ... шығармашылық бағыт-бағдарын айқындауына ықпалы айтарлықтай күшті болды. Дүниенің жаратылу
... ... ... ақиқатына жетуге деген оның ынта-ықыласы мен ізденісі Шығыстың, Еуропаның,
... ... ... бұл жөнінде жазылған еңбектерімен тынбай танысып, түйген тұжырымды пікірлерін
... ... ... зерделеп, ұзақ зерттеуі нәтижесінде көңіл түпкіріне ұялаған сырын ортаға
... ... ... ұйғарды. Сондықтан Шәкәрім өз дәуірінің озық ойлы оқымыстысы ретінде
... ... ... дүниетаным әлеміне сүбелі үлес қосты, соған орай ана тілінің
... ... ... бейнелеу мүмкіндігі мен қолданыс аясының шеңбері кеңи
... ... ... елеулі қызмет етті. Әсіресе, қоршаған сыртқы дүниені танып білудегі
... ... ... жалғасып келген діл мен діни түсініктерді адамзаттың ғылыми
... ... ... салыстыра талдап, ой қорыту нәтижесінде діни теологиялық, қоғамдық-әлеуметтік,
... ... ... философиялық сөйлесу қатары түзілді. Мысалы, діни-теологиялық, философиялық еңбектерінде
... ... ... тән,нұр, жаралыс, жаратушы, ие, құдай, тәңір, алла, пайғамбар, шариғат,
... ... ... кәпір, мұсылмандық шарты, мүрит, пір, әулие, сопы, бақсы, бал
... ... ... сарын, шоқыну, ғибадат, құлшылық, аят, хадис, дозақ, бейіс, періште,
... ... ... талақ, тәпсір, арам, иман, жар, шын, жын, құран, тәурат,
... ... ... зат, затшылдық, анық, танық, рух, сезім, ерік, құн, әділет,
... ... ... талап, ақыл, сана, ой, құдірет, кие, мән, мейірім, ынсап,
... ... ... ниет, рақым, қанағат, абырой, ұят, сабыр, парыз, ындын, құмарлық,
... ... ... ұждан, ақ жол, солу, сөну, теріс, ақырет, шәйтан, адасу,
... ... ... мәңгүр, қиянат, мансап, философ, психолог, спиритизм, гипноз, телепатия, фахризм,
... ... ... лунатизм, позитивизм, ұйқыда кезу, түскер, көз тигізу, тұқымдастық, жан
... ... ... сөйлесу сияқты сөздер мен сөз тіркестерін жоғарыда айтылған ыңғайда
... ... ... жаңа реңкте жұмсағанын аңғарамыз. Бұл ұғымдар мен
... ... ... бейнелеуде Шәкәрім өзіне ғана тән шығармашылық түрлі ізденіске баруына
... ... ... келді. Ең бастысы ол қазақ тілінің ішкі мүмкіншілігін сарқа
... ... ... нәтижесінде әлгі аталған жаратылыстану саласындағы алатын сөзжасамның негізін қалады.
... ... ... тілімізде бұрыннан тұтынылып келген сөздер мен сөз тіркестерін мақсатты
... ... ... терминдік мәнде жұмсалудың алғышарты жасалды.
Шәкәрімнің
... ... ... қатпарының тереңдігі сөздің полисемантикалық мағынасын құлпыртып, мағыналық реңктерін стильдік
... ... ... арқылы соны ұғымды айқындап беруге қиыстыра білуі - шығармашылық
... ... ... нәтижесі. Мәсе–ен, дүние, жар, нұр, көңіл, адасу, шын, жоқтық,
... ... ... полисемантикалық мағынасын сәтті қолдану арқылы Шәкәрім адам дүниетанымына
... ... ... аудартып, жаратылыстың ақиқат сырын ашады. Қаламгердің түрлі синтаксистік комбинациялармен
... ... ... конструкциясын түзіп, бір сөздің түрлі семантикалық реңктерін жаңғыртып, жаңа
... ... ... ұғымд айқындауға жұмсауы үлкен шеберлік. Мысалға жүгінелік: Ойың бұзылмаған,
... ... ... Қиянат қылмаған, көңіл! Анық шын бұл маған, көңіл; Балалықты
... ... ... көңіл! Асығыс зырлаған көңіл! Боялып, сырланған көңіл! Тереңге зымыраған
... ... ... Дұрыс деп тыңдаған көңіл! Ауыспай тұрмаған көңіл! Не болар
... ... ... көңіл! Ой тырнаған көңіл! Тынып ап тынбаған көңіл! Хақиқатқа
... ... ... сенді; Бозторғай шырлаған көңіл! Бұлбұлдай жырлаған көңіл! ымдаған көңіл!
... ... ... ұсынбаған көңіл! ұнаған көңіл! көңіл жұмсақ; Көңіл өлген, көңіл
... ... ... Көңілге толып қан селі, т.б. Осы сөз тіркестерінен көңіл
... ... ... тұлғасының контексте адамның мінез-құлық, жан дүниесіндегі өзгерістердің алуан-алуан райы
... ... ... нәзік иірімдерін тап басып, сезім түйсігіне әсерлі қабілетін аша
... ... ... Демек, бұл арада ойшыл-суреткер көңіл лексиконын философиялық , психологиялық
... ... ... деңгейіне көтеріп, терминдік мәнде қолданып отыр.
... ... ... Құран, Тәураттағы діни-теологиялық және философ ғалымдарының дүниенің жаратылуы хақындағы
... ... ... зердесіне тоқып, игерген ойшыл ақын өмірдің көз алдына өтіп
... ... ... ақиқат ағымын адам бойындағы құбылыспен егіздеп, яки макрокосмос пен
... ... ... қатар қойып, бір-біріне шендестіре отырып, оқырман көкейіне өзінің тұжырымын
... ... ... Ақынның даналық ой түйіндерін өлеңдерінде өмірдің өзіндей антитеза Мысалы:
... ... ... беріп жарық, жылы нұрдан, // Күн атам жерді буаз
... ... ... қылған, // Өсімдік туған осыдан, // Жетіліп, өсіп, толғанда
... ... ... // Құрт болған дәнде неше мың сан, // Жаралай
... ... ... біз сонан... Жанымыз күннен келген Бірі нұр беріп, бірі
... ... ... тамақ, // Өсірген күтіп, әлпештеп-ақ, // Бұзады бірақ қайтадан.
... ... ... жетем, толам, қайта солам, // Әрі анам бұл жер,
... ... ... молам, // болса, барады аман, // Қиянат істі қылмаған.
... ... ... мысалдардағы автордың ой қорытындысы метафоралық антитеза арқылы өмірдегі қарама-қарсылық
... ... ... бір-бірін толықтырып тұратын дамудың диалектикалық негізгі қағидасы екенін сипаттаған.
... ... ... бұл тәсілі арқылы макрокосма-күнді микрокосма-атаға, жерді анаға кейіптеп, дәл
... ... ... қарама-қарсы екі күштің арасындағы нұр мен топырақ,судың үндестігінен жер-ананы
... ... ... қылып, үшінші өсімдікті туғызу, одан жетіліп, өскен дәннен
... ... ... мың сан құрт болғанын, осы құрт-тіршіліктің жаратушылық құдіреті дәннен
... ... ... жарып адамзатты шығаруы табиғи өте әдемі паралель жасалып, теологиялық,
... ... ... шығармаларға тән стильдік пішінде баяндалған. Мұндағы ойшылдың басты ұсынған
... ... ... танымы жанның күннен келген нұрдан, тәннің топырақ пенен судан
... ... ... екенін дәлелдеу және бұл ұғымдар контексте жеке-жеке теософиялық һәм
... ... ... мағына үстеп тұр. Яғни дүниенің жаратылу тегі туралы ол
... ... ... көзқарас позициясын қазақ халқының стихиясы өлең сөзге әдейі аударып,
... ... ... жеңіл ұялатуды мақсат еткен. Бұл ретте Шәкәрім өзінің алдындағы
... ... ... Абайды үлгі тұтқан. Абайдың ...Күн – күйеу, Жер –
... ... ... сағынысты, // Құмары екеуінің сондай күшті... // Күн күйеуін
... ... ... көксеп ала қыстай, // Біреуіне біреуі қосылыспай. // Көңіл
... ... ... лебіне тойғаннан соң, // Жер толықсып, түрленер тоты құстай...
... ... ... деген өлең жолдары жоғарыдағы жыр шумағына көркемдік-идеялық жағынан егіздің
... ... ... ұқсас болғанмен тұтастай қайталау емес, Шәкәрімде философиялық категория нақтыланып,
... ... ... түскендігін көреміз. Дәл осы пікір пайымын терңдетіп, «Жан менен
... ... ... һәм көңіл» деген туындысында Шәкәрім поэзия тілімен обьектісін көркем
... ... ... философиялық құбылысты адам болмысының табиғатымен шендестіріп, психологиялық талдау
... ... ... түсіндіреді. Ақын қоршаған дүниені танып білудегі өзінің ғылыми тұжырымын
... ... ... қабылдауына қарапайым мысалдармен таратып, тарқатып, қисындатады. Басында жан мен
... ... ... екі басқа, // Жан шыдап тұра алмайды қозғалмасақа. //
... ... ... сауыт сықылды жанның орны, // Оған да күту керек
... ... ... мен дене – қосылған ерлі-қатын, // Екеуінен туады көңіліміз...
... ... ... жан, шешесі дене болып, // Көңіліміз сол себептен екіталай...Дене
... ... ... түпсізге қызымызға, // Жан билесе, жаманнан қалмақ аман... Өлмес
... ... ... өзгермес орын керек, // Сондай іске ұмтылсақ, шаттанады. //
... ... ... құмары – істемек, біліп алмақ, // Бөгет бола береді
... ... ... салмақ...Балалар жас күнінде тым елгезек, // Әрнемеге жүгіріп қғар
... ... ... // Ол кезінде жан күшті, дене нашар, // Осыдан-ақ
... ... ... ұқсаң керек...Анық қара: жан – өзің, дене – киім,
... ... ... Мақтан, бояу – денеге берген сыйың. // Жанға мұндай
... ... ... азық емес, // Оған пайда не қылдың жалғыз тиын?
... ... ... көбірек мысалға жүгінуіміз контекстегі сөздің идеяны ап-анық айқындауға қызмет
... ... ... адекватты терминдік жүк арқалағандығына назар аударту. Шәкәрімнің бұл еңбегі
... ... ... дейінгі Шығыстың, Батыстың даналық мектебінің дәстүрін жалғастырып, өлеңмен жазылған
... ... ... мен тән һәм көңілдің табиғатын, даму эволюциясын сипаттаған,
... ... ... берген теология, философия, психология ғылымдарына қатысты ғылыми трактат деуге
... ... ... Оның поэзия жанрында көбірек қалам тербеуінің екінші себебі, біздіңше,
... ... ... терминдік қатардың тұрақтап, қалыптаспағандығын ескеріп, және идеясын образбен әсерлі
... ... ... туған. Жоғарыдағы мысалдарда әрбір сөздік бірлік белгілі философиялық ой-тұжырымды
... ... ... қызмет етіп, соны семалық оттенкте жұмсалып тұр. Бұл жағынан
... ... ... тұлғаға жан бітіріп, белгілі тілдік ұғымды беру мақсатында мағынасын
... ... ... құбылта тұтыну Шәкәрім шығармашылығының негізгі ерекшелігі.
... ... ... Шәкәрім жинақтарында текстологиялық жағынан өзгеріссіз жарияланған «Еңбекпенен, өрнекпенен
Өнер ойға
... ... ... көңіл, қайнар өмір,
Ар білімі оқылса», - деген өлең жолдарындағы
... ... ... білімі сөздік тіркесін
ғалым Мекентас Мырзахметов ар ілімі[28] деп қолданады.
... ... ... контекст бойынша логикалық жағынан ілім ұғымында, яки орыс тіліндегі
... ... ... сөзінің баламасын білдіріп тұр. Бұл лексикалық тұлға Абайдың сөздік
... ... ... бір рет ұшырасып, Қайғы шығар ілімнен, // Ыза шығар
... ... ... // Қайғы мен ыза қысқан соң, // Зар шығады
... ... ... деген өлең жолында келіп, білім, оқу мағынасында стильдік қызметте
... ... ... Шәкәрімде білім, ілім, ғылым сөздері терминдік мәнге ие болып,
... ... ... мағына үстеп, дербестеле бастағандығын, бүгінгі қазақ тіліндегі нормасына жақындай
... ... ... байқаймыз.
Қорытындыда зерттеу жұмысының нәтижелері қарастырылды.
... ... ... Құдайбердіұлының қазақ әдеби тілінің нормалануы мен дамуына және рухани-діни,
... ... ... лексикалық қолданыстың әдеби тілде орнығуына қосқан шығармашылық үлесі
... ... ... орны айқындалды.