... ... ... ... ... ... Радиация латын тілінде радиус-сәуле деген сөз.
Радиацияға күннің
... ... ... ғарыштық сәуле, жердің табиғи радиоактивтік заттарының сәуле шығаруы және
... ... ... радиоактивті изотоптар жатады.
... ... ... Галактикалық ғарыш сәулелерінің, құрамында протон ағымдары
... ... ... альфа-бөлшегі, яғни гелий /13-14%/, электрондар және гамма -
... ... ... бар. Сол сәуле бөлшектерінде энергия өте жоғары. Жердің радиациялық
... ... ... сыртқы және ішкі зоналардан тұрады. Ішкі зонасында 40 Мэвтен
... ... ... энергиясы бар электрондардан тұрады. Бұл энергия атмосфера қабатынан
... ... ... соң Жер бетінде байқалады.
... ... ... Күннің ғарыштық сәулелерінің құрамында
... ... ... және альфа- бөлшегі бар.
... ... ... Ғарыштық сәулелері және жердің
... ... ... радиоактивтік заттарының сәулеленуі табиғи радиациялық фон құрады. Табиғи радиациялық
... ... ... Жер бетіндегі бүкіл тірі жәндіктерге, жануарларға, адамға және өсімдіктерге
... ... ... тигізеді.Оны зерттейтін ғылым саласын гелиобиология дейді.
... ... ... Жердің табиғи радиоактивтік
... ... ... сәуле шығаруы барлық химиялық заттарға байланысты болмайды. Әр түрлі
... ... ... табиғи 50 радиоактивті изотобы бар. Көпшілік элементтердің тек біразы
... ... ... радиоактивті. Кейбір химиялық элементтерде тұрақты изотоптар жоқ, олар түгелдей
... ... ... мысалы, уран, торий, радий, полоний және т.б. Бүлардың атомдарының
... ... ... өздігінен ыдырап, гамма – кванттық және корпускулярлық сәулеленеді.
... ... ... ... ... ... деп бірдей қасиеттерімен, бірақ атомдық салмақтары әр түрлі химиялық
... ... ... айтады /грекше – изос – бірдей, тең; топос –
... ... ... Мысалы, уран 235 және уран 238 – изотоптар.
... ... ... ... ... ... ядрода нейтрондар санының әр түрлі болуына байланысты өзара айырмашылығы
... ... ... атомдар. Оларда пратондардың саны бірдей. Мысалы, темір атомының ядросында
... ... ... протон бар, ал нейтрондар саны 54 және 61. Изотоптарда
... ... ... 35\61\26-ге дейін болуы мүмкін.
... ... ... Атомның және атом ядросысының
... ... ... анықтап, зерттеу ядролық құбылыстар заңын ашып, ядролық реакцияларды жүргізіп,
... ... ... радиоактивтік изотоптар алуға мүмкіндік берді.
... ... ... Ядродағы құбылыстық айналымды
... ... ... атом ядросының тау-сылмас энергия бұлағы екенін көрсетті. Бұл энергия
... ... ... реакция кезінде ядролық сәлелену бөлініп отырады.
... ... ... Ең алғаш
... ... ... жылдың желтоқсан айының 2 күні өту құбылысын басқаруға
... ... ... бар тізбектелген реакция алынды. Бұл күні атақты физик
... ... ... Ферми жасап шығарған бірінші ядролық реактор өзінің жұ-мысын бастады.
... ... ... күннен атом энергиясын бейбітшілік және соғыс мақсатында практикалық
... ... ... басталды.
... ... ... Физика оқымыстылары және инженерлер атом энергиясын пайдала-нуды зерттеп
... ... ... мақсатты - қазба отын түрімен бәсекелесуге қабілетті қауіпсіз және
... ... ... энергия көзін жасау болды.
... ... ... Ядролық реакторды қолдану арқылы
... ... ... келген химиялық элементтің және Жер қабатында жоқ элементтердің
... ... ... жасау мүмкін болды.
... ... ... Жасанды радиоактивтік изотоп биологияда және
... ... ... жиі қол-данылады. Оны қолдану тәсілдерін изотоптық тәсіл \изотопный метод\
... ... ... таңбаланған атомдар тәсілі \метод меченых атомов\деп атайды.
... ... ... Иондық
... ... ... биологиялық маңызы өте жоғары.
2.2. Иондық сәулелену деген не және
... ... ... пайда болады?
... ... ... Жылдам ұшатын атом бөлшектері өзінің жолында тұрған
... ... ... және атомдардан өтерде олармен соқтығысады\яғни электрлік қатынасқа түседі\. Осының
... ... ... ол өзінің энергиясын жұмсап, жыл-дамдығын баяулатады. Оның энергиясын сіңірген
... ... ... иондар және қозуға түскен. Молекулалар пайда болады. Сәулеленудің бәріне
... ... ... қасиет- иондану эффектісін –иондық сәулелену дейді.
... ... ... Иондану
... ... ... эффектісі- Зарядталған бөлшектердің /бета және альфа-бөлшегі,
... ... ... ұшып бара жатқанда олардың өтетін затының атом немесе молекула
... ... ... электронмен электрлік қатынасқа түсуі.
Осының нәтижесінде атоммен немесе молекуламен
... ... ... болатын бұл электронның байланысы үзіледі. Құбылысқа түскен атом
... ... ... молекула электронын жоғалтады, одан соң ол оң зарядты ионға
... ... ... Атомның қабығынан үзілген электрон ұшып бара жатып, жолында кездескен
... ... ... және атомдардың ионданған түріне айналуына әсерін тигізіп отырады. Ұшып
... ... ... жатқан бөлшектің кинетикалық энергиясы таусылғанша және бейтарапты молекулаға қосылып
... ... ... зарядты түріне айналғанша бұл құбылыс өте береді. Энергияны немен
... ... ... Ядролық физикада энергияны электронвольтпен \Эв\ және мұның туындысы: мыңдаған
... ... ... \Кэв\ және миллиондаған электронвольт \Мэв\мөлшерімен өлшейді.
... ... ... Рентген
... ... ... гамма сәулелерінен энергияның қоюлануы \сгусток\ түрінде бөлініп отыруын
... ... ... кванттар \фотондар\ түрінде сәулеленуі деп атайды. Мысалы,
... ... ... күлгін сәулесінің квант энергиясы электронвльтпен өлшегенде 3 эв–ке тең,
... ... ... мақсатта медицинада қолданылатын рентген сәулесінің квант энергиясы 30000 эв.
... ... ... ұзындығы азайса оның квант энергиясы көбейеді. Ауасы сиретілген кеңістікте
... ... ... байланысты болмай – ақ рентген және гамма – сәулелерінің
... ... ... жарықтың жылдамдығындай /299790 км/сек/ жылдамдықпен тарайды.
... ... ... Рентген және гамма
... ... ... сәулелерінің физикалық қасиеттерінің (денеден жылдам өткізгіштігі) бірден болуы, олардың
... ... ... және медицинада жиі қолданылуының себебі.
2.3.Иондық
... ... ... топтары
... ... ... Иондық сәулеленудің барлық түрлерін екі топқа бөлуге болады:
... ... ... сәулелену және корпускулярлық сәулелену.
... ... ... Электромагниттік сәулеленуге рентген және
... ... ... - сәулелері жатады, ал корпускулярлық сәулеленуге әр түрлі ядролық
... ... ... жатады. Күн – рентген сәулелерін шығарып отыратын бұлақ. Бұл
... ... ... Жердің үстіңгі қабатындағы атмосферада ұсталынып тұратындығынан тірі жәндіктерге, жануарларға
... ... ... адамдарға оның зиянды әсері жетпейді.
... ... ... Гамма – кванты
... ... ... реакциялар жүргенде және көпшілік радиоактивтік заттар ыдырауға түскен кезде
... ... ... отырады.
... ... ... Рентген сәулелерінің және гамма – квантының физикалық
... ... ... ұқсас (заттардан өту қабілеті анағұрлым жоғары), сондықтан тірі
... ... ... олардың биологиялық әсерлері бірдей.
... ... ... Корпускулярлық сәулеленуге ядролық бөлшектерден
... ... ... иондық радиацияның барлық түрлері жатады: бета бөлшегі (электрондар), протондар
... ... ... ядросы), альфа бөлшегі (гелийдің ядросы). Нейтрондар тікелей емес жолмен
... ... ... иондандыра алатын болғандықтан, олар өздері зарядталмаған болса да сәулеленудің
... ... ... тобына жатады.
... ... ... Зарядталған ядролық бөлшектер сәулеленген заттан өткенде
... ... ... энергиясын жұмсап, энергиясы таусылғанша сол заттың атомдарын және молекулаларын
... ... ... түрге айналдыра береді.
... ... ... Сәулелену ядро бөлшектерін тек ионды
... ... ... айналдырып қана қоймайды, ол сәулеленуге түскен заттың атомдарын және
... ... ... өзінің энергиясын соларға беру арқылы қоздырады. Сөйтіп, иондану және
... ... ... - сәулеленген зарядтан өтетін иондық радиациясының энергиясын жұмсайтын негізгі
... ... ... Бета – бөлшегі өзінің физикалық жағынан атомдардың қабығындағы электрондардан
... ... ... жоқ. Электрондар сияқты олар теріс зарядталған. Бета – бөлшегі
... ... ... ядросының радиоактивтік ыдырау кезінде пайда болады да, сәуле түрінде
... ... ... өте жылдам бөлінеді.
... ... ... Альфа – бөлшегі бета –
... ... ... қарағанда 7300 есе ауыр. Альфа – бөлшегі атомдық номері
... ... ... кейбір элементтерден радиоактивті ыдырау кезінде бөлінеді. Мысалы, радий элементінің
... ... ... ... ... ... ... ... ... 88 Ra226 - альфа бөлшегі
... ... ... +86 Rn222
... ... ... Альфа бөлшегінің ұшып шығуына байланысты атомдық
... ... ... екіге, ал атомдық салмағы төртке кемиді.
... ... ... Радиоактивтік элемент
... ... ... ол басқа элементке айналады.
2.4.Тіршіліктің пайда болуының алғашқы кезеңінде сәулеленудің
... ... ... ... ... ... Тіршілік пайда болғаннан бұрын Жер үстіндегі атмосферада түрлі құбылыстар
... ... ... жай қарапайым заттар күрделене бастаған, яғни жөнделу құбылыстары басым
... ... ... ... ... ... Жердің даму тарихының алғашқы кезеңіндегі атмосфера сутегінен, оттегінен,
... ... ... және азоттан құралған. Соған байланысты онда су, көмірқышқыл газ,
... ... ... сутегі, аммиак сияқты молекулалар болған. Күннің күлгін сәулелерінің, ғарыштық
... ... ... радиоактивтік минералдың, атмосфераның қозғалысқа келу әсерінен электрлік құбылыстар жиі
... ... ... тұрған. Осылардың әсерінен С – Н, Н – О,
... ... ... – N, Н – Н байланыстары үзілген және энергияға
... ... ... ортаарлық заттар түзілген. Заттар өзара әрекеттенуінен синил қышқылы, құмырысқа
... ... ... формальдегид, гликоль альдегиді,сірке қышқылы секілді молекулалары құрылған. Жоғары энергия
... ... ... әсерінен органикалық қосылыстар молекуласы күрделі түрге айналған. Энергияның үлкен
... ... ... одан әрі қарай әсер ете беруі анағұрлым күрделі молекулалардың
... ... ... болуына әкеп жеткізген. Мысалы, амин қышқылдары: глицин, аланин, аспарагин
... ... ... ... ... ... Органикалық молекулалардың көбейіп, топтасуы түрлі құбылыстардың болуына себеп
... ... ... полисахаридтердің, ДНК, белоктардың, және тағы басқа заттардың пайда болуына
... ... ... Бұлар өмірдің негізгі сипаттамасы – энергия және информация қасиетін
... ... ... құрамдар.
... ... ... Органикалық молекулалардың абиогендік түзілуіне және өмірдің пайда
... ... ... ядролық энергия маңызды роль атқарған. Зертханалық тәжірибелерде ерекше жағдай
... ... ... (әр түрлі үлкен мөлшерде энергия, иондық сәулелену, электр зарядтары
... ... ... органикалық молекулалардың аса қарапайым заттардан пайда болатынын А.И. опарин
... ... ... тағы басқа оқымыстылар көрсеткен. Мысалы, амин қышқылдары, нуклеотидтер, үш
... ... ... аденозин қышқылы /АТФ/ және тағы басқа тәжірибеде алынған.
... ... ... ... ... ... 2.5.
... ... ... эволюцияға радиация мөлшерінің әсері
... ... ... Радиация мөлшері тіршілікке екі
... ... ... әсер еткен:
... ... ... тіршіліктің пайда болуына әсері;
... ... ... - тірі жануарлардың Жер бетінен жойылып кетуіне
... ... ... болғаны. Тірі организмнің өлі табиғаттан дамуы радиация әсерінен болған
... ... ... ғылыми қорытындылар бар. Жер үстінде қазіргі кезде жоқ ерекше
... ... ... – жоғары энергия әсерінен табиғи құбылыстар өткен. Бұл құбылыстардың
... ... ... – ұзаққа созылған химиялық эволюция нәтижесінде органикалық қосылыстар пайда
... ... ... күрделі молекулалар түзілген. Содан кейін биологиялық эволюция басталған.
... ... ... ... ... ... радиация мөлшері аса үлкен болған кезеңдері эволюцияның даму жылдамдығына
... ... ... тигізіп отырған. Бор дәуірінің соңғы кезінде Күн маңайындағы жаңа
... ... ... біреуінің жарқылдануынан ғарыштық сәулелену деңгейі ұзақ уақыт аса жоғары
... ... ... болғаны өте ірі динозаврлардың жаппай қырылуына себеп болған. Палеозой
... ... ... аяқ кезінде Мезозой дәуірінің басында Жер үстінде бауырымен жорғалаушылар
... ... ... көп болған. Бор дәуірінде олар кенет азайып, түрлері кеміп,
... ... ... ықшамдалған. Бұл қорытындыларға дәлелдемелер осы кезде аз болмас. Солардың
... ... ... мынаған көңіл аударайық. Мұнай және газ қойнауын зерттеуде табылған
... ... ... тістерді, сүйектерді осы күнгі жануарлармен салыстырғанда уранның көп болуынан
... ... ... өте жоғары екені байқалады (әрине уақыт мерзіміне байланысты сүйек
... ... ... жердегі уранмен кірленуі мүмкін).
