... ... ... БАЛАЛАРДЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ДАМУЫНДАҒЫ ЖЕТЕКШІ ІС-ӘРЕКЕТТІҢ ОРНЫ
1.1 Баланың жетекші
... ... ... оның психикасын дамыту факторы
ретінде
Л.С.Выготский балалардың жас кезеңдерін олардың
... ... ... іс-әрекеттің түрі арқылы анықтауды ұсынған. Бұл идеяны дамыта отырып
... ... ... бала іс-әрекетінің түрін екі типке бөлді. Бірінші типте көбінесе
... ... ... іс-әрекеттің мотвациялық қажеттілік сферасын дамытатын коммуникативтік іс-әрекет, сюжеттік-рольдік ойындар
... ... ... Ал екінші типте дамытушы операциональды техникалық мүмкіндіктері мол заттық-монипулятивтік,
... ... ... - қүралдық, оқу іс-әрекеті басымырақ деп көрсеткен. Осы іс-әрекет
... ... ... ауысуына байланысты бала психикасы детерминациялық байланыста дамитыны дәлелденді.
Д.Б.Эльконин іс-әрекет
... ... ... алмасу заңдылығын ашты. Өзара екі тип бағдарларының арасында қарама-қайшылықтар
... ... ... дамуының себепкері болып отырады [16]. Л.С.Выготскийдің пікірінше, психологиялық жасты
... ... ... үшінші компонент, бүл дағдарыс кезеңінде туындайтын қарама-қайшылықтар. Баланың психологиялық
... ... ... анықтайтын төртінші компонент, әлеуметтік жағдайларды дамытумен бірге өзара әрекет
... ... ... қарама - қайшылықтар мен дағдарыстарды диалектикалық жолмен шешу
... ... ... түлғалық қалыптасуға жағдай туындатады.
Адамның психикалық өмірінің жан-жақты дамуы
... ... ... әрекетпен айналысуына байланысты болады. Адам өмір сүру барысында өз
... ... ... түрлі жолмен жарыққа шығарады. Мәселен, мектеп жасына дейінгі бала
... ... ... психологиясын ойын арқылы білдірсе, ересек адам өзіне тән ерекшеліктерін
... ... ... еңбек процесінің сан алуан салаларында көрсетеді. Әрекет дегеніміз түрлі
... ... ... қажеттіліктерді өтеуге байланысты белгілі мақсатқа жетуге бағытталған процесс.
Адам
... ... ... іс-әрекетінің қашан да қоғамдық әлеуметтік мәні зор. Іс-әрекеттің
... ... ... мен мақсаттылығы, жоспарлылығы мен жүйелілігі оның
... ... ... ең басты белгілері болса, алда тұрған міндетті
... ... ... яғни ойлаған істен бір нәтиже шығару - оның
... ... ... екінші бір басты белгісі болып
... ... ... Адам психикасының дамуында іс-әрекеттің шешуші
... ... ... орнымен қатар, біз сананың да күрделене
... ... ... түсуіне ықпал жасайтынын еске алуымыз қажет. Сөйтіп
... ... ... іс-әрекеттің бірлігі, психиканың іс-әрекет үстінде дамитындары жайлы мәселе психологияның
... ... ... басты принциптері болып табылады. Адам әрекеті сан
... ... ... Оның негізгі түрлері: ойын, оқу, еңбек әр
... ... ... белгілі бір мақсат, міндеттерге бағытталып огтырады. Бұлардың барлығына тән
... ... ... қасиет белгілі қажетке байланысты туып отыратындығы. Сондай-ақ жас мөлшерінің
... ... ... кезеңінде түрліше көрінетіндігінде.
Ойын-өмірдің керемет құбылыстарының бірі. Пайдасыз болып
... ... ... қажетті іс-әрекет. Психология үшін ойын өте қиын әрі
... ... ... проблема болды. Бала ойынының әр түрлі теориялары бар. Ойын
... ... ... ретінде тұлғаның қоршаған шындыққа нақтылы бір қатынасын
... ... ... көрсету болып табылады. Әлемді бейнелей отырып,
... ... ... түрлендіру қабілеттілігі - адам ойының мәні. Адамның
... ... ... қабілеттілігі бірінші рет ойында пайда болады және ойында
... ... ... Еңбекпен байланыса отырып, ойын одан өзгеше болады.
... ... ... еңбек ету кезінде өзіне қажетті әрекетпен
... ... ... істегісі келмейтін әрекетті де жасайды. Ал ойын кезінде мұндай
... ... ... жағдай болмайды. Ойын әрекеті бұл
... ... ... қызығушылық тудыратын әрекет. Ойында мақсаттары маңызды әрекеттер
... ... ... жасалады. Ойын әрекеттері түрткідегі, мотивтегі әрекет мағынасын көрсетуі
... ... ... Осы өзінің ерекшелігіне байланысты ойын, қажеттіліктердің кездесуі,
... ... ... әрекетінің мотивін білдіретін сұраулары және оның мүмкіншілігінің шектеулілігі арасындағы
... ... ... бар іс-әрекет болып табылады.
Л.Ф.Обухова бала дамуының ерекшелігін түсіндіретін түрлі
... ... ... теорияларын (биогенетикалық, конвергенциялық, психоаналитикалық, әлеуметтік үйрену теориялары және Ж.Пиаженің
... ... ... даму психологиясы т.б.), салыстырмалы түрде талдай отырып, Л.С.Выготскидің мәдени-тарихи
... ... ... теориясы баланың психологиялық жастың қүрылымы мен барлық ерекшеліктерін толық
... ... ... теория деген қорытындыға келді [17].
Іс-әрекет категориясының мәні мен жалпы
... ... ... толық ашатын маңызды теориялық бағдарлар ретінде мына жағдайларды бөліп
... ... ... болады.
1) Іс-әрекет категориясы адам болмысын сипаттайтын маңызды категория болып
... ... ... Бұл категориясыз адамның тұрмысын және даму ерекшеліктерінталдау мүмкін емес.
... ... ... адам болмысын сипаттайды;
2) Іс-әрекет ақиқатты қайта құруға бағытталған белсенділіктің
... ... ... формасына жатады. Кең мағынада алганда «іс-әрекет» атауы «белсенділік» ұғымына
... ... ... (латынша «асtіvіtу» — іс-әрекет, «асtіоn» — әрекет деген мағынаны
... ... ... Іс-әрекет адамға ғана тән белсенділіктің көрінуі мен формасы;
3) Іс-әрекет
... ... ... тек қана психологиялық категория емес, оның пәлсапалық мәні терең.
... ... ... дәстүрлі ортақ қабылданған мағынада ол ақиқатты психикалық бейнелеу, тұлға,
... ... ... қарым-қатынас категорияларымен бірге базалық психологиялық категориялар санына кіреді. Б.Ф.Ломов
... ... ... ғылымының негізгі категориялары ретінде бейнелеу, іс-әрекет, тұлға және қарым-қатынасты
... ... ... Сондықтан іс-әрекетті психологиянын негізгі категориясы ретінде қарастырылады;
4) Іс-әрекет
... ... ... психологияның негізгі категорияларымен өзара тығыз байланысты және олармен өзара
... ... ... болады. А.Н.Леонтьевтің көзқарастары бойынша, психикалық бейнеленуді түсіну іс-әрекеттің біртұтас
... ... ... тыс болуы мүмкін емес. Өзінің бірқатар зерттеулерінде ол психикалық
... ... ... сезімдік-тәжірибелік іс-әрекеттің дамуында пайда болатынын, бейне (психикалық бейпелену) қашан
... ... ... іс-әрекет жүйесінде маңызды орын алатынын және оның шығу тегі
... ... ... қызмет етуін іс-әрекеттен тыс түсінуге болмайтынын көрсетті. Бұл тұжырым
... ... ... категориясы мен психикалық бейнеленудің өзара тығыз байланыстылығын дәлелдейді [18].
Б.Ф.Ломов
... ... ... іс-әрекет пен қарым-қатынас категорияларының өзара байланысыты екені, іс-әрекет барысындағы
... ... ... оның негізгі көрсеткіші ретінде анықталған. Ол қарым-қатынастың іс-әрекетте бірнеше
... ... ... атқаратынын көрсетті:
- іс-әрекет барысындағы қарым-қатынас жеке тұлғаларды
... ... ... біріктіреді;
- қарым-қатынас арқылы әр адам ұжымдық іс-әрекетке
... ... ... қарым-қатынастың өзі адам іс-әрекетінің маңызды түрі болып
... ... ... [19].
Іс-әрекет категориясы мен қарым-қатынас өзара байланысты. Іс-әрекет категориясы мен
... ... ... өзара байланысы бірқатар зерттеулерде ашылады.
Б.Ф.Ломов психология ғылымы үшін базалық
... ... ... қарастыра отырып: «психикалық құбылыстар іс-әрекет пен қарым-қатынас процесінде пайда
... ... ... қалыптасып, дамиды. Алайда психикалық қасиеттер іс-әрекетті немесе қарым-қатынасты сипаттайтын
... ... ... емес, олардың субъектісі — қоғамдық тұлға. Іс-әрекет пен қарым-қатынас
... ... ... бетінше ешқандай психикалық сапаларға ие болмайды да, өз бетінше
... ... ... етпейді. Бұл қасиеттерге тек қана жеке тұлға ие болады.
... ... ... іс-әрекет пен қарым-қатынас мәселесі тұлға мәселесімен «тұйықталады»… іс-әрекет пен
... ... ... талдау арқылы (адам өмірлік іс-әрекетінің бәрін) психология тұлғаның психикалық
... ... ... оның ішкі рухани әлемін ашады...» деп іс-әрекет пен қарым-қатынастың
... ... ... айрықша атап керсетті.
А.Н.Леонтьев сананың шығу тегін талдай отырып, оның
... ... ... көп өлшемділігін іс-әрекет пен сана дәрежелерінің өзара байланысы арқылы
... ... ... Оның пайымдауынша, «субъектінің сыртқы және ішкі іс-әрекеті ақиқаттылықты психикалық
... ... ... жанамаланып, реттеледі... Бізге тікелей ашылатын психикалық ақиқаттылық — бұл
... ... ... субъективті әлемі. Іс-әрекет категориясы мен сана өзара байланысты» деп
... ... ... пайда болуының негізінде іс-әрекет жатқанын көрсетеді [20].
Осы зерттеулерге байланысты
... ... ... жеке тұлға дамуын түсіндіруде іс-әрекет бағытының негізі құрылды. Оның
... ... ... негізі Л.С.Выготский, С.Л. Рубинштейн, А.Н.Леонтьев зерттеулерінде салынды.
Кеңес психологы, психология
... ... ... докторы, профессор. XX ғасырдың 20-жылдары Л.С.Выготский және А.Р.Луриямен бірлесе
... ... ... тарихи-мәдени теорияны талдап, жоғары психикалық функциялардың механизмін ашатын
... ... ... құрды. Соның ішінде жорамалдық-жанама әрекеттердің формаларының ішкі психикалық процестерге
... ... ... бірқатар эксперименттік зерттеулер жүргізеді.
Л.С.Выготскийдің психологиялық теориясының негізгі идеялары іс-әрекет
... ... ... дамуының ағымы ретіндегі ғылыми мұраларын талдау В.В.Давыдов, Л.С.Радзихов, Н.Ф.Талызина
... ... ... неғұрлым толық ұсынылған. Олар Л.С.Выготскийдің ғылыми шығармашылығында іс-әрекет басты
... ... ... алатынын және "...өзінің мәні бойынша бұл психологиялық теорияны іс-әрекет
... ... ... аясындағы толыққанды бағыт ретінде қарастыруға болатынын көрсетті". Олардың пікірінше,
... ... ... бағыты ретіндегі Л.С.Выготскийдің теориясының негізгі идеяларына мына жағдайларды жатқызуға
... ... ... [21]:
1. Адамдардың практикалық іс-әрекетінің психология үшін маңыздылығы;
2.
... ... ... еңбек іс-әрекетімен тығыз байланыста қарастыру;
3. Психикалық процестердің генезисі мен
... ... ... тарихи дамыған құралдық, заттық-практикалық іс-әрекетінің себептендіруі туралы теориялық негіздерін
... ... ... Л.С.Выготскийдің атап көрсетуінше, психика еңбек іс-әрекетімен себептендіріледі және заттық-практикалық
... ... ... психиканы себептендіретін ақиқат болып табылады. Психиканың іс-әрекеттік себептерінің тезисі
... ... ... ғылыми шығармашылығының негізгі түйіні болып табылады.
4. Психиканың іс-әрекеттік себептенуі
... ... ... тезис мазмұнының нақтылануы. Іс-әрекеттік себептендірілу сыртқы (еңбек) іс-әрекеті мен
... ... ... қызмет (психологиялық құралдар болжамы) құрылымында ұқсастықтардың болуын жорамалдайды, яғни
... ... ... іс-әрекеті мән психикалық процесстер құрылымында принципті ұқсастықтар бар: "Еңбек
... ... ... — психологиялық процесстер", "еңбек құралдары — психологиялық құралдар" ұғымымен
... ... ... Психикалық қызметтер мен еңбек іс-әрекетінің ұқсастығының құрылымы мен гонозисінле
... ... ... жанамалану кезеңі қатысады. Себептендірілу онто және филогопез барысындағы жанамалау
... ... ... ретінде түсіндіріледі. Себептендіру өткізгіштері — адамның тарихи іс-әрекетінің өнімдері,
... ... ... коммуникациялық жүйе сияқты психологиялық құралдар болып табылалы. Іс-әрекетте тарихи
... ... ... адам психикасының генезисі мен құрылымының лоторминациясы жанама сипатқа ие,
... ... ... — жанамалау механизмдерінің бірі.
Л.С.Выготскийлің бар күш-жігері іс-әрекет категориясы мен
... ... ... теорияны түсіндіруші иринципі ретінде бекітуге, яғни іс-әрекеттіің бірінші әдіснамалық
... ... ... зерттеуге бағытталды. Іс-әрекет дербес зерттеу пәні ретінде, яғни іс-әрекеттің
... ... ... әдіснамалық қызметі ретінде Л.С.Выготскийдің шығармашылығында қойылғанымен, жетілдірілген жоқ. Іс-әрекет
... ... ... дамуы бағдарларындағы Л.С.Выготский мен оның ізбасарлары көзқарастарындағы алшақтықтар байқалады.Жалпы
... ... ... ғылымындағы іс-әрекет бағытының дамуында екі бағдарды бөліп шығаруға болады.
Бірініші
... ... ... психика дамуының белгілік-рәміздік жүйесімен (Л.С.Выготский), екіншісі — психика дамуының
... ... ... жүйесімен (Л.Н.Леоньтев, А.Р.Лурия т.б.) байланысты. Л.С.Выготский іс-әрекет бағытының негізін
... ... ... бола отырып, өз зерттеулерінде іс-әрекеттің бірінші әдіснамалық қызметіне, дәлірек
... ... ... іс-әрекетті жалпы түсіндіруші принцип ретінде ерекше назар аударды. Ол
... ... ... жоғары психикалық қызметі туралы психологиялық теориясын адамның практикалық іс-әрекеті
... ... ... индивидуалдық категория ретінде пайдалана отырып жасап шығарады.
Бұл категорияларды "психологияландыру"
... ... ... "дараландыру" мәселесін шешуде және оны психологиялық зерттеу пәніне айналдыруда
... ... ... бағытының негізін салушылардың бірі — Л.С.Выготский мен іс-әрекет мәселесінің
... ... ... да көрнекті зерттеушілерінің, соның ішінде оның ізбасар шәкірттерінің көзқарастары
... ... ... психикалық қызмет генезисінің негізі болып табылатын психологиялық құрал немесе
... ... ... идеясын дамыта отырып, адамзаттың тарихи дамушы заттық іс-әрекетінің "психологияландыру"
... ... ... ретінде кез келген жоғары психикалық қызмет бастапқыда интерпсихологиялық, тек
... ... ... интрапсихологиялық сипатта болады деген тезисті тұжырымдады. Онтогенездегі психикалық қызметтердің
... ... ... (белгілердің) жанамалануы арқасында төменгі психикалық қызметтер пайда болады.
Л.С.Выготский интерпсихикалықтың
... ... ... айналу процесін қарастыра отырып, жоғары психикалық қызметтер генезисі мен
... ... ... қарым-қатынасындағы белгілерді пайдалану арасындағы байланысты негіздеді. Л.С.Выготский еңбектерінде негізінен
... ... ... және белгілер жүйесі идеясы іс-әрекет түсіндіруші принцип ретінде қарастырылды.
Л.С.Выготскийдың
... ... ... А.Н.Леонтьев, А.Р.Лурия [21] және т.б. психологиядағы іс-әрекет бағытын жетілдіре
... ... ... іс-әрекеттің екінші әдіснамалық, дәлірек айтқанда, іс-әрекет зерттеу пәні ретіндегі
... ... ... ерекше назар аударды. Олар да, Л.С.Выготский секілді, іс-әрекетті түсіндіруші
... ... ... көрді, алайда белгі және белгілер жүйесін іс-әрекет мәселесі аясында
... ... ... жоқ. Іс-әрекетті зерттеу пәні ретінде қарастыруда А.Н.Леонтьев және т.б.
... ... ... іс-әрекет идеясын жасады. Мұнда іс-әрекеттің жеке-дара категория ретіндегі "психологияландыру"
... ... ... шешілді.
А.Н.Леонтьевтің іс-әрекет психологиясының концептуалды жүйесінде іс-әрекет адам психикасына әлеуметтік
... ... ... тарихи бағыт тұрғысынан қарастырылады. Психика дамуының іс-әрекеттік жүйесін жасай
... ... ... ол іс-әрекетті психикалық өмірдің негізгі процесі ретінде айқындап, оның
... ... ... мен жалпы құрамы мәселелерін шешті [22].
XX ғасырдың ортасында С.Л.Рубинштейн
... ... ... субъектілік-іс-әрекеттік бағыт идеялар жүйесін ұсынып, дамытты. А.Н.Леонтьев іс-әрекеттің жалпы
... ... ... теориясын жасап шығарды [23].
Психологиядағы іс-әрекет мәселенің түрлі қырларының ашылуы
... ... ... оның дербес психологиялық мәселесі ретінде бөлінуі берілген 1-ші кестеде
... ... ... психологиясының мамандары Н.Д.Левитов, Ю.Б.Котелова, К.К.Платонов және басқалары еңбекті оның
... ... ... компоненттері жағынан қарастыра бастады. Еңбектің кәсіби еңбек іс-әрекет ретіндегі
... ... ... тұлғалық және әлеуметтік тұлғалық мәселелері қозғалды. Адамның еңбекке, еңбектің
... ... ... еңбектегі тұлғаның тұлғаға бейімделу мәселелері қойылды [24].
XX ғасырдың соңғы
... ... ... Б.Ф.Ломов психологиядағы іс-әрекетті зерттеуде жүйелі әдіснаманы қолдану қажеттігін негіздеді.
... ... ... ғасырдың соңы іс-әрекет мәселесіндегі үш ғылыми мектептің маңызды үлесімен
... ... ... И.В.Шаповаленко іс-әрекетті зерттеудегі жүйелік бағытты дамыта отырып, кәсіби іс-әрекеттің
... ... ... психологиялық теориясын жасайды және жеке іс-әрекет пен қатынастар психологиясы
... ... ... жаңаша қойды [25].
Психологиядағы субъектілі - іс-әрекеттік бағытты дамытушы А.
... ... ... Брушлинский іс-әрекет теориясын жасады. Мұнда әрекетке процесс ретінде, оның
... ... ... субъектінің интегралдығы мен бірлігіне ерекше назар аударылды. Е.А.Климовтың іс-әрекет
... ... ... жасаудағы маңызды ғылыми үлесі еңбекке адам іс-әрекетінің әлеуметтік маңызды
... ... ... ретінде, адамға еңбек субъектісі ретінде бағытталды; еңбектің психологиялық белгілерін
... ... ... шығару және еңбекті жеке адамның кәсіби айқындалуы мәселелеріне байланысты
... ... ... болып табылады.
Адамтану жүйесіндегі іс-әрекет бағытын Б.Г.Ананьев жасады. Ол адам
... ... ... түрлерінің иерархиялық жүйесін айқындап, іс-әрекет субъектісі туралы бөлшектенген түсінікті
... ... ... Оның ұйымдасуындағы тұлғалық және иидивидтік сипаттар арақатынасты "полярлы" және
... ... ... деңгейлерге бөледі. Психологиядағы іс-әрекет бағытына байланысты негізгі мәселелік жайттарды
... ... ... бөлуге болады [26]:
• Іс-әрекет категориясының психологиядағы басқа да категориялармен өзара
... ... ... түрлерінің табиғаты мен арақатынасы.
• Іс-әрекет және шығармашылық, іс-әрекеттегі шығармашылық, іс-әрекеттің
... ... ... шығармашылық мүмкіндіктерін ашудағы ішкі байланысы.
• Жеке адамның іс-әрекетінің басталуы.
• Іс-әрекет және
... ... ... еңбек түрлерінің пайда болуы мен өсуі.
• Зерттеу мен практикалық тапсырмаларды
... ... ... іс-әрекет ұғымдарын пайдалану.
• Іс-әрекет бағыты нұсқауларын салыстырмалы талдау.
• Оқу іс-әрекет ретінде.
• Қарым-қатынас
... ... ... ретінде.
• Жеке-дара және бірлескен іс-әрекет.
• Іс-әрекет және өмірлік іс-әрекет.
• Танымдық процестердің іс-әрекеттік
... ... ... қарым-қатынастың іс-әрекеттік жанамалануы.
• Іс-әрекеттегі биологиялық пен әлеуметтік арақатынас.
• Ойлау мен оқытуды
... ... ... мәселелеріне пайдалану үшін іс-әрекет бағытын жетілдіру.
Іс-әрекет бағытының дербес болуы
... ... ... мен іс-әрекет бірлігі ұстанымының нақты эмпирикалық түрі болып келеді.
... ... ... жалпы типін анықтайтын қайсыбір біркелкі тәсілдерді балалар әр түрлі
... ... ... сәтті қолдануы мүмкін. Бұл нақтылы іс-әрекетті жүзеге асырудың негізіне
... ... ... психологиялық механизмдердің ерекшелігіне байланысты болады. Психологиялық зерттеулерден алынған деректер
... ... ... механизмдер жекелеген оқу пәндеріне тән операциялар мен қарым-қатынастар түрінде
... ... ... болмай, жалпылама сипатта болатынын көрсетіп отыр. Мәселен, Д. И.
... ... ... Е. Н. Кабанова-Меллер, Н. А. Менчинская және тағы басқа
... ... ... ақыл-ой іс-әрекетінің жалпылама тәсілдерінің (абстракция, салыстыру, анализ, синтез) балалар
... ... ... дамуының жапы процесінде алатын маңызын көрсетіп берді [27].
Даму процесінде
... ... ... мен іс-әрекет тәсілдерінің өзгерісі, күрделіленуі ғана болып қоймайды. Баланың
... ... ... дамуы оның жеке басының тұтас өзгерісін, яғни жеке адамның
... ... ... қасиеттерінің дамуын да қамтиды. Даму процесінде балалардың психиклық қасиеттері
... ... ... іс-әрекетінің түрлері өзгереді, сан алуан әрекеттерді барған сайын
... ... ... орындау іскерлігі, тәсілдер жинақталып, олар күрделіленіп өзгеру, білімі мен
... ... ... меңгеруі, тіршіліктің жаңа мотивтері мен қызығулары қалыптасады. Солай бола
... ... ... да осы барлық өзгерістер арасынан неғұрлым жалпы да
... ... ... өзгерістерді бөліп алуға болады екен.
Мектеп жасына келген балалардың даму
... ... ... олардың оқу процесіне даярлығының көрсеткіші болады. Бірінші сыныпқа қабылданған
... ... ... барлық оқу амалдарын меңгеруге таным процестері даяр болуы керек.
Ойынды
... ... ... жетекші қызметі түрінде талдау психологияда кең тараған зерттеулерге жатады.
... ... ... негізінен ерте балаық шақтың соңында қалыптасатын заттың – манипулативтік
... ... ... нәтижесінде дамиды. Баланы әуелі заттар қызықтырады да, ол сол
... ... ... жұмыс істеуді мақсат тұтып, ойнауға кіріседі. Д.Б.Эльконин жазғандай, бала
... ... ... «айнаға» көз тіккендей қарайды.
Мектепке дейінгі жаста балардың назары әдетте
... ... ... адамға қарай ауады. Заттық әрекеттер дамуға қажетті деңгейден бөлек
... ... ... туындауы үшін баланың ересектермен қарым – қатынасының түбегйлі өзгеруі
... ... ... Ойын әдетте қалыптасуы жағынан да, мазмұны жағынан да әлеуметтік
... ... ... ие болады. Ересектермен толыққанда қарым – қатынас болмаса, ойынның
... ... ... мүмкін емес. Сонымен ерте балалық шақ пен мектепке дейінгі
... ... ... арасында ойындардың алғащқы түрлері пайда болады.
Жан Пиаженің тәжірибесінен образды-рөлдік
... ... ... мысалдарын кездестіруге болады. Мәселен, демалыс кезінде ескі шіркеуді бақылаған
... ... ... ұзақ уақыт бойына үлкен әсерге бөлінеді. Әкесінің жанына келген
... ... ... үнсіз тұрып, ойламаған жерден айқайлап жібереді. «Сен маған кедергі
... ... ... тұрсын, мен жұмыс істеп жатырмын ғой»,- дейді. Ж.Пиаже.
... ... ... қайта, - дейді қызы. – Мен – шіркеумін».
Режиссерлік және
... ... ... ойындар сюжетті–рөлдік ойындардың қайнар көзі болып табылады. Кейіннен оның
... ... ... ережелік ойындар бөлініп шығады. Жаңа ойын түрлерінің пайда болуы
... ... ... ойындарды жоймайды – олардың бәрі сақталады жеке жетілдіріледі. Сюжетті
... ... ... рөлдік ойындар балалар адамзаттық рөльдер мен қатынастарды бейнелеп көрсетеді.
... ... ... бір – бірімен немесе қуыршақпен рөльге бөлініп ойнайды.
Әрбір ойынның
... ... ... болады, олар – қатысушы балалар, ойыншылтар, қуыршақтар және басқа
... ... ... заттар. Бұлардың үйлесімділігі кіші балалық ойында түбегейлі өзгертеді. Бұл
... ... ... ойын негізнен біркелкі қайталанатын әрекеттерден тұрады. Мысалы, үш
... ... ... жасар бала «тамақ істеген» болып, тәрелкелер мен ойыншықтармен әрекет
... ... ... немесе шығармашылық ойын мектепке дейінгі кезеңде пайда. Қызметтің бұл
... ... ... балалар ересек адамдардың рөлін ойлап, ойындық түрде ересек адамдар
... ... ... олардың арасындағы қарым – қатынастарды бейнеледі.
Ойынның сюжеті ойында білінетін
... ... ... аясы, оның мән мағынасы. Алдымен бала отбасы шеңберінде шектелетіндіктен,
... ... ... ойындары негізінен тұрмыстық, отбасылық мәселелермен байланысты болады. Сосын өмірдің
... ... ... салаларын меңгеруіне қарй бала әлдеқайда күрделі - өндірістік, әскери
... ... ... т.б. сюжеттерді қолдана бастады. Оның үстіне, біркелкі сюжетпен жүргізілетін
... ... ... біртіндеп тұрақты, әрі созылмалы сипатқа ие болады. 3-4 жаста
... ... ... ойынан 10-15 минут уақытын ғана болса 4-5 жаста бір
... ... ... бала 40-50 минут жалғастырады, ал 5-6 жасар балалар бір
... ... ... бірнеше сағат бойына, кейбіреулері тіпті бірнеше күн қатырынан ойнауға
... ... ... жетеді [28].
Балалардың ойын қызметіндегі жекелеген сәттер ойынның мазмұнын құрады.
... ... ... мектеп жасына дейінгілер заттық қызметті қайталайды – нан турайды,
... ... ... тазалайды, ыдыс жуады. Олар әрекеттерді орындау процесіне құштарлық танытып,
... ... ... туралы ұмытады, әрекетті және үшін істегеніне мән бермейді. Орта
... ... ... жасына дейінгі балалар үшін бастысы адамдар арасындағы қарым-қатынастар. Жоғары
... ... ... жасына дейінгі балалар үшін ережелерге бағыну тән, сонымен қатар
... ... ... ережелердің орындалу дұрыстығын олар қатаң қадағалайды.
Сюжет пен ойын мазмұны
... ... ... айқын білінеді. Жоғары мектеп жасына дейінгілерде рөлдік ойын ережелері
... ... ... ойындармен бітіседі. Осылайша оыйн өзгеріп мектепке де йінгі жас соңына
... ... ... жоңғары даму деңгейіне жетеді. Ойын дамуында екі негізгі фаза
... ... ... кезең бөлінеді. Бірнеше кезең (3-5 жас) үшін адамдардың шынайы
... ... ... бейнелеп көрсету тән. Екінші кезеңде (5-7 жас) адамдар арасындағы
... ... ... қатынастар үлгі болады.
Ойын – мектеп жасына дейінгі баланың жетекші
... ... ... ол баланың дамуына елеулі әсер етеді. Ең бастысы ойын
... ... ... балалар бір-бірімен қарым – қатынасқа түсуді үйренеді. Кіші мектеп
... ... ... дейінгілер құрдастарымен қарым – қатысқан түсуді білмейді. Д.Б.Элькониннің тұжырымдауынша,
... ... ... мектеп жасына дейінгілер «жақын ойнайды, бірақ бірге қосылып ойнамайды».
Бірте–бірте
... ... ... арасындағы қатынас әлдеқайда интенсивті және өнімді болады. Орта және
... ... ... мәлімге келеді. Егер бір себепте байланысты өзара әрекеттегі ойын
... ... ... қатынас процесі де ыдырайды. Курт Левиннің тәжірибесінде мектеп жасына
... ... ... балалар тобын ойыншықтары бір бөлмеге алып келді. Ол ойыншықтар
... ... ... – жартылай күйде болатын (телефонның тұтқасы жоқ, қойыққа арналған
... ... ... жоқ т.б.) Кемшіліктеріне қарамастан, балалар ойыншықтармен құмарын қандыру ойынды.
... ... ... күн фрустрация күні болатын.
Ойын құрдастармен қарым-қатынастың қалптасуына ғана емес,
... ... ... ала мінезінің қалыптасуына есептігін тиізеді. Мінезді басқару механизмі, яғни
... ... ... бағыну ойында түзіліп, кейіннен басқа қызмет түрлерінде білінеді.
Ойында баланың
... ... ... – мұқтаждықты аясы дамиды. Қызметтің жасқа түрткілері мен байланысты
... ... ... пайда болады. 3 жасқа болады оның ересектермен қатынасының дамуына
... ... ... түрткілер пайда болады.
Күрделі сюжеттер мен рөлдер кездесетін, импровизацияға кең
... ... ... беретін дамыған рөлдік ойын барысында балаларда шығармашылық қиялдау қалыптасады.
... ... ... еркін жадының түзілуіне ықпалын тигізіп, танымдық эгоцентризмді туғызады.
Адамның
... ... ... формалардағы психикалық іс-әрекеті жанама сипатта болады. Адамдар ежелден-ақ еңбек
... ... ... оқыту процесінде т.б. белгілі бір мәліметтерді жеткізу және сақтау
... ... ... ретінде ерекше заттарды шартты бейнелеулерді, белгілерді пайдаланып келген. Белгілер
... ... ... сөз адамдадың іс- әрекеті мен оларды оқыту процесін дәнекерлейді.
... ... ... бұл құралдардың пайда болуы, дамуы, соның ішінде мәдениеттің де
... ... ... алдымен, психиканың тарихи даму процесін сипттайды. Бұл құралдарды игеру
... ... ... дара даму процесін анықтайды. Баланың ойлауы, есі, қабылдауы, тілді,
... ... ... белгілі бір тәсілдерін білімді т. б. білім мен іскерліктерді
... ... ... ерекшеленеді. Адамзат тарихында іс-әрекетті жүзеге асыру құралдары ғана дамып
... ... ... осы құралдарды, қоғамдық тәжірибені кейінгі ұрпаққа жеткізудің ерекше жолы
... ... ... қалыптасып, дамып, күрделене түседі. Бұл ерекше жол – оқыту,
... ... ... қоғамдық тәжірибені берудің бағытталған және ұйымдастырылған әдісі болып табылады.
... ... ... сонымен, баланың психикалық даму процесінде айқындаушы роль атқарады.
Л.С.Выготскийдің айтуынша
... ... ... дамуының тұтас процесінің үш негізгі жағын бөліп шығаруға болады:
1)
... ... ... процесінде білім мен іс-әрекет тәсілдерінің дамуы;
2) игерілген тәсілдерді қолданудың
... ... ... механизмдерінің дамуы;
3) жеке адамның жалпы қасиеттерінің, бағыттылығы, іс-әрекеті, сана
... ... ... ойлаудың психологиялық құрылымының дамуы [29].
Дамудың көрсетілген бағыттарының әрқайсысы өзіне
... ... ... ерекшеліктермен сипаталып ақиқат түрде барлығы өзара байланыста болады да,
... ... ... барлығы қосылғанда ғана психикалық даму деп аталынатын жеке адамның
... ... ... процесін құрайды.
Психологиялық құрылымдардың қалыптасуы мен дамуының жалпы заңдылықтарын да,
... ... ... дамуының жоғарыда бөлініп көрсетілген үш түрінің әрқайсысына тән ерекшеліктерді
... ... ... ажыратып қарастыруға болады. Баланың жеке басының белсенділігі – психикалық
... ... ... шартты. Осындай жалпы заңдылықтардың бірі мынада: балада жаңа психолгиялық
... ... ... пайда болуы міндетті түрде баланың өз белсенділігімен байланысты. Жаңа
... ... ... тіпті ол оқыту үстінде, мысалы, тәсіл түсінде сырттан берілсе
... ... ... іс-әрекетке енгізілуі, осы іс-әректтің өзгеріске түсірумен байланыстырылуы тиіс. Сонымен
... ... ... баланың бегілі бір материалды игерудің өзі түрліше жүзеге асады,
... ... ... баланың даму дәрежесіне қарай түрлі педагогикалық шарттарды талап етеді.
... ... ... процесінде бала бағыттылық, сана және іс-әрекет ерекшеліктері бар жеке
... ... ... ретінде көрінеді. Баланың жеке басының негізгі жақтарының дамуы
... ... ... механизімінің өзгерісін туғызады, бұлар оқыту әдістерінде көрінуге тиіс. Мысалы,
... ... ... бір жастағы балалаға тән жетекші іс-әрекет ерекшеліктері ескеріліп отырылуы
... ... ... Мектепке дейінгі шақта көптеген аса маңызды жаңа құрылымдарының ойын
... ... ... негізінде пайда болатыны белгілі. Сондықтан бұл арада сабақтар көбіне
... ... ... ойын түрінде өтеді; мұнда баланың жаңа білімдер мн тәсілдерге
... ... ... болу үстіндегі белсенділігі неғұрлым көбірек дәежеде көрінеді.
Д. И. Богоявленскийдің
... ... ... мектепке дейнгі жас кезеңінде жаңаны игеру оқу әрекетінің маңыздылығымен,
... ... ... танымдық ынталарының артуымен тығыз байланысты. Баланың оқу әрекетін
... ... ... ол оқуға, өзін қадағалайтындай, өз білімін, өз іскерлігін, өз
... ... ... бағалай білуге бағдарын қамтитындай етіп ұйымдастыру маңызды. Оқу процесінде
... ... ... үшін жаңаны танып білу мәнді, қызықты болу тиіс. Біртіндеп
... ... ... әрекетінің өзі неғұрлым кеңірек мотивтермен толықтырыла бастайды. О.И.Никифирова және
... ... ... педагогтар баланы оқыту белгілі бір жасқа немесе дара-типологиялық топқа
... ... ... бағыттылық пен мотивтенуі ескерілгенде ғана ол жұмыс жемісті болатынын
... ... ... дәлелдеп берді [30].
Психикалық құрылымдар дамуының жалпы заңдылығы болып олардың
... ... ... іс-әрекет негізінде қалыптасуы есептеледі. Бұл іс-әрекеттің ересек адамның көмегі
... ... ... басшылығы арқылы ұйымдасуы маңызды. Жаңалық бала іс-әрекетіне сыйпатта енгізіліп,
... ... ... іс-әрекет түрінде ұйымдастырылады. Біртіндеп сытқы іс-әрекеттің ішкі, мұраттық, психиклық
... ... ... айналуын, бұл процестің кезеңдеімен оны басқару ерекшеліктерін П. Я.
... ... ... зерттеген [31]. Демек, мотивация саласын дамыту, сананы, ойлау мн
... ... ... дамытудың жаңа психологиялық құрылымдардың қалыптасуы мен дамуын айқындап, дәнекрлейтін
... ... ... ішкі шартты құрайды.
А.Н.Леонтьев адмның іс-әрекетінің өте күрделі құрылым екенін
... ... ... Оның ерекшеліктері алдымен баланың тіршілігі және тәрбиесімен сабақтас. Сөздік–логикалық
... ... ... ұғынымды ойлау, заттық қабылдау және адамға тән басқа да
... ... ... психикалық функциялар адамға биологиялық тұқым қуалаушылық жолмен берілмейді. Бұл
... ... ... тарихи даму процесінде өзгерістерге ұшырап, жетіле түсінуіне мүмкіндік береді.
... ... ... адамның өмірде қалыптасатын күрделі психикалық іс-әрекеті, ойлау, сөйлеу процестері,
... ... ... қарапайым табиғи функцияларынан (мысалы, қозу мен тежелу процестерінің арақатнасымен
... ... ... ажырата білу керек. Іс-әрекет тек өзіне тән басқа көптеген
... ... ... қоса барлық қарапайым функцияларды да қамтиды. Мәселен, адамның музыкалық
... ... ... мен жоғарғы дыбыс айырғыштығының, математикалық ойлауы мен кеңістікті талдауы
... ... ... жалпылау функциялары арасындғы байланыс белгілі. Әдетте нышандар деп аталатын
... ... ... қарапайым, табиғи қасиеттері сыртқы жағдайлар әсерімен қалыптасатын күрделірек іс-әрекеттердің
... ... ... кіреді [32].
Белгілі бір жағдайларда қарапайым функциялар жөнді жетілмеген немесе
... ... ... кезде өздерінен жоғары орналасқан неғұрлым күрделі психикалық іс- әрекетті
... ... ... айқындай бастайды. Мысалы ми қабығының желке-самай бөлігіне зақым келгенде
... ... ... қарапайым кеңістікте бағдарлануы бұзылады да мұның өзі есептей білуге
... ... ... тигізеді. Қалыпты даму жағдайында белгілі бір нышандар осы қарапайыам
... ... ... жатпайтын, сондықтан оларға тікелей тәуелді емес психикалық іс-әрекет дамуы
... ... ... бірі ғана болып табылады. Тіпті қарапайым функциялардың өзі де
... ... ... ұйымдастырылған әсердің ықпалымен дамитындығы дәлелденіп отыр.
Күрделі психикалық іс-әрекет пен
... ... ... функциялар арасындағы қатынастар жылжымалы, жанама қарым-қатынастар болатындығын мидың шектелген
... ... ... зақым келген науқастармен жүргізілген орнын толтыру-қалпына келтіру жұмыстарының нәтижесінде
... ... ... психиклық іс-әрекет (сөйлеу – ойлау процестері) құрылымын қайта құрудың
... ... ... бай тәжірибесі дәлелдейді. Ми қызметінің тұқым қуалаушылық арқылы берілетін
... ... ... бірі – жоғарғы жүйке қызметінің типі деп жорамалданады ол
... ... ... процестерінің күшін, қимылын және тепе-теңдігін сипатайды. Алайда, дамудың психолгиялық
... ... ... физиологиялық ерекшеліктерінің бұл қатынасы бір мағыналы болмай, өзі баланың
... ... ... басының құрылымы мен оның дамуы процесінің күрделі жүйесіне еніп
... ... ... көбінесе солармен анықталып отырды. Мысалы, жүйке процестерінің жоғары қозғалғыштығы
... ... ... жағдайларда тез ойлаудың, іс-әрекет тәсілін қайта құру мүмкіндігінің ішінара
... ... ... болса, екінші жағдайларда алаңдаушылық пен ырықсыздыққа да итермелейді.
Физиологиялық қарапайым,
... ... ... қуалаушылық арқылы берілетін функциялар психикалық даму прцесінің кейбір жақтарына
... ... ... етуі мүмкін. Бірақта олардың маңызы шешуші болып саналмайды. Даму
... ... ... негізгі мазмұны мен механизмдері көптеген жағдайлардың жиынтығымен анықталады. Солардың
... ... ... жетекші болып балаларды оқыту мен тәрбиелеу жағдайлары есептеледі.
Адам барлық
... ... ... қасиеттерді қоршаған ортамен қарым-қатынас жасау барысында меңгереді. Осы қарым-қатынас
... ... ... адамнан белсенділік көрсетуді талап етеді. Белсенділік дегеніміз жеке тұлғаның
... ... ... қоршаған ортаны танып білуге және басқалармен бірге тіршілік жасауға
... ... ... қабілеттілігі. Белсенділіктің көрініс беретін жерлері өте көп. Оның түрлері
... ... ... қоршаған орта заттары мен құбылыстарын танып біліп алуға ынтасынан,
... ... ... ерекше табысты болуға ниет білдіруі, қарым-қатынас барысында дербестік, майталмандық
... ... ... т.с.с. Белсенділік тірі табиғат өкілдерінің бәріне тән қасиет. Тірі
... ... ... өкілдері мен өлі табиғаттың айырмашылығы осында. Дегенмен адамның белсенділігі
... ... ... көрсеткіштермен сипатталады. Сондықтан адам белсенділігінің басым
... ... ... түрлері іс-әрекет деп аталады. Адамның белсенділігі
... ... ... мынада: барлық тірі жан-жануарлардың белсенділігі қоректенумен және тұқымын
... ... ... байланысты. Қарны тоқ жануарлар көбінесе ұйықтап жатады. Ал адамдар
... ... ... жасау үшін қоректенеді. Сондықтан адамның іс-әрекеті өте күрделі құрыдым
... ... ... табылады.
Көптеген зерттеулерде іс-әрекетке анықтама берілген. А.Н.Петровскийдің анықтамасы бойынша іс-әрекет
... ... ... адамның қоршаған ортаны, өзін-өзі танып біліп, таныған нәрселерін шығармашылықпен
... ... ... оны тіршілік жасауға икемдеуге қабілеттілігі [33]. Іс-әрекет барысында адамдар
... ... ... табиғатта жоқ нәрселерді жасап шығарады. Іс-әрекетті бернеше ерекшеліктермен сипаттауға
... ... ... іс-әрекеттері өнімді әрекетке жатады.
2. Адамдар іс-әрекет барысында табиғи қажеттілікті қанағаттандыратын
... ... ... ғана өндіріп қоймайды. Көптеген өндіріс өнімдері жасанды қажеттіліктерді қанағаттандыруға
... ... ... іс-әрекеттер формалары мен түрлері адамға табиғи берілмеген. Әр адам
... ... ... өмірінде іс-әрекет түрлерін меңгереді және осы әрекеттер барысында өзінің
... ... ... қабілеттерін өзгертеді.
4. Адам іс-әрекеттері тарихи-әлеуметтік даму барысында қалыптасқан, ал жаниуарлар
... ... ... эволюциялық даму нәтижесі.
Мектепке дейінгі жас – бала өміріндегі үлкен
... ... ... өмір жағдайлары бұл кезде кеңейеді: отбасы ауқымы көшелер, қала,
... ... ... шеңберіне қарай ойысады. Бала адамдық қатынастар әлеміне сүңгіп, әр
... ... ... қызметке байлап, қоғамдық функциялармен танысады. Ол осы ересек өмірге
... ... ... онда қатысуды қолайды. Мұнымен коса, бала өзіндік белсенділікке ұмтылады.
... ... ... рөлдік ойын – ерестер өмірін бейнелейтін балалардың өзіндік қызметі
... ... ... болады.
Рөлдік немесе шығармашылық ойын мектепке дейінгі кезеңде пайда. Қызметтің
... ... ... түрінде балалар ересек адамдардың рөлін ойлап, ойындық түрде ересек
... ... ... мен олардың арасындағы қарым – қатынастарды бейнеледі.
Ойын негізінен ерте
... ... ... шақтың соңында қалыптасатын заттың – манипулативтік қызмет нәтижесінде дамиды.
Баланы
... ... ... заттар қызықтырады да, ол сол заттармен жұмыс істеуді мақсат
... ... ... ойнауға кіріседі. Д.Б.Эльконин жазғандай, бала затқа «айнаға» көз тіккендей
... ... ... Мектепке дейінгі жаста балардың назары әдетте заттан адамға қарай
... ... ... Заттық әрекеттер дамуға қажетті деңгейден бөлек ойынның туындауы үшін
... ... ... ересектермен қарым – қатынасының түбегйлі өзгеруі керек. Ойын әдетте
... ... ... жағынан да, мазмұны жағынан да әлеуметтік сипатқа ие болады.
... ... ... толыққанда қарым – қатынас болмаса, ойынның дамуы мүмкін емес
... ... ... құрдастармен қарым-қатынастың қалптасуына ғана емес, сойдай-ақ ала мінезінің қалыптасуына
... ... ... тиізеді. Мінезді басқару механизмі, яғни ережелерге бағыну ойында түзіліп,
... ... ... басқа қызмет түрлерінде білінеді. Ойында баланың түрткілі – мұқтаждықты
... ... ... дамиды. Қызметтің жасқа түрткілері мен байланысты мақсаттар пайда болады.
... ... ... жасқа болады оның ересектермен қатынасының дамуына негізделген түрткілер пайда
... ... ... бірлесіп іс-әрекет жасау жағдайында баланың басқаларға өзін таныту қажеттілігі
... ... ... Өзін таны ту қажеттілігі ойындағы статустық рольге талаптанудан көрінген
... ... ... жеңімпазбен эмоциялық теңесу («идентификацпя:)
... ... ... Әлеуметтік және талаптанушы тіршілік иесі
... ... ... ретінде балаға танылған баламен бірге тебірену,
... ... ... жеңімпаздық шаттығына қуану қиындау болады. Осы айтылғанның бәрі балалардың
... ... ... тобын мінез-құлықтың әлеуметтік түрлері үнемі жобаланып және нағайып отыратын
... ... ... әлеуметтік қарым-қатынастар мектебі деп түсіну мүмкіндік береді. Ойнап жүріп
... ... ... адамдардың ынтыма тасу қабілетін үйренеді.
Ойын үстінде бала шынайы затты
... ... ... немесе кездейсоқ нәрсемен алмастыруға болатынын тез
... ... ... Шынайы заттарды алмастыруды бала үлкендерден үйренеді. Балдырған тасты
... ... ... таяқшаны адам ретінде ауыстырып қолдана алады. Ол бір затты
... ... ... заттың орнына қолданып қана қоймай, зат, жануар, басқа адамдар
... ... ... өзін де қолданады. Мысалы, мылтықтан атып жібереді де өлтірілген
... ... ... орнына өзі құлап түседі, қиялдағы тепловозды жүргізеді әрі өзі
... ... ... ретінде гүрілдеп, жылдамдық ала бастайды.
Сонымен, ойын бұл кезеңде өзінің
... ... ... жағынан символикалық болады. Символикалық ойын, баланың символларды қолдануы —
... ... ... психикасының дамуының елеулі сәті. Символдарды пайдалану, бір объектіні екінші
... ... ... көмегі арқылы ауыстыра білу қабілеті кейінірек әлеуметтік таңбаларды игеруді
... ... ... ететін жетістік болып табылады.
Символикалық функцияның дамуын зерттеген В.С.Мухина оның
... ... ... баланың жіктеп қабылдауы қалыптасады, ақыл-ойының мазмұндық жағы және басқа
... ... ... адамға тән қабілеттері елеулі өзгереді. Бір заттарды екікілі заттардың
... ... ... ретінде кең қолдану «балалар онынында бір затты әр түрде
... ... ... болады деп дәлелдеуге негіз бермейді Бала орынбасар заттардың қасиеттеріне
... ... ... бағдар алады. Мәселен, дүкен ойнына материалдар іріктегенде балдырған балмұздақ
... ... ... ақ кірпіш, шұжық орнына қызыл цилиндр, алма орнына пласмассадан
... ... ... жасыл денгелектер қолданылса қанағаттануы мүмкін. Ойыншық мылтық. қасиет болған
... ... ... адамға, жәшік — үйге айнала салалы. Барлық, осы және
... ... ... ұқсас ауысулар формасы, түсі немесе функциялық ерекшеліктер ұқсастығынан барып
... ... ... Мынадай жайтты да атап өткен маңызды: бала затқа өзі
... ... ... сойған енді онымен бастапқы қасиеттеріне сай іс-әрекет жасаман.
... ... ... жаңа атына сай әрекет жасай бастайды. Егер таяқ мылтынка
... ... ... ол одан атады, атқа айналса, оған мініп шабалы: алроходқа
... ... ... ол жүзіп отырып жағаға келуі тиісл [35].
Ойын іс-әрекеті ырықты
... ... ... мен ырықты естік дамуына көмектеседі. Ойын жағдайларында балалар лабораториялық
... ... ... жағдайларындағы дан зейінін жақсы жаттайды және көбірек есте сақтайды.
... ... ... жинақтау, есте сақтау және еске түсіру, яғни саналы мақсат
... ... ... ойын үстінде ертерек және оңай ажыратылады.
Тілдің дамуына ойын өте
... ... ... әсер етеді. Ойын жағдайы оған енген әр баладан белгілі
... ... ... жасау қабілетін талап етеді. Егер бала ойын барысына қатысты
... ... ... тілектерін түсінікті етіп айта алмаса, егер ойын үстіндегі жолдастарының
... ... ... нұсқауларын ұқпайтын болса, онда құрбылары оны жақтырманды. Бұл жағдайдағы
... ... ... қолайсыздық тілдің дамуына себепкер болады. Психологиялық әдебиетте құрбылармен қарым-қатынас
... ... ... мүмкіндіктерінен айрылған егіз ұлдардың психикалық нашар даму оқиғасы суреттелген.
... ... ... қарым-қатынас жасауда бұл егіздерде өздерінің екеуіне ғана түсінікті автономиялық
... ... ... калыптасқаң.
Ойын ақыл-ой дамуына да әсер етеді, бала ойын үстінде
... ... ... мен іс-әрекеттерді жалпылауды, сөздің жалпылама мағынасын қолдануды т. б.
... ... ... Рольдік ойынның психикалық іс-әрекеттің басқа формаларын дамыту үшін де
... ... ... маңызы бар. Мәселен, қиял тек ойын жағдайларында және соның
... ... ... ғана дами бастайды. Мектепке дейінгі шақтың ішінде ойын мазмұны
... ... ... өзгеріске түседі. Мектепке дейінгі кішкентайлар ойынынын негізгі мазмұны үлкендердің
... ... ... заттармен жасайтын іс-әрекеттерін ойын заттары арқылы қайта жанғыртатын іс-әрекеттеп
... ... ... болып есептеледі.
Жалпы бағдар балалардың бала бақшадағы және мектептегі өмірін,
... ... ... ұғым, білім, мінез-құлық тәсілдерінің қалыптасу ерекшелігін анықтап отырады. Сонымен,
... ... ... жеке басының бағдарын ескеру – балалардың оқыту мен тәрбиелеуді
... ... ... тиімді жүзеге асырудың бірінші және қажетті шарты болып табылады.
... ... ... баланың жеке басының типін бірден және біржолата анықтайтын қатып
... ... ... өзгермейтін сапа емес. Жасы өскен сайын балалардың жетекші бағдарын
... ... ... отыруы мүмкін.
Іс-әрекетті меңгеру оның құрамды бөліктерін бір-бірімен ұштастырып меңгеру
... ... ... тұрады. Оны зерттеушілер негізгі үш құрамды бөлікке топтастырып көрсеткен.
Біріншісі
... ... ... білім. Білім дегеніміз адамзаттың тариха-әлеуметтік тәжірибесі. Адамзат білімі біртұтас
... ... ... болғанымен оны циклдарға, ғылым негіздеріне және салаларына даралап, әр
... ... ... теориялық және қолданбалы жағы анықталған. Бұл жүйелеу және топтастыру
... ... ... ұшсыз білімнің ішінен фондық білімді, мамандық білімді, ғылыми-зерттеуге негіз
... ... ... білім көлемін шамамен анықтап шығуға мүмкіндік туады. Білімді меңгеру
... ... ... әрекеттермен байланысты. Ол жаңа ғылыми ұғымдар, жаңа ғылыми теорияларды
... ... ... және жасауға бағытталған. Олардың жүзеге асуы техинкалық прогресті қамтамасыз
... ... ... адамдардың практикалық әрекеттерінің қайсы бір түрлерін немесе салаларын
... ... ... түсуге жол ашады. Жаңа ұғым, әсіресе жаңа теория жасау
... ... ... өте терең талдауды, парасаттылықпен салыстыруды, жаңа, көбіне бұрын сіңісіп
... ... ... басқа тұрғыдан тұжырымдауды және бағалауды талап етеді.
Екінші құрамды бөлігі
... ... ... іскерлік. Іскерлік деп әр адам өзінің алдын ала меңгерген
... ... ... сүйене отырып іс-әрекет түрлерін тез және сапалы орындауы. Іскерлік
... ... ... білімді іс-әрекет жасауға пайдалана білу, тіршілік жасауға даярлық деңгейді
... ... ... құрамды бөлік. Іс-әрекетті сапалы орындау үшін адам өзі меңгерген
... ... ... іс-әрекетін ұйымдастыруға пайдалана білуі қажет.
Іс-әрекеттің үшінші құамды бөлігі –
... ... ... Дағды дегеніміз іс-әрекеттің барлық кезеңдерін өте тез, сапалы,
... ... ... түрде орындау. Дағданың бастапқы түрлері ойын әрекеттерін меңгеру барысында
... ... ... Біртіндеп ол дағдылар балалардың танымдық әрекеттіне негіз болады. Сондықтан
... ... ... барысында сурет салу, ертегілер кейіпкерлерін бейнелеу дағдыларын қалыптастырудың маңызы
... ... ... үлкен. Балалар сурет салу барысында олардың неше түрлі сызықтарды
... ... ... бетіне түсіруге бағытталған майда қимыл әрекеттері біртіндеп дағдаға айналып,
... ... ... әрекеттерін меңгеруге қажетті іскерлігі қалыптасады.
Іс-әрекеттің төртінші құрамды бөлігі -
... ... ... Әдет іс-әрекеттің өнімсіз түрі бола отырып оның адам өмірінде
... ... ... рөлі өте үлкен. Пайдалы дағдылар гигиене сақтауға, қарым-қатынас мәдениетін
... ... ... негіз болады. Сондықтан әдет-ғұрып үлгілерін меңгеруде іс-әрекеттің бұл құрамды
... ... ... орны ерекше болып табылады.
Іс-әрекетінің психологиялық құрылымын қалыптастыруда іс-әрекет түрлері
... ... ... элементтерден тұратындығы ескеріледі. Олар іс-әрекетінің құрылымын сипаттайды. Ол осы
... ... ... мақсаттын, осы нәтижеде жетуге қажетті операциалары мен тәсілдердін, іс-әрекет
... ... ... байланысты болады. Баланың дамуында іс-әрекеттің мақсатқа бағытталуы біртіндеп қалыптасады.
... ... ... үш жасар балалар өз іс-әрекеттерін күні бұрын белгіленген мақсатқа
... ... ... ұйымдастыра алмай, мақсатынан оңай айырылып қалады. Бес-жеті жасар балалар
... ... ... іс-әрекеттің көбінесе материалмен, олар іс-әрекет жасайтын заттық ситуация мен
... ... ... тиіс. Бұл шақта көптеген аса маңызды жаңа құрылымдарының ойын
... ... ... негізінде пайда болатыны белгілі. Сондықтан мектепке дейінгі мекемелерде сабақтар
... ... ... дидактикалық ойын түрінде өтеді. Баланың жаңа білімді, іс-әрекет тәсілдерін
... ... ... танымдық белсенділігі ойын арқылы көрініс береді.
Ойын негізінен ерте балалық
... ... ... соңында қалыптасатын заттық – манипулятивтік әрекет нәтижесінде дамиды. Баланы
... ... ... заттар қызықтырады да, ол сол заттармен жұмыс істеуді мақсат
... ... ... ойнауға кіріседі. С.Л.Новоселова жазғандай, бала затқа «айнаға» көз тіккендей
... ... ... [36]. Біртіндеп бала ойынн барысында басқа балалармен және үлкендермен
... ... ... жасауға бағыт алады, ойын нәтижесін өзгелер бағалағанды талап етеді.
... ... ... ойын – қарым-қатынас жасаудың бір жолы бола бастайды.
... ... ... дамуына үлкен үлес қосатын іс-әрекет түрі және жетекші іс-әрекеті
... ... ... оларды Т.А.Нежнова баланың жас ерекшеліктеріне байланысты жетекші түрлерін келесідей
... ... ... [37]:
1. Ермек ойындары – ешқандай сюжеті жоқ, көңілді уақыт өткізуге
... ... ... және баланың сәбилік шағында қоршаған орта заттарын меңгеруде жетекші
... ... ... атқарады;
2. Жаттығу ойындары – бір әрекет түрін бірнеше рет қайталау
... ... ... оны орындауға өзін жаттықтыру және көптеген заттармен манипуляция жасауды
... ... ... үлесін қосады;
3. Рөлдік-сюжеттік ойындар – адам өміріне қажетті іс-әрекет түрлерін,
... ... ... қарым-қатынас ерекшеліктерін қайталау арқылы өмірде орындайтын рөлдерін меңгереді;
4. Ережелік ойындар
... ... ... іс-әрекет реттерін басқаларға қарап қайталау ойындары жазу, сурет салу,
... ... ... айту, тұрмыстық заттармен неше түрлі әрекеттер жасауды ойыншықтармен қайталау
... ... ... үлкендер өміріне қажетті дағдыларды қалыптастырады;
5. Дидактикалық ойындар – балаға танымдық
... ... ... түрлерін меңгертеді;
6. Әдет-ғұрыпта қалыптасқан ойындар немесе ұлттық ойындар – халықтың
... ... ... қалыптасқан салт-дәстүрлерді, тыйымдарды, қарым-қатынас ерекшеліктерін меңгереді.
Мектепке даярлық
... ... ... балалар ойын барысында үлкендердің заттық қызметін қайталайды – дастархан
... ... ... тамақ пісіреді, ыдыс жуады, сауда жасайды. Олар әрекеттерді орындау
... ... ... құштарлық танытып, нәтижесі қандай болып жатқанына онша көңіл бөлмейді,
... ... ... нәтижесінің мақсатқа сай келеді ме, жоқ па, оған онша
... ... ... бермейді. Олар үшін әрекеттің өзі құнды болып көрінеді. Мектеп
... ... ... дейінгі шақта балалар үшін басты мәселе - адамдар арасындағы
... ... ... қатыса бастағаны. Сондықтан олардың ойындары сауда орындарына барып, ондағы
... ... ... заттарды сатып алу, оны үйге алып келгеннен соң олармен
... ... ... істеу керек екенін қайталау, дәрігерге бару, бала бақшада өз
... ... ... және тәрбиешілер, психологлермен қарым-қатынас жасау, сабақ өту, оқу, жазу,
... ... ... салу т.с.с. мағынаға ие бола бастайды. Осы кезден бастап
... ... ... ойын әрекеттері олардың әлеуметтенуінде жаңа мағынаға ие болып, үлкендер
... ... ... түрлерін меңгеру құралы бола бастайды.
1.2. Баланың жетекші іс-әрекетінің даму
... ... ... түсіндіретін
теориялар
Іс-әрекет теориясының авторы А.Н.Леонтьев және оның шәкірттері адамның саналы
... ... ... басқарып отырған екі процестен тұратынын дәлелдеген. Оларды ішкі (психологиялық)
... ... ... сыртқы (физикалық) белсенділік көрсету деп топтастырған [38]. Іс-әрекет барысында
... ... ... мен сыртқы орта, болмыс пен адам арасында байланыс орналасады.
... ... ... іс-әрекет барысында адам өзінің жеке тұлғалық, кісілік қасиеттерін меңгереді
... ... ... оны өзгелерге көрсетеді.
Балалар дамуындағы жетекші іс-әрекеттің ролін зерттеуді жалғастырған
... ... ... Л.Ф.Обухова [39] балалардың жетекші іс-әрекетін ойын барысында орын алатын
... ... ... қызметке ерекше көңіл аударған. Г.Кершенштейнер [40], А.М.Шуберт [41], В.Штерн
... ... ... т.б. ертегі айтуды, бейнелеуді балалардың жас ерекшіліктерімен байланысты
... ... ... өзгеру динамикасы деп көрсеткен.
Э.Мейман [43], Н.А.Рыбников [44], Ф.Гуденаф [45]
... ... ... ертегі айтуы мен салған суреттерді олардың ақыл-ой қабілеттілігін даму
... ... ... көрсеткіші, дарындылығының, эмоционалдық дамуының және жалпы психикалық даму көрсеткіші
... ... ... зерттеген. Бұл көзқарастар бала дамуына оның неше түрлі әрекеттермен
... ... ... ара қатынасы толық анықталмағанын көрсетеді. Сондықтан баланың әрекеттерін түсіндіретін
... ... ... теориялар орын алуда.
1-ші теория – интеллектуалистік теория. Бұл теорияның
... ... ... В.Штерн [46] бала әрекеттерін оның қабылдаған нақты заттарының бейнесі
... ... ... ол зат немесе құбылыс туралы білімінің бейнесі деп түсіндіреді.
... ... ... пікірінше бала ертегісі мен суреті оның қоршаған орта туралы
... ... ... түсінігінің символы ретінде қарастыру керек.
2-ші теория – экспрессивтік теория
... ... ... бейнелі). Бұл теорияны сынаушылар өте көп. Г.Фолькельт [47] пікірі
... ... ... балалардың әрекеттері экспрессионистік болып келеді. Олар өз ертегілері мен
... ... ... өзінің көргенін емес, сол зат немесе құбылыстың әсерінен туған
... ... ... өзінің эмоционалдық жағдайын бейнелеп көрсетеді. Сондықтан балалардың ертегісі мен
... ... ... мазмұнына өзгелердің түсіну өте қиын деп түсіндіреді.
3-ші теория –
... ... ... теория (іс-әрекет барысын талдау). Н.А.Рыбниковтың [48] пікірінше бала әрекетінің
... ... ... түсіну үшін оның туындыларынан бұрын ертегі айту және сурет
... ... ... процесін зерттеудің қажеттілігін көрсетеді. Рыбниковтың пікірінше баланың ертегі айтуы
... ... ... сурет салу әрекеті мен үлкендердің әңгімесі мен сурет салуының
... ... ... өте үлкен. Үлкен адамның әрекеті оның нәтижесіне бағытталған, ал
... ... ... әрекетінде бірінші орында әрекетті жасау процесі тұрады. Ал
... ... ... нәтижесі қандай болатыны қосалқы рөл атқарады. Сондықтан бала ертегі
... ... ... және сурет салу барысында үлкен қызығушылық білдіреді, ал оны
... ... ... соң салған суреті туралы ұмытып кетеді де ол қағаздан
... ... ... жасап ойнай бередеі. Сурет салу барысында олар не салып
... ... ... туралы айтып, қолын сермеп көрсетіп беруі мүмкін.
Қандай іс-әрекет болсада
... ... ... бір қатар элементтерді қамтиды. Оларды бәрі бірге іс-әрекетінің құрылымын
... ... ... Біріншіден, іс-әрекет не үшін жасалынып отырғанын білдіретін
... ... ... мотиві, екіншіден, іс-әрекетті орындау нәтижесінде алынуға тиіс
... ... ... елестететін - мақсатты, үшіншіден, осы нәтижеге жету үшін қажетті
... ... ... мен тәілдері, төртіншіден, өзгеруі тиісті нәтижеге әкелетін материал -
... ... ... құрайды.
Қандай іс-әрекет болса да ол бірнеше аяқталған элементтерден тұрады.
... ... ... әрекет деп аталады. Егер әрекет сыртқы орта заттарын өзгентіге
... ... ... болса – оны заттық әрекет деп атайды. Заттық әрекеттер
... ... ... пен уақытта жүретін қимылдардан тұрады. Мысалы «а» әріпін жазу
... ... ... үш саусақпен ручканы қысып ұстап (саусақтар бір-бірімен және ручкамен
... ... ... орналасуы қажет), ручканы қағаз бетіне алып барып, қағазға тигізіп
... ... ... жылжытып), сонан соң дөңгелекті сағат тіліне қарсы жүргізіп салып,
... ... ... бастапқы нүктеге тоқтап, сонан соң төмен қарай қсық сызық
... ... ... оның аяқ жағын оңға қарай доға шығарып аяқталады. Осы
... ... ... барлық іс-әрекетке негіз болады.Адамдардың іс-әрекеттерінің көп түрлі болуына қарамастан
... ... ... барлығының элементтері ұқсас және басым көпшілігі үш қарапайым элементтерден
... ... ... құрал жабдықты «қолға алу»;
2. құрал жабдықты «орнынан басқа жерге
... ... ... немесе алып бару»;
3. құрал жабдықты «қою».
Бұл қимылдардың барлығы аяқ,
... ... ... дене қимылымен байланысты жүреді. Әр түрлі әрекеттегі қимылдардың траекториясы,
... ... ... дене күшін талап етуі, жылдамдығы мен темпі әр түрлі
... ... ... және оған қатысатын дене мүшелерінің ролі де әртүрлі болады.
... ... ... әрекеттер сапасы оның дәл орындалуы, ептілігі және үйлесімділігі мен
... ... ... Сонымен, барлық заттық әрекеттер қимылдарды үйлесімді жүргізу арқылы жүзеге
... ... ... П.К.Анохин, [49], Н.А.Бернштейннің [50] тұжырымы бойынша барлық қимылдар мақсатқа
... ... ... ұйымдастырылады. Мақсат және оның мативтерімен байланысы іс-әекетте анықтаушы мән
... ... ... Баланың дамуында іс-әрекеттің мақсатқа бағытталуы біртіндеп қалыптасады. Сол мотивтерге
... ... ... баланың іс-әрекетке қызығушылығы орын алады.
Қызығушылыққа негіз болатын шығармашылық әрекеттердің
... ... ... балалардың үлкен қызығушылығын тудыратын әрекет – бейнелеу әрекеттері, оның
... ... ... ертек айту мен сурет салу. Баланың айтқан ертегілері мен
... ... ... суретінің ерекшеліктеріне байланысты оның қоршаған ортаны қабылауын, қиялы мен
... ... ... даму деңгейін бағалауға болады.
Мектепке дейінгі жасты К.Бюлер [51] ертегілер
... ... ... деп атаған. Ертегіні тыңдауды көптеген зерттеушілер бала іс-әрекетінің бір
... ... ... деп қарастырады. Ертегінің мазмұнына түсіну үшін бала ондағы сюжеттің
... ... ... жоспарын құруы керек. Ол процесс толық ішкі процесс болуы
... ... ... қиын, сондықтан сурет осы ой жоспарының материалдық нұсқасы,сыртқы тірегі
... ... ... табылады. Сондықтан сыртқы көрінісі бойынша ешқандай сапасы жоқ, бейнеленген
... ... ... онша ұқсамайтын суреттің өзі баланың ойлау, қиял процестерін дамытуға
... ... ... үлесі өте үлкен.
Бала ертегілерді тыңдау барысында ертегі кейіпкерлерінің орнына
... ... ... қойып, онда болған оқиғаларды толық қайталайды, ертегі кейіпкерлері алдында
... ... ... барлық қиындықтарды жеңіп шығуға тырысады. Сондықтан бала ертегінің мазмұнына
... ... ... үшін өз ойымен кейіпкердің барлық әрекеттерін қайталайды. Осы процесс
... ... ... жүру үшін ол ертегі кейіпкерлерін оймен бейнелеп шығуы керек.
... ... ... - өнер туындыларының бір түрі. Ертегінің мазмұнын әр адам
... ... ... түрлі түсінеді. Сондықтан өнердің бір түрі ретінде оның психотерапиялық
... ... ... болып келеді де, әр адам ондағы проблеманы шешудің өз
... ... ... табады. Бала ертегілердің мазмұнын қабылдауы үшін олардағы барлық кейіпкерлердің
... ... ... салынған болуы керек. Сонымен қатар ертегілерде адамзаттың мәдени мұралары
... ... ... орнын табады. Сондықтан халық ертегілерінің бала дамуындағы ролі ерекше.
... ... ... ұрпақтан ұрпаққа ауызша жеткізілгеннен соң әр ұрпақ өз мәдениетіне
... ... ... оны талдауға үлесін қосып отырады. Ертегі кейіпкерлерінің суретін салғызу
... ... ... балалардың шығармашылық қабілетін дамытудың бір жолы.
Дамудың көрсетілген бағыттарының әрқайсысы
... ... ... тән ерекшеліктермен сипаталып, ақиқат түрде барлығы өзара байланыста болады.
... ... ... даму процесі тек осы құрамды бөліктердің барлығы қосылғанда ғана
... ... ... даму деп аталынатын жеке адамның өзгеріс процесін құрады.
Екінші жағынан
... ... ... белгілі нәтижеге жетуді іс-әрекетті аяғына дейін жеткізуді, берілген талаптарды
... ... ... ғана талап етіп қана қоймай, алынған нәтижені бала бағалап,
... ... ... мақсатты, міндет тұрғысынан оны талдап, тәуір нәтижеге жеткен балаларда
... ... ... өту қажет. Мұның өзінде бағалау бала түсінігінше формальды міндетті
... ... ... болмай оның осы іс-әрекеттегі жетістіктерін талдау мен байланысты
... ... ... болуы тиіс. Бағыттылықты (мысалы, танымдық) қалыптатыру шарттарын осы іс-әрекеттерін
... ... ... көрсетуді және оның өз «менің» ұғынуымен байланысын қамтиды. Бұған
... ... ... орындаумен байланысты баланың жеке баға беру арқылы қолы жетеді.
... ... ... баланың даму процесін оның қайсыбір жағынан өзгеруі мен сипаттауға
... ... ... өйткені бұл күрделі көпжақты процесс. Демек, психологиялық дамудың алуан
... ... ... қамтамасыз ететін педагогикалық шарттар да сан түрлі. Мектеп жасына
... ... ... балаланы оның бастауыш топтарда осы даму ерекшеліктерін ескере отырып,
... ... ... процестерге фундамент құру қажет.
Кіші жастағы балалар құрдастарымен қарым–қатысқа түсуге
... ... ... көңіл бөлмейді. Д.Б.Элькониннің тұжырымдауынша, кіші жастағы балалар «қатар ойнайды,
... ... ... бірге қосылып ойнамайды» [52]. Бірте–бірте балалар арасындағы қатынас әлдеқайда
... ... ... және өнімді бола бастайды. Егер бір себепке байланысты өзара
... ... ... ойын тарқаса, қатынас процесі де ыдырайды. Курт Левин жүргізген
... ... ... мектепке дейінгі жастағы балалар тобында жарым–жартылай күйде болатын ойыншықтарды
... ... ... бөлмеге алып келді. Ол ойыншықтар (телефонның тұтқасы жоқ, қайыққа
... ... ... бассейн жоқ т.б.) [53]. Кемшіліктеріне қарамастан, балалар ойыншықтармен құмарын
... ... ... ойнады.
Балардың неше түрлі ойыншықтарға қызығушылықтары біртіндеп ойынға қатысушыларға ауысып,
... ... ... іс-әрекетке деген қажеттіліктері орын ала бастайды. Бір өзі ойнауды
... ... ... көретін және оған бар күшін жұмсайтың баланың назары біртіндеп
... ... ... ойнауға қызығушылығынан ол ойынның нәтижесіне қуанышы мен реніші барлық
... ... ... жетістігіне немесе кемшілігіне байланысты бола бастайды. Бұл қызығушылықтар біртіндеп
... ... ... және жанама қызығуларға айналады. Тікелей қызығу дегеніміз - іс-әрекет
... ... ... өзіне қатысты: таным, білім алу, еңбек және шығармашылық процестеріне
... ... ... Жанама қызығу дегеніміз - іс-әрекетке, еңбектің материалдық нәтижелеріне деген
... ... ... Осы қызығуларға байланысты қажеттілік өрісі адамның даму деңгейі мен
... ... ... өмірдің материалдық жағдайларына байланысты көрініс бере бастайды. Бала біртіндеп
... ... ... түрде өз қажеттіліктерің реттеп отырады және қажеттіліктерін реттей отырып,
... ... ... тек сыртқы жағдайларды ғана емес, сонымен бірге қоғамдағы мінез-құлықтың
... ... ... нормаларын да ескереді. Мұның бәрі заттық әрекет барысында дамиды.
Д.Б.
... ... ... Т.В.Драгунова [54] мектепке дейінгі жастың жетекші іс-әрекеті ретінде қарым-қатынасты
... ... ... Мектепке дейінгі жаста қарым-қатынастың ерекше орнын дәлелдей келе, В.В.Давыдов
... ... ... өз пікірін ұсынды: «мектепке дейінгі кезең адамда қарым-қатынасты құраушы
... ... ... мен ережелердің қалыптасу кезеңі». Ал О.И.Никифированың [56] пікірі де
... ... ... мазмұн алады: «мектепке дейінгі кезең үшін бала-құрдас қатынасы жетекші
... ... ... алады, ал ересек бала қатынасы жетекші орын алмайды. Мектепке
... ... ... жастың өзара қарым-қатынас типін қолдай отырып, З.И.Фаинбург [57] мынадай
... ... ... ұсынады: «баланың шағын ортасы негізінен екі әлеуметтік-психологиялық астарлы жүйе
... ... ... тұрады. Алғашқысында бұл «ересек-бала» қатынасындағы астарлы жүйе, белгілі бір
... ... ... бұл жүйеге «бала-бала» қатынасындағы астарлы жүйе орын алады. Дәл
... ... ... жүйеде қарым-қатынасқа қажеттілік пайда болып, дамуға түрткі алады, ол
... ... ... аралық қатынастардың негізінде жатыр».
А.В.Запорожец [58] бала бақша тобындағылардың өз
... ... ... деген қатынасын жүйелі түрде зерттеген. Зерттеу нәтижесінде бала өз
... ... ... бойындағы жоғары адамгершілік қасиеттерді жоғары бағалайтынын анықтады. А.В.Петровский [59]
... ... ... зерттеулерінде мектепке дейінгі кезеңіндегілер үшін жомарттылық тұлға аралық таңдаудың
... ... ... негізі болып табылатынын көрсетті. Осы зерттеуінің нәтижесінде баланың жеке
... ... ... дамуы, оның психикасындағы когнитивтік, танымдық, эмоционалдық, ерік–жігерлік, қайта құрушылық,
... ... ... және құндылық бағыттылық сияқты түрлі іс-әрекетте көрінетін өзгерістері арқылы
... ... ... болатындығын дәлелдеді.
Қ.Жарықбаев мектепке даярлық тобындағы балалар дамуының тұтас
... ... ... үш құрамды бөліктерін атап көрсеткен [60]. Олар:
1) арнайы ұйымдастырған
... ... ... процесінде қоршаған орта және өзі туралы білімді меңгеруі және
... ... ... меңгеру тәсілдерінің дамуы;
2) арнайы ұйымдастырылған тәжірибелік сабақтарда игерілген тәсілдерді
... ... ... психологиялық механизмдерінің және оған қажетті майда қимыл әрекеттерінің дамуы;
3)
... ... ... жеке тұлғалық жалпы қасиеттерінің: бағыттылығының, іс-әрекет құралдары мен тәсілдерін
... ... ... сана-сезім, қабылдау, зейін, сөйлеу, есте сақтау, ойлау және қиял
... ... ... психологиялық құрылымының нығаюы және дамуы.
Осының басым көпшілігі оқу және
... ... ... барысында дамиды. Оқу процесі бала бақша күн тәртібінде аз
... ... ... алады. Сондықтан балаларды үйрету және білдіру тәсілдерін меңгеруге қомақты
... ... ... қосатын іс-әрекеттің ең тиімді түрі ойын болып табылады. Ойынмен
... ... ... балалық шақта балалардың ертегі тыңдауы, сурет салуы, неше түрлі
... ... ... жасау, қиып жапсыру, балшықтан көптеген заттар жасау, үй тұрмысындағы
... ... ... орындауға қатысу, өзіне өзі қызмет көрсетуі олардың дамуына ұлкен
... ... ... қосады.
А.Бандура өз эксперименттерінде балаларға неше түрлі фильмдер көрсеткен. Оларда
... ... ... агрессиялық және жайбарахат мінез көрсеткен. Фильм көріп болғаннан соң
... ... ... фильмдегі ойыншықтарға ұқсас ойыншықтар бар бөлмеде оңаша қалдырған. Агрессивті
... ... ... үлгілерін көрген балалар ойын барысында ойыншықтарды талқандап, агрессивті мінез
... ... ... анық байқатқан. Тағы бірнеше эксперименттер нәтижесінде А.Бандура әлеуметтік үйрету
... ... ... құрған. Бұл теория бойынша жеке тұлға дамуында «түрткі –
... ... ... реакция» бойынша жүретін процесс төрт аралық актілерден тұрады [61]:
1.
... ... ... әрекет жасау моделіне зейін салуы. Модельге келесі талаптар қойылады:
... ... ... эмоционалдық әсерлілігі, функционалдық маңыздылығы. Бақылаушының сенсорлық мүмкіншілігі модельдің мән
... ... ... түсінуге жеткілікті болуы керек.
2. Модель әсер еткен мәліметті
... ... ... сақтауға қабілеттілік.
3. Байқаушының байқалған әрекеттерді қайталауға қажетті қимыл әрекет
... ... ... мүмкіншліігінің жеткіліктілігі.
4. Көрген нәрсесін қайталауға негіз болатын мотивацияның
... ... ... көрген әрекеттер моделі бойынша оны қайта жаңғырту үшін когнитивтік
... ... ... рөлі өте үлкен екені дәлелденген (зейін қою, жадына сақтау
... ... ... мотивацияның болуы).
Барлық модельдерді қайталау үшін оның мәліметтік жағының әсері
... ... ... үлкен екені дәлелденді. Кейде вербалдық инструкциялардың орнына бейнелейтін заттардың
... ... ... пішіні жүреді. Дегенмен модельдің түрі-түсінен гөрі оның мәні, не
... ... ... пайдаланылатындығы түсінікті болуы керек. Оны бейнелеуші ішкі тіл арқылы
... ... ... келтіреді.
Баланың сурет салуы оның барлық қасиеттерін дамытады. Бала салып
... ... ... суреті немесе оған көрсеткен модель бойынша әңгімелесу барысында балалар
... ... ... ойын басқаларға жеткізуге үйреніп, тіл байлығы және сөйлеу мәдениеті
... ... ... Сонымен қатар сурет арқылы бала өзінің қоршаған ортасының
... ... ... мен құбылыстарына әсерленуін, оны түсінуін көрсетеді. Баланың сурет салу
... ... ... ондағы бейнеленген заттар мен сюжеттер оның ден саулығы, көңіл
... ... ... байланысты өзгеріп тұрады. Ауырып жүрген баланың салған суреттері дені
... ... ... баланың салған суреттерінен айырмашылығы өте күрделі екені анық және
... ... ... оны диагностика құралы ретінде пайдаланады. Баланың бейнелеу өнеріне деген
... ... ... калыптастыру арқылы жалпы интеллектуалдық қабілетін дамытып шығармашылыққа қызығушылығын қалыптастыруға
... ... ... мол.
Зерттеушілер баланың бейнелеу әрекетін бірнеше кезеңдерге бөліп қарастырады. К.Риччи
... ... ... оны екі кезеңге бөліп көрсеткен:
1 – бейнелеуге дейінгі кезең;
2
... ... ... бейнелеу кезеңі.
Бұл кезеңдердің өзі бірнеше сатыдан тұрады деп көрсеткен.
Бейнелеуге
... ... ... кезеңнің бірінші сатысы – шимайлар сатысы, екі жастан басталады.
... ... ... кездегі әрекет карандаш пен қағазға қызығушылық нәтижесі болып отыр.
... ... ... ол қағазға сызып жатқан кезінде тіптен басқа жақа қарап
... ... ... да мүмкін. Бұл сатыда бала көзімен көрген заттар бейнелері
... ... ... қағаз бетіне түсіріп отырған бедерлер арасында байланысы бар екенін
... ... ... Ол қимыл әрекет жасағанынан үлкен ләззат алады. Бұл сатыда
... ... ... бір нәрсені бейнелеуді талап ету, жаңа уілдеген (дыбыс шығарудың
... ... ... қарапайым түрі) баладан сөздерден тұратын сөйлем құруды талап еткенмен
... ... ... қағаз бетіне түсіріп жатқан шимайларға бала назар аударатын болып,
... ... ... шимайларына көп көңіл аударады. Сапалық жағынан баланың өнері бұрынғыдан
... ... ... оның ынтасы мен ықыласы өзгереді. Ол барлық әрекеттерінде айқын
... ... ... (мысалы аяқ киімін киіп, үстіндегі киімдерінің түймесін түймелеуі т.с.с.).
... ... ... сатыда баланың әрекетіндегі оң өзгерістерге көңіл аударып, оны мақтап,
... ... ... отырудың маңызы өте үлкен.
Бұл кезеңнің екінші сатысы – салған
... ... ... түсіндіру сатысы (интерпретациялау). Бұл саты 2-3 жас аралығында орын
... ... ... Бұл сатыда баланың салған суреті сапалық жағынан одан бұрынғы
... ... ... айырмашылығы өте аз болады. Дегенмен мазмұнын түсіндіруі жағынан өзгерістер
... ... ... түсерліктей болады. Бала өзінің салған суреттеріне ат беріп «Бұл
... ... ... әкем», «Мен бақшаға бара жатырмын», «балалармен ойнап жүрмін», деп
... ... ... Ал суретте олардың ешқайсысын ажырату мүмкін емес болғанымен. Шимайлады
... ... ... түсіндіруінің маңызы үлкен. Ол бала ойлауының сапасының өзгергенін көрсетеді.
... ... ... бастапқы сатыда тек қимыл әрекет жасағанынан әсерленетін болса, бұл
... ... ... өз қимыл әрекетін қоршаған ортамен байланыстыра бастайды. Сондықтан біртіндеп
... ... ... арқылы ойлаудан» «бейнелер арқылы ойлау» элементтеріне көше бастайды. Қағаз
... ... ... түсірген белгілер көрнекілік мағынаға ие бола бастайды және сурет
... ... ... өнерін дамытады. Шимайлар сатысысында баланың сызықтар мен формаларды қағаз
... ... ... түсіріп, өзінің моторлық әрекеттерінің үйлесімділігін дамытуының мәні өте терең.
Келесі
... ... ... – бейнелеу кезеңі. Бұл кезеңнің бірінші сатысында баланың салған
... ... ... өте қарапайым болады (4-5 жас аралығында). Балалардың бұл кездегі
... ... ... «мимикалық» болып келеді және бұл сатыны «мимикалық» саты деп
... ... ... Олар суретті салған кезде онда не бейнеленген нәрселерді (секірген
... ... ... жүгіріп бара жатқан ит) деп айтып береді, ал бір-екі
... ... ... өткеннен кейін онда не салынғанын сұрасаң, ұмытып қалады. Екінші
... ... ... (5-6 жас) - схематикалық, жеңілдетілген түрде, даяр қалыпқа
... ... ... арқылы бейнелеу сатысы. Бұл сатыны «графикалық» деп атаған.
... ... ... кезде бала суретке түскен нәрселердің секіруге, үруге қатысы жоқ
... ... ... түсініп, барлық заттар мен құбылыстарды оларға тән қасиеттермен сипаттай
... ... ... Дегенмен суреттегі бейнелер жеңілдетілген, көптеген заттарды бейнелейтін қасиеттері суретке
... ... ... болуы мүмкін. Мысалы, алма ағашы, шырша т.б. ағаштарды бірдей
... ... ... салады, тек айырмашылығы, шыршада ойыншықтар, ал алма ағашында жеміс
... ... ... мүмкін.
Үшінші сатысы – қоршаған ортада болып жатқан құбылыстарды байқау
... ... ... бейнелеу сатысы (6 жас). Оны көптеген ғалымдар «Буквализм» деп
... ... ... 6-7 жастан бастап реалистік сурет салу кезеңі басталады. Бұл
... ... ... балалар қршаған ортадағы заттар мен құбылыстарды ақиқатқа сай сала
... ... ... Мұны өткен ғасырдың ортасына дейін бала дамуындағы үлкен жетістік
... ... ... есептейтін еді. Қазіргі кезде баланың «шығармашылығының тоқырауы» деп атайтындарда
... ... ... емес. Өйткені бұл суреттерде балаға тән қиял мен арманның
... ... ... төмендеуін көрсетеді.
Ал, АҚШ психологы Г.Гарднер [63] баланың сурет салуын
... ... ... кезеңге бөліп қарастырады. Ол схемалық кезеңді «Бала суретінің алтын
... ... ... деп атайды, ал формаларды келтіре бастаған шағын «Буквализм» немесе
... ... ... кезеңі деп көрсетеді. Бұл топтастыру бала дамуының ерекшеліктерін толық
... ... ... тек қана олардың дамуындағы іс-әрекеттерінің бір түрінің орта шамасын
... ... ... [64] ұзақ уақыт зерттеу нәтижесінде 5 жастан бастап балалардың
... ... ... салу барысындағы мінез-құлық ерекшеліктеріне сүйене отырып оларды екі типке
... ... ... - жеке заттарды салуға көбірек көңіл бөлетіндер. Олардың сурет
... ... ... икемділігі тез дамиды.
2-тип – сюжетті сурет салатындар. Олар салған
... ... ... сөзбен түсіндіріп, барлық әрекеттері ойынға айналады.
Баланың сурет салу
... ... ... ұйымдастыруындағы осы ерекшеліктеріне байланысты Г.Гарднер оларды «коммуникаторлар» және «визуалистер»
... ... ... топтастырған. «Коммуникаторлар» сурет салу барысында онда не бейнеленгенін ауызша
... ... ... баяндап отырады да, сурет салу процесі ойынға айналады. Ал
... ... ... суретке бар көңілін аударып, қоршағандарға ешқандай көңіл аудармастан, тек
... ... ... болады.
«Коммуникаторлар» немесе, бейнелеу әрекеті барысында сюжеттік-рольдік ойын ұйымдастырушылардың қиялы
... ... ... жақсы дамыған және тіл байлығы басқа балалардан әлде қайда
... ... ... дамыған болады. Олардың фантазиясының дамуының қарқынды жүретіндігі соншалықта болғандықтан
... ... ... суретінің сапасына көңіл бөлмейді. Сурет салу тек өзінің ойын
... ... ... негіз ретінде пайдаланылады. Сондықтан бұл типтегі балалардың бейнелеуге деген
... ... ... төменірек болуы мүмкін.
«Визуалистер» салған суретіндегі заттардың барлық қасиеттерін түсіруге
... ... ... сурет сапасына үлкен мән береді. Олар суретін әрлеп безендіруге,
... ... ... түскен заттар мен құбылыстардың құрылымдық жағын толық түсіруге ерекше
... ... ... аударады. Балалардың сурет салуындағы осы ерекшеліктерді ескере отырып олардың
... ... ... қабілетін дамытуға үлкендер бағдарлы түрде жетекшілік жасауына болады. Біреулерінің
... ... ... өнеріне беген қабілетін дамытып, ал екіншілерінің жалпы шығармашылық қабілетін,
... ... ... өнерін, ертегілерге деген қызығушылығын дамытуға мүмкіндік туады.
Запаражецтің пікірі бойынша,
... ... ... бейнелеу әрекеті, ойын сияқты, оның өзін қызықтырып отырған сюжеттерді
... ... ... мүмкіндік береді /80/. Сонымен қатар, сурет салу барысында бала
... ... ... отырған әрекетінің жоспарын оймен жасап шығарады. Бұл ойлау процесінің
... ... ... үлкен сапалық көрсеткіш болып табылады. Баланың жас ерекшеліктеріне байланысты
... ... ... жоспары толық ішкі процесс болуы өте қиын, сондықтан сурет
... ... ... ой жоспарының материалдық нұсқасы, тірегі болып табылады. Сондықтан сыртқы
... ... ... бойынша ешқандай сапасы жоқ, бейнеленген затқа онша ұқсамайтын суреттің
... ... ... баланың ойлау, қиял процестерін дамытуға қосатын үлесі өте үлкен.
Бала
... ... ... салу барысында эмоционалдық жағынан өзін өте ыңғайлы сезінеді, сондықтан
... ... ... олақтық, икемсіздік сезімінен қол үзе бастайды. Ол өзінің қолынан
... ... ... нәрсе келетініне сене бастайды. Оның шығармасы эстетикалық жағынан құнды
... ... ... да, дамытулық жағынан өте жоғары баға беруге болады. Ертегі
... ... ... суретін салғызу – балалардың шығармашылық қабілетін дамытудың бір жолы.
... ... ... бейнелер жасау түрлі тәсілдер арқылы жүргізіледі. Осындай тәсілдердің біреуі
... ... ... жеке элементтерден тұтас, бүтін жаңа бейне етіп қиыстыру болып
... ... ... Қиыстыру — бұл негізгі элементтерді жай үйлестіре салу емес.
... ... ... бүтінге енетін элементтердің өздері қайта жасалып, өзгереді, сөйтіп жаңа
... ... ... түседі. Қиыстыру — бұл бір заттың белгілі элементтерінің қосындысы
... ... ... емес, баланың шығармашылық жұмысы. Неше түрлі құрастырғыштармен жұмыс жасағанда
... ... ... әрекеті шығармашылық мәнде болып, өзінің ерекше құрылымы және өзіндік
... ... ... бар бейне жасайды.
Жаңалық тудырудың осы тәсілі техника, ғылым, көркем
... ... ... қолданылады. Әдеби, скульптуралық және сурет арқылы бейне жасаудың өте
... ... ... тараған тәсілі — типтік бейне жасау. Бұл белгілі тан
... ... ... қоғамдық топ екілі ретінде жеке адамның типтік қасиеттері мен
... ... ... көрінетін, бейнелеудің күрделі қалыптасу жолы. Типтендіру — бұл белгілі
... ... ... мен дүниетаным иелері болып саналатын адамдар бейнссін жасау. Әдеби
... ... ... скульптуралық бейнені қалыптастыру процесінің өзекті кезеңі — жеке адамнын
... ... ... және индивидуалдық қасиеттері мен ерекшеліктерін шығармашылық синтезден өткізу. Әдеби
... ... ... скульптуралық бейнеде кейіпкердің типтік және индивидуалдық ерекшеліктерін табиғи тұтастықта
... ... ... қажеттігі мәселені қиындата түседі.
Шығармашылық қиял бейнелерінің тағы да бір
... ... ... — фантастикалық бейнелер. Бұларға ертегі-фантастикалык бейнелер жатады. Фантастикалық бейнелердің
... ... ... түрлері өздерінің мазмұны мен маңызы жағынан әр тектес болып
... ... ... бәріне ортақ негізгі белгі — оларда табиғатта жоқ объектілердің
... ... ... Осы қасиеттерді дамыту арқылы балалардың интеллектуалдық қабілеттерін дамытуға
... ... ... ашылады.
1.3. Балалардың жетекші іс-әрекеті теориясына негізделген психокоррекциядағы арттерапияның
... ... ...
Арттерапияның ең негiзгi маңызды мәнi, ол тұлғаның жасырын қабілеттерін
... ... ... және оны дамытуда қанағаттанушылық сезiмiне бөлеу болып табылады. Сонымен
... ... ... өзінің мүмкіндіктерін танып-білу арқылы өзін-өзі бағалауы жоғарылайды.
Арттерапияны жеке адаммен
... ... ... топпен өткiзуге болады. Артпсихолог арттерапияға қатысушыларды қажет құралдармен
... ... ... етуi керек, олар: краска, қаламсап, қағаз, түрлi-түстi карандаштар т.б
... ... ... қатысушыларға өздерiң әкелуіңе болады деп айтуға да болады. Арттерапия
... ... ... орын кең, ауасы таза болуы тиiс. Қатысушылар онда еркiн
... ... ... бiлулерi қажет. Артпсихологтың атқаратын функциясы айтарлықтай қиын әрi ситуацияға
... ... ... ауысып отырады. Ол өнер мен шығармашылықтың белгiлi бiр қағидаларын
... ... ... үйренген болуы тиiс. Өйткенi арттерапияны жүргiзiп жатқан кезде шығармашылықтың,
... ... ... белгiлi бiр техникалық қабылдауларын түсiндiрiп қана қоймай, оны iс
... ... ... көрсетуi қажет болады. Артпсихолог сурет творчествосымен өзi шұғылданып жүруi
... ... ... ол оған көптеген процестердi анық сезiнiп, түсiнуiне көмектеседi. Артпсихолог
... ... ... әрқашанда ақыл-ойын, психикалық жағдайын, олардың жеке дара ерекшелiктерiн, дайындықтарын
... ... ... өзге де факторларын есепке алып отырулары қажет. Арттерапия жүргiзер
... ... ... ол қатысушылармен олардың проблемалары жөнiнде әңгiме қозғауы керек. Өйткенi
... ... ... артпсихологтi арттерапияға қатысушы топтың бiр мүшесi ретiнде қабылдаулары тиiс.
... ... ... ғана артпсихологтың өтілетін сабаққа қатынасуы оларға бiр-бiрiмен қарым-қатынас жасауына
... ... ... әсерiн тигiзбейдi. Мұнда артпсихолог қатысушылардың эстетикалық дағдыларын дамытушы ретiнде
... ... ... жұмыс iстеудiң бiрiншi кезеңі, ол қайшылықтарды жеңе бiлу болып
... ... ... Ол «lстей алмаймын», «Қолымнан келмейді» деген комплекстi жеңудiң бiрден
... ... ... бiр жолы. Балаті болып жатқан ситуацияға қызықтыру керек, сонымен
... ... ... оның эмоциясы мен қызығушылығына, көзқарасына сәйкес, оны теоретикалық әңгiмеге
... ... ... отырып, оған пайдалы әрi айналысатын жұмысына қажеттi ақпарат берiп
... ... ... керек. Жұмыстың ақпараттандыру кезеңі, ол – баланың өнердiң техникалық
... ... ... танысуы, яғни оған жалпы өнер туралы мағлұматтарды жеткiзуден тұрады.
... ... ... кезеңде әлеуметтiк-коммуникативтiк сипаттағы мәселелер шешiледi [65].
Арттерапияны құруға пайдаланылатын элементтеріне
... ... ... қолданудың бірнеше әдіс-тәсілдері бар. Оларды бір-бірімен байланыстыра отырып, кезектестіре
... ... ... түрде қолдануға болады.
Арттерапияны пайдаланғану арқылы келесi мақсаттарға қол жеткiзуге
... ... ... бередi:
1. Балаларды негативтi әсер етушi сезiмдерден босануға жол ашады.
... ... ... өнер туындыларымен, скульптурамен жұмыс жасау оларға қауiптi емес екенiн
... ... ... Емдiк процестi жеңiлдетедi. Өзi сезбейтiн қарама-қайшылықтарды және уайымдауларды жеңуде
... ... ... психотерапиялық процеске қарағанда, сурет арқылы ашып салу оңайырақ болады.
3.
... ... ... талдау жасауға қажеттi материал алуға мүмкіндік береді. Бала шығармашылығының
... ... ... стилi мен мазмұны психологке пациент жөнiнде қосымша ақпарат бередi.
4.
... ... ... жасырып қалуға бейiмделген ойлары мен сезiмдерiн бейнелеу арқылы бағалауға
... ... ... Өте қатты уайым-қайғыларын және сенiмдерiн көрсетудiң бiрден-бір жолы, кейде
... ... ... салу вербальды емес қарым-қатынас түрі болып табылады.
5. Психолог пен бала
... ... ... қарым-қатынасты қалыпқа сай келтiру тәсілі. Шығармашылық iс-әрекетке бiрiгiп әрекет
... ... ... қатынастағы эмпатиямен бiр-бiрiн жақсы қабылдауға ықпал етедi.
6. Өзін-өзі бақылау сезiмдерiн
... ... ... Суретпен немесе скульптурамен жүргiзiлген жұмыс түстер мен формаларды бiрыңғай
... ... ... қолдануға көмек бередi.
7. Түйсiну және сезiну арқылы зейiндi бағыттау. Шығармашылық
... ... ... айналысу кинестетикалық және көру түйсiктерiмен эксперименттеуге өте бай жағдай
... ... ... және де олардың қабылдау қабiлеттiлiгiн дамытады [66].
Арттерапия элементтері баланың
... ... ... қабiлетiн дамытады және де өзiн-өзi бағалауын жоғарылатады. Арттерапияны ұйымдастыруға
... ... ... әдістемелерді кеңінен пайдалануға болады. Проективтік әдістемелерді пайдалану барысында келесі
... ... ... ескеру қажет [67]:
1. Зерттелінушіге ұсынылған ынталандыру материалдардың құрылымдық жағынан онша
... ... ... болуына байланысты зерттелінуші оны көптеген жолдармен өзінше талдауына мүмкіндіктер
... ... ... болады. Бірінші орында ұсынылған материалдардың мазмұны емес, зерттелінушінің оған
... ... ... емес, оның неше түрлі оперециялар жасау барысында әсерленуі және
... ... ... ассоциацияларының орын алуымен байланысты нәрселер талданады;
2. зерттелінушінің өз ерекшеліктерін және
... ... ... еркін көрсетуіне жағдай жасау үшін барлық нұсқаулар мен орындау
... ... ... өте қысқа және жалпылама түрде беріледі;
3. зерттелінушінің әрекеттері оның барлық
... ... ... жұмыстарында қте болмайтындығы мен «дұрыс емес» деп бағаланбайтындығы, әр
... ... ... берілген тапсырманы орындауда өзінің көзқарасын еркін көрсетуіне мүмкіндігі, зерттеушінің
... ... ... уақытта тілектестік білдіретіндігі;
4. зерттелінушінің тапсырманы орындау нәтижесінің диагностикалық мағынасын түсінбеушілігі
... ... ... өз әрекеттерінің нәтижесін «өңдеп», «дұрыс» жақтарын көрсетуге әрекет жасамауы.
Проективтік
... ... ... осы ерекшеліктері жиналған мәліметтердің объективтік болуына мүмкіндік туғызады және
... ... ... мәселелерін тиімді шешуге мүмкіндіктер туады.
Проективтік әдістердің көпшілігі тек өзіне
... ... ... ерекшеліктермен сипатталады. Бірішіден, ол жеке тұлға аспектілерінің ішінде бүркеме
... ... ... немесе адам онша түсінбеген, кейде, тіпті бейсаналы психикалық феномендерді
... ... ... бағытталған. Екіншіден, зерттелінушіге тікелей қойған сауалдар оның қорғаныс бейсаналы
... ... ... шақырып, зерттелініп жатқан қасиеттердің кейбір көріністері «жасырынып» қалады. Үшіншіден,
... ... ... берілген тапсырмалардың психодиагностикалық мағынасы түсініксіз болғандықтан, зерттеу барысында ешқандай
... ... ... сезінбегендіктен, ол өзін еркін сезініп, көптеген ерекшеліктерін «жүгендемейді». Сондықтан
... ... ... өз психикалық қаситтерінің ерекшеліктерін ақиқатқа сай көрсетеді.
Сонымен қатар проективтік
... ... ... аз стандарттатылған, жүргізу тәртібі қатал емес. Сондықтан зерттеуші зерттелінушінің
... ... ... тәуелді болады. Зерттелінуші ашық-жарқын, әңгімелескіш болса оған берілген нұсқаулар
... ... ... болады, ал тұйық, аз сөйлейтіндерге берілген түсініктемелер де сараң
... ... ... Осы ерекшеліктерінің барлығы жиналған материалдарды бір жүйеге келтіріп, ортақ
... ... ... бойынша бағалауға кедергі жасайды.
Арттерапияда тек қана проективтік әдістемелер немесе
... ... ... белгiлi бiр тақырыпты таңдап алу талап етiлмейдi, керiсiнше арттерапияға
... ... ... өмiрiнiң әртүрлi жақтарын қамтитын еркін тақырыптың мол болғаны дұрыс.
Балаларға
... ... ... тақырыптарды ұсынуға болады:
1. Өзiнiң жекелiк өткен шағы мен қазiргi уақыт
... ... ... өзiң туралы не ойлайсың; қоршаған ортада мен қалай көрiнемiн;
... ... ... негiзгi проблемам; мендегi ең негiзгi нашар көзқарас; мен және
... ... ... жағымсыз сезімдерім; мен неден қорқамын; менiң жанұям; менiң ата-анам;
... ... ... негiзгi кемшiлiгiм мен мәртебем; мен адамдардың арасындамын; адамдарда маған
... ... ... ұнамайды; мен кiммiн; мен жануар ретiнде; өмiрлiк жол;
... ... ... түстерiм.
2. Болашақ туралы, мақсаты және абстрактiлi түсiнiктері: мен қандай болғым
... ... ... аурусыз өмiр; мен кiм болғым келедi; егер мен Чародей
... ... ... менiң Отаным; үш арман; мен он жылдан кейiн; махаббат;
... ... ... сұлулық; сағыныш; еркiндiк; күш пен әлсiздiк; тәуелдiлiк пен тәуелсiздiк;
... ... ... қысым; қорқыныш; тiлек; ауру; сезiмталдылық; ерлiк.
3. Топтағы қарым-қатынас туралы: менiң
... ... ... орным; топтағы менiң қарым-қатынасым және проблемам; топпен кездесуге байланысты
... ... ... көңiл-күйiм; топ жануарлар көрiнiсiнде; сиқыршы топты өзгертiп жiбердi; сахарадағы
... ... ... топ дракондармен айқасуда; топ балмаскарадқа кеткелi жатыр; бiздiң
... ... ... сарайымыз; мен адамдарға не берiп жатырмын және олардан не
... ... ... топ мүшелерiнiң портреттерi.
Тақырыпты ұсыну әртүрлi жолмен
... ... ... асырылады. Тақырып белгiлi бiр соңғы реакцияларға байланысты ұсынылады. Бiрiншiден
... ... ... қарсыластығы, яғни «Aдамдардың суретiн сала
... ... ... «Оларды қолдан жабыстырып жасай алмаймын», екiншiден: топтың алғашқы мақсаты.
... ... ... Тақырыпқа қойылатын негiзгi талап оның кейiнгi талқылауға түрткі болатын
... ... ... қабiлетiнiң болуы.
Малколмның [68] пiкiрiнше, тақырып дұрыс таңдалмаған жағдайда оның
... ... ... төмен болады. Сол себептi тақырыпты өзiндiк орнымен, өзiндiк уақытына
... ... ... таңдауы қажет.
Арттерапияға қатысушы өзiндiк iшкi қайшылықтарын жеңiп, iске өз
... ... ... кiрiскенде, артпсихолог өзiнiң емдiк мақсаттарын жүзеге асыруға болады.
... ... ... Бейнелеу өнерi сөздiк бейнелеу қорын күшейтедi. Сондықтан, артпсихолог балаке
... ... ... кезiнде туындаған ойларын қағаз бетiне түсiрiп отыруға ұсыныс жасауына
... ... ... Арттерапияның негiзгi жетiстiгi, ол – баланың қылықтарын әлдеқайда
... ... ... бағалай бiлуге мүмкiндiгi болып табылады. Қатысушының қандай өмiрлiк
... ... ... кезеңде тұрғаны жөнiнде пiкiр бере отырып, оның суреттерiнен дәл
... ... ... кездегi ойларын ғана бiлiп қоймай, болашаққа және өткенге деген
... ... ... жасырын уайым-қайғыларын көруге болады. Бұлар қатысушының анық өмiрiнiң
... ... ... мен емi болып саналады.
Бурноның [69] “Өзiн творчествомен көрсету терапиясы”
... ... ... кiтабында, өзiн шығармамен бейнелеудi диагностикалау жағынан ғана емес, терапиялық
... ... ... әсер ету құндылығы ретiнде де қарастырады.
Арттерапияны, белгiлi нәтижеге қол
... ... ... негiзгi құралы – бейнелеу өнерi болып табылатын топтық психотерапияның
... ... ... нұсқасы деп санауға болады. Топ негiзiнде 8-10 адамнан тұрады.
... ... ... отырған процесте қатысушының белсендi болуы негiзгi талап болады.
... ... ... жұмыстың бастамасы арнайы әңгiмеден басталады және алғашқы жаттығулардың бiрi
... ... ... – шығармашылық ойындар саналады. Ол топтың бiр-бiрiмен танысуына, шығармашылық
... ... ... көрiп бiлуге және қысымды төмендетуге әсер етедi. Кейiн келе
... ... ... процесi топ арасында проблема болуын тоқтатады, қорқыныш сезiмi, қарсы
... ... ... шығармашылықты көрсетудегi қиыншылық сезiмi жоғалып, ең негiзгi көзге
... ... ... жасалған шығарманың өзi емес, оның авторы болып қалады. Автордың
... ... ... басына қатысты аналитикалық талдаулар пайда бола бастайды, балатерге берiлген
... ... ... байланысты жалпы әрi нақты бағалаулары, эмоциялары көрiнедi. Тақырыпқа сәйкес
... ... ... болжаулары туындайды.
Жасалған жұмыстарды талдау сурет салуды, жабыстыруды, тiгiстi аяқтағаннан
... ... ... басталады. Дискуссия артпсихологтың сөздерiнен басталады, оның суретке қарап ойлануы,
... ... ... iшiне енуi, сол арқылы автордың суретпен не айтқысы келгенiн
... ... ... Артпсихологтың мақсаты талқылау барысында дискуссияны стимулдау және информацияны қолдануы,
... ... ... аяқталған жұмыстармен қоса, топ мүшелерiнiң ерекшелiктерiн де есепке алуы
... ... ... кезде арттерапия техникасы психодиагностика мен коррекциялық тәжірибеде кеңiнен қолданылады.
... ... ... жүргiзге даярлық кезінде шығармашылық тапсырманың түрi мен тақырыбы анықталады.
... ... ... кезеңде қатысушылардың түр-түстерге деген қатынасын анықтау тестін жүргiзiлдi. Мұнда
... ... ... тестiн жүргiзуге де болады. Стимулды әрекеттерге байланысты түрлi-түстi қарындаштарды
... ... ... алу қиын болса картоннан жасалған 8 тiк төртбұрыш немесе
... ... ... дайындап алып, оларды 8 түрге бояуға болады (қызыл, сары,
... ... ... жасыл, күлгiн, қоңыр, сұр, қара). Алдын-ала жасап дайындаған 8
... ... ... пішіндерді осы түстерге бояп оларды 8 түстi тест материалы
... ... ... пайдаланылады. Тест жүргізу келесi процедурасы классикалылыққа сәйкес келедi. Балаға
... ... ... ұнаған түстегі картон пішінді алу ұсынылады, бала өз таңдауын
... ... ... жүргiзушi оның түр-түсін 1-шi орында екенiн жазып алады да,
... ... ... түстi картондар қатарынан алып тастайды. Осы әрекетті жалғастыра отырып,
... ... ... таңдауларын кестеге ретімен түсіреді.
Арттерапияны жүргiзгенде ертегi инструкцияларын қолдануға жолдарын
... ... ... көрсеткен [70].
«Саяхатшы көбелек» ертегісі
«Көздерiңе елестетiңдершi, ертегiлер әлемiнде өмiр сүретiн
... ... ... көбелек болады екен. Ол орманның, егiстiктердiң, көлдер мен теңiздердiң
... ... ... ұшып серуендеп жүредi екен. Ол көбелек өзiнiң егiстiктер әлемiне
... ... ... саяхаттарының бiрiнде, жайқалып өсiп тұрған түрлi-түстi гүлдердi көрiп, оларға
... ... ... қарайды. Жүргiзушi стол үстіне түрлi түске боялған картон пішіндерді
... ... ... көбелек гүлдердi айнала ұшып жүрiп, сол гүлдердiң iшiнен
... ... ... қонғысы келедi. Айтыңдаршы, ғажайып көбелек қай гүлге келiп қонады
... ... ... өзі таңдаған көрсетедi, жүргiзушi қай түс 1-шi орында екенiн
... ... ... алады да, сол түстi картондар қатарынан алып тастайды). Көбелек
... ... ... болғаннан соң өз саяхатын қайта жалғастырады. Серуендеп жүрген
... ... ... бiраз уақыт ұшқаннан соң өзiне таныс бiр егiстiктi кездестiредi.
... ... ... ендігі кезеңде көбелек қайсы гүлге қонар екен?» - деген
... ... ... бала өзінің келесі таңдауын көрсетеді.
Бастауыш сынып оқушыларымен «Шырылдауық шегіртке»
... ... ... түрлендіріп пайдалануға болады.
Осындай адам iшiн пыстырмайтын әдiстер арқылы жүргiзушi
... ... ... кезектiлiгiн бiлiп алады. Нәтижелері кестеге жазылып қойылады.
«Анонимдiк сыйлық» ойыны
Қолдануда
... ... ... әрi қызықты әдiстердiң бiрi «Анонимдiк сыйлық» ойыны. Топ мүшелерi
... ... ... сезiмiм» немесе «Менiң ойым» деген тақырыптарда өз жұмыстарын жасайды.
... ... ... қатар өзге де проективтi әдiстердi де жүргiзуге болады. Бұл
... ... ... ең негiзгiсi топ мүшелерiнiң бос болмауы және олардың қасындағы
... ... ... жұмысын қарап шықпауы болып табылады. Жұмыстарын аяқтап болғаннан соң,
... ... ... мүшелерiне өз жұмыстарын белгiлi бiр орынға әкелiп қоюлары ұсынылады.
... ... ... Жасалған жұмыстардың авторлары белгiсiз болып қалады. Топтың әрбiр мүшесi
... ... ... жұмыстарды қарап шығады. Содан кейiн өзiне ұнағанын таңдап, сол
... ... ... сыйлық сыйлайды. Содан кейiн топтың қатысушылары кiшкене тiлектерi мен
... ... ... сыйлық дайындай бастайды. Сыйлықтар дайын болған соң өздерiне ұнаған
... ... ... қасына өз сыйлықтарын қояды.
Мұндай тапсырмалар адамдарға өзгенi түсiне бiлуге
... ... ... оларға мейiрiмдiлiк көрсете бiлуге, сонымен қатар сыйлық бере бiлумен
... ... ... алушылыққа үйретедi. Ал талқылау барысында көптеген тiлектер өте пайдалы
... ... ... анықталады.
Ұсынылған техникалар адамдардың бiр-бiрiне жақындасуға өте күштi көмек бередi,
... ... ... маңызды факторы әрi ойлау, ес, дағдылардың сенсомоторлық жаттығуы
... ... ... Ал арттерапия жөнiндегi бар бiлiм қазiргi уақытта тек қана
... ... ... ғана емес, мүғалiм, ата-ана және әлеуметтiк жұмыс орындарындағы адамдарға
... ... ... өте қажет.
Қорыта айтқанда, бала дамуын талаптарға сай жүргізудің ең
... ... ... жолы – олардың жетекші іс-әрекеттерінің барлық мүмкіндіктерін кеңінен пайдалану
... ... ... келеді. Психолог жұмыстың техникасын таңдауы ол оның теориялық бiлiмiне
... ... ... топтың құрылымына тiкелей байланысты болады. Тарихи тұрғыдан алып қарасақ,
... ... ... арттерапия ауруханалық жағдайларда үнсiздiкке берiлген пациенттермен жұмыс жүргiзуден басталған.
... ... ... барысында пациенттер өзге пациенттердiң шығармаларына қызығушылықпен қарай бастаған. Осы
... ... ... арқасында бiр-бiрiмен сөйлесулерi көрiне бастаған. Невроз ауруына шалдыққан адамдар
... ... ... өз сөздерiне ұстамды әрi талдағыш болып келедi. Олар өз
... ... ... жасағанда немесе краскаға батырылған қолдарымен мүсiндердi бояп, краскамен өздерiн
... ... ... тастаған кезде, олар өздерiнiң қорғаныстарын ашып көрсетедi. Ал шизофрения
... ... ... шалдыққан адамдарда өзiндiк позитивтi iшкi «Менiн» көрсетуi үшiн
... ... ... оларға сыртқы қоршаған ортаны, портреттердi салуларын ұсынады. Бұл суреттер
... ... ... үрейленулерiнiң деңгейiн төмендетедi.
Топтық арттерапияның бiрден-бiр танымал түрi – ол
... ... ... сурет салу. Әрбiр қатысушы жалпы бiр қағазда немесе тақтада
... ... ... ойларына не келедi соны бейнелейдi. Қатысушыларға өздерi жасаған бейнелерге
... ... ... жасаулары ұсынылады, ал психолог болса, қатысушылар арасындағы контактiлердi ретке
... ... ... көмектеседi.
Жоғарыда айтып кеткендей арттерапия құрамды элементтерден тұрады. Солардың ішінен
... ... ... зерттеу барысында кеңінен қолданылған арттерапия элементтері – сурет терапиясы,
... ... ... терапиясы, ойын терапиясына толығырақ тоқталып.
Сурет терапиясына мұнда арттерапия мүмкіндіктері
... ... ... мол. сурет салу арқылы адам өзін-өзі бос ұстап, арман-тілектері
... ... ... өз мүмкіндіктеріне еркіндік береді. Сонымен қатар, сурет салу барысында
... ... ... күшті уайымдаулары мен конфликтілі жағдайларда туындаған өз ойларын, сезімдерін
... ... ... шығарып бейнелеп отырады. Бұл оның санасында жүрген қоршаған ортадағы
... ... ... бейнесі ғана емес, оған деген қатынасы мен өзі жасап
... ... ... модельдерінің көрінісі болады.
Сурет салып отырған адам жағымсыз, жаралы бейнелерді
... ... ... түсіреді.Сол уақытта туындаған қорқынышты, ауыр жағдайларды қайта басынан
... ... ... отырып, сол кезде пайда болған сезімдер мен арман-тілектерін сыртқа
... ... ... отырады. Сол себепті, көптеген стресстік жағдайларда, қорқыныш сезімін
... ... ... кешу кезеңінде, невроздарда коррекциялық жұмыстар жүргізу барысында және психологиялық
... ... ... төмендету үшін сурет салдыруды пайдаланады.
2. БАЛАЛАРДЫҢ ЖЕТЕКШІ ІС-ӘРЕКЕТІНІНІҢ ПРАКТИКАЛЫҚ
... ... ... ТАЛДАУ
2.1 Мектепке даярлық тобындағы балалардың жетекші іс-әрекеті көмегімен танымдық
... ... ... диагностикалау
Балаларды мектепте оқытуға даярлау бала бақша тәрбиешілерінің алдында тұрған
... ... ... күрделі мәселе. Қазіргі кездегі мектептің бірінші сыныпқа арналған бағдарламасын
... ... ... үшін балалар міндетті түрде арнайы даярлықтан өтуі керек. Мектепке
... ... ... жүргізу барысында балалардың жетекші іс-әрекетін ұйымдастыру арқылы олардың майда
... ... ... үйлесімді болуы, оқу құрал жабдықтарын пайдалануға икемділігін қалыптастыру көптеген
... ... ... орындауға үйретуді талап етеді. Дипломдық жұмысты орындау базасы «Салтанат»
... ... ... № 31 бала бақшадағы мектепке даярлық тобындағы балалардың жетекші
... ... ... ұйымдастыруға қатысып, оларды тиімді ұйымдастыру арқылы олардың таным процестерін
... ... ... даярлығын жетілдіру коррекциясын жүргіздік.
Мектепке даярлық тобындағы 5-6 жастағы балалармен
... ... ... даярлау жұмысын жүргізу барысында олардың жетекші іс-әрекеті ойынға оқу
... ... ... қосу арқылы таным процестері мен майда қимыл әрекеттерінің қалыптасқандығын
... ... ... ауызша айтқан тапсырмаларды орындауға ептілігін анықтап алу психодиагностикалық зерттеудің
... ... ... бірі. Диагностикалық жұмысты жүргізу барысында келесі мәселелерге ерекше көңіл
... ... ... керек:
1) баланың майда құрал-жабдықтармен жұмыс істеуге ептілігін зерттеу және әрекеттерінің
... ... ... анықтау арқылы олардың маторикалық есін бағалау;
2) баланың қоршаған орта заттары
... ... ... құбылыстарын танып білуі, сөздік қорының байлығын және көрген, естіген
... ... ... есте сақтау қабілетін бағалау;
3) заттар мен құбылыстарды бір-бірімен салыстыруы арқылы
... ... ... ассоциациясының пайда болуын және ассоциативтік естің көрініс беруін анықтау;
4) сандар
... ... ... геометриялық денелерді білуі және олармен амалдар жасау жолдарын меңгергенін
... ... ... зерттеуді бір-бірімен ұштастырып қиындығы әртүрлі деңгейдегі бернеше тапсырмаларды
... ... ... арқылы жүргізіледі. Зерттеу нәтижесінде балалардың таным процестерінің дамуы, майда
... ... ... үйлесімділігі мен іс-әрекеттерін ұйымдастыру ерекшеліктерін бағалауға және дамытуға арналған
... ... ... кеңінен пайдаландық.
... ... ...
1. «Мүсін өнері»
... ... ... баланың өз алдына мақсат койып ол мақсатын орындау үшін
... ... ... ұйымдастыру қабілетін және қиял процесін диагностикалау.
Орындау ережесі. Баланың іс-әрекетін
... ... ... алуы мен қиял процесінің даму деңгейін бағалау үшін оған
... ... ... тапсырма беріледі. Балаға пластелин наборы ұсынылып, 5 минут ішінде
... ... ... қандай да бір фигура, ойыншық, кез-келген бір нәрсе жасап
... ... ... тапсырылады. Бала ұзақ уақыт ойланып, іс-әрекетін ұйымдастыруға кіріспесе оған
... ... ... сұрақтар беріліп, әрекетін ұйымдастыруға көмектесу керек.
1. Қандай фигураларды жасай аласың?
2. Ертегілер
... ... ... ішінде қайсысы саған көбірек ұнайды?
3. Оны пластилинмен қалай жасауға болады
... ... ... кесте. «Мүсін өнері» әдістемесін орындау нәтижесі
№ Баланың аты Іс-әрекетін ұйымдастыруы Жинаған
... ... ... сапасы
1 Акерке Біраз ойланып қуыршақтарды өте қарапайым етіп жасады 4 Орта
... ... ... ойланып өсімдіктер мен жемістерді қарапайым етіп жасады 4 Орта
3 Айжамал Біраз
... ... ... ыдыс-аяқтарды қарапайым етіп жасады 6 Орта
4 Ақтоты Тапсырманы орындауға бірден кірісіп,
... ... ... барлық деталдарын толық көрсетті 9 Жақсы
5 Айжан Тапсырманы орындауға бірден кірісіп, өсімдіктер
... ... ... үйдің барлық деталдарын толық көрсетті 8 Жақсы
6 Азамат Психолог көмегімен өте қарапайм
... ... ... жасауды ұйымдастырды 3 Төмен
7 Арман Біраз ойланып жануарларды қарапайым етіп жасады 6 Орта
8 Әсел
... ... ... ойланып ыдыс-аяқтарды қарапайым етіп жасады 6 Орта
9 Әбдуәлі Психолог көмегімен өте
... ... ... заттарды жасауды ұйымдастырды 2 Төмен
10 Әбдіжәлел Психолог көмегімен өте қарапайм заттарды жасауды ұйымдастырды 3 Төмен
11 Балауса Психолог
... ... ... өте қарапайм заттарды жасауды ұйымдастырды 3 Төмен
12 Баубек Психолог көмегімен өте қарапайм заттарды
... ... ... ұйымдастырды 3 Төмен
13 Бибігүл Тапсырманы орындауға бірден кірісіп, жануарлар фигурасын жақсы келтіріп орындады 6 Жақсы
14 Баян Тапсырманы
... ... ... бірден кірісіп, ағаштардың барлық деталдарын толық көрсетті 8 Жақсы
15 Біржан Тапсырманы орындауға бірден
... ... ... өсімдіктер мен үйдің барлық деталдарын толық көрсетті 9 Жақсы
16 Дамир Психолог көмегімен өте
... ... ... заттарды жасауды ұйымдастырды 3 Төмен
17 Жансая Психолог көмегімен өте қарапайм заттарды жасауды ұйымдастырды 3 Төмен
18 Жарас Психолог
... ... ... өте қарапайм заттарды жасауды ұйымдастырды 3 Төмен
19 Жанерке Біраз ойланып қуыршақтарды өте қарапайым
... ... ... жасады 8 Орта
20 Ислам Біраз ойланып өсімдіктер мен жемістерді қарапайым етіп жасады 7 Орта
21 Ибрагим Біраз
... ... ... өсімдіктер мен жемістерді қарапайым етіп жасады 6 Орта
22 Санжар Психолог көмегімен өте қарапайм
... ... ... жасауды ұйымдастырды 3 Төмен
23 Сәбит Тапсырманы орындауға бірден кірісіп, өсімдіктер мен үйдің барлық
... ... ... толық көрсетті 8 Жақсы
24 Сәкен Біраз ойланып өсімдіктер мен жемістерді қарапайым етіп жасады
... ... ... ойланып өсімдіктер мен жемістерді қарапайым етіп жасады 5 Орта
26 Сұлтан Біраз ойланып
... ... ... мен жемістерді қарапайым етіп жасады 7 Орта
27 Тимур Біраз ойланып өсімдіктер мен
... ... ... қарапайым етіп жасады 6 Орта
Бағалау шкаласы.
Баланың іс-әрекетін ұйымдастыруы баллдан
... ... ... баллға дейін бағаланады.
0-3 балл – баланың іс-әрекетке кірісуі қиын болса,
... ... ... минут ішінде ешнәрсе ойлап таба алмастан тек психологтың көмегімен,
... ... ... сұрақтар бергеннен соң ұзақ ойланып, пластелиннен өте қарапайым нәрсе
... ... ... қойылады, мысалы: шарик, кубик, таяқ;
4-7 балл – бала іс-әрекетін ұйымдастыра
... ... ... дегенмен өте қарапайым зат жасап, оның құрылымы екі-үштен аспайтын
... ... ... детальдардан тұратын нәрсе ойлап тауып оны пластилиннен жасап шығарса,
... ... ... деталдарды жақсылап жасауға шамасы келместен оларды қарапайм түрде орындаса
... ... ... – баланың тапсырманы орындауға бірденінен кірісті және орындаған нәрсесі
... ... ... тән ерекшеліктермен сипатталатын, жасаған заты көрнекі етіп ерекше безендірілген,
... ... ... қатар детальдары өңделген болса қойылады.
Бала әрекеттерінің даму дейгейінің көрсеткіштері:
8-10
... ... ... – жақсы;
4-7 балл – орта
0-3 балл – төмен
2 кесте.
... ... ... өнері» әдістемесін орындауын бағалаудың қорытынды кестесі
№ Іс-әрекетінің даму деңгейі Бала саны
1 Жақсы 6
2 Орта 12
3 Төмен 9
«Мүсін
... ... ... әдістемесінің нәтижесі балалардың басым көпшілігі өте жай қимылдап, жұмыс
... ... ... ұйымдастыруы, өз іс-әрекетін ұйымдастырып, тапсырманы орындауға кірісуі өте баяу
... ... ... көрсетті. Сондықтан бұл тапсырмаларды орындағанда біз баланың тапсырманы орындауға
... ... ... уақытын есептеместен тек қана олардың істеген нәрселерінің сапасын бағалады.
... ... ... көрсетілгендей, бұл тапсырманы жақсы орындаған балалардың саны бесеу болды.
... ... ... баланың әрекетін орта деп бағаладық, ал 9 баланың әрекетін
... ... ... көрсеткішке ие деп анықтадық. Дегенмен балалар тапсырмаларды орындаға кезде
... ... ... жинақылық көрсете алмады. Зейнін шоғырландыру, бір орында отыру оларға
... ... ... болған сияқты көрінді. Сондықтан келесі кезеңде зейінділікті зерттеу және
... ... ... арналған «Не салынғанын тап» әдістемесін орындаттық.
2. «Не салынғанын тап»
... ... ... үлгі бойынша ит суретінің бөлшектері салынған көлемі 10x10 шаршы
... ... ... қатты қағаздан жасалған карточкалар.
Зерттеу мақсаты: тапсырманың мағынасына түсінуін, өз
... ... ... тапсырманы орындауға және өзін қадағалауға қабілетін бағалау.
Орындау ережесі: Бұл
... ... ... қолданар алдында балаға белгілі бір суреттің
... ... ... өзара байланыстағы кесінділері көрсетіледі, бөлшектер арқылы бүтінді анықтау
... ... ... немесе осы бөлшектер арқылы бүтін суретті көз алдына елестетуі
... ... ... Бірінші көрсетуде балаға «а» суреті көрсетіледі, ал басқа карточкалар
... ... ... аударылып қойылады. Барлық фрагменттер бір қағазға түсірілген болса «а»
... ... ... басқалары қағазбен жабылады. Балаға суреттің осы бөлігіне қарап,
... ... ... бөлшекті жалпы қандай заттың суретіне жатқызуға болатынын айту ұсынылады.
... ... ... 10 секунд уақыт беріледі. Егер бала осы уақыт ішінде
... ... ... дұрыс жауап бере алмаса, онда келесі толығырақ «б» суреті
... ... ... және тағы 10 секунд уақыт беріледі. Бала суретте не
... ... ... тапқанша жұмыс осылай жүргізіле береді. Бала соңғы шешімге келгенге
... ... ... қарап шыққан суреттегі бөлшектердің саны мен тапсырманы шешуге
... ... ... жіберілген уақыт есептеледі. (Тапсырманы орындау бланкісі А қосымшада
... ... ... шкаласы.
10 балл – бала 10 секунд немесе одан аз
... ... ... ішінде «а» суретіндегі үзінділер бойынша осы суретте ит бейнеленгенін
... ... ... балл – бала 11-20 секунд уақыт жұмсап, «б»
... ... ... суретіндегі дене бөлігі бойынша ит бейнеленгенін тапса.
3-7
... ... ... – бала 20-40 секунд уақыт жұмсап, тек
... ... ... дене бөлігі бойынша, суретте ит бейнеленгенін тапса.
0-2 балл –
... ... ... 41 секунд артық уақыт жұмсап, барлық үш «а», «б»,
... ... ... «в» бөлікті көріп, суретте қандай жануардың бейнеленгенін
... ... ... алмады.
Орындау сапасын бағалау:
10 балл – жоғары;
8-9 балл – орта;
3-7 балл
... ... ... төмен;
0-2 балл - өте төмен.
Осы тапсырманың варианты ретінде «Фигураны
... ... ... әдістемесін орындатуға болады.
«Фигураны тап» әдістемесі
Мақсаты: Бұл әдістеме баланың
... ... ... орындап жатқан әрекетке зейінін шоғырландыра алу деңгейін анықтауға арналған.
Орындау
... ... ... Балаларға сурет салынған парақ көрсетіледі. Ол парақта қатарынан бес
... ... ... салынған. Сурет сол жақта орналасқан тігінен оң жақта
... ... ... бөлек төрт суреттің біреуіне ұқсайды. Бала сол ұқсас суретті
... ... ... тауып көрсетуі керек.
Алдымен байқау үшін балаға бір сурет көрсетіліп
... ... ... фигураларды табу ұсынылып, баланың зейнін шоғырландыру үшін жақсылап қарауға
... ... ... Кейіннен зерттеуші балалардың түсінгеніне көзі жеткеннен соң, бірден онға
... ... ... суреттерді табуға шақырады. Әдістемені орындау бала он тапсырманы
... ... ... дейін жалғасады, бірақ уақыты 1,5 минуттан аспауы керек. Рілген
... ... ... ішінде барлық тапсырманы орындамаса сол уақыт ішінде орындаған тапсырмалардың
... ... ... бағаланады. Сондықтан тапсырманы орындауға кірісер алдында барлық тапсырмаларды барынша
... ... ... орындауларының қажет екенін ескерту керек.
«Фигураны тап» әдістемесінің ерекшелігі бұл
... ... ... орындау барысында балалардың тек зейіні ғана бағаланып қоймастан олардың
... ... ... танымдық әрекетін ұйымдастырудағы шапршаңдығы, орындауға берілген уақытты дұрыс пайдалануы
... ... ... (Тапсырманы орындау бланкісі Ә қосымшада берілген).
Бағалау шкаласы.
9-10 ұпай -
... ... ... барлық тапсырманны 45 секундта шешті - жоғары.
4-8 ұпай -бала
... ... ... тапсырманы 51-70 секундта шешті - орта.
2-3 ұпай -бала барлық
... ... ... 71-80 секундта шешті – төмен.
Бұл тапсырманы орындату үшін балаларды
... ... ... топқа бөліп, әр топтағы балалардың орындау уақыты мен сапасын
... ... ... дара бағаладық. Сондықтан әдістемені орындауға қажетті уақыт біздің есептегеннен
... ... ... қайда көп болды. Бұл әдістемені орындатқан күні төрт бала
... ... ... келмегендіктен зерттеуге қатысқан балалар саны азырақ болды.
Тапсырманы орындауға жіберілген
... ... ... секіндомермен өлшенгенімен кей кезде дәл анықтау қиын боғандықтан «+,-»
... ... ... секунд деп есептедік.
Балаларға бұл тапсырманы орындау қиынырақ болды. Өйткені
... ... ... өз ойын тез айтуды, әрекетін жылдам ұйымдастыруды талап етті.
... ... ... келесі кезеңде асықпай орындауға арналған Мейли тесті көмегімен балардың
... ... ... әрекеттерін жеке-дара зерттеу жүргіздік.
3. Векслердің «Интеллектінің көрініс беруін өлшеу
... ... ... әдістемесі
Эксперименталдық психологиялық зерттеу әдістері ретінде қолданылады.
Векслердің интеллектіні өлшеу шкаласы
... ... ... субтесттерден тұрады. Бұл субтестер 5 жастан 15 жасқа дейінгі
... ... ... арналған. Мұнда вербалды және вербалды емес 11 субтестен ұсынылады.
... ... ... қабылдау барысында және бірінші сыныпта оқитын балаларды психодиагностикалық минимумнан
... ... ... вербалды емес тестері пайдаланылады. Бұл субтестердің әрқайсысын орындауға баланың
... ... ... тапсырманың мазмұнына түсінгендігі, орындауға ынтасы, жіберген уақыты және нәтижесінің
... ... ... бағаланады.
Балаларды кіші топтарға бөліп алып, әр топтағы балалардың іс-әрекеттерін
... ... ... бағалауға мүмкіндік туды.
Вербалды емес шкала субтестері
1-ші субтест. «Орнын табу»
Бұл
... ... ... екі варианттан тұрады.
1-ші варианты «Сандарды реттеу»
Тапсырма жазылған топтама карточкаларда
... ... ... сан жазылған. Бала ол карточкаларда жазылған әрбір санды сол
... ... ... көрсетілген плакаттағы клеткаға орналастыруы керек. Орындауға белгіленген уақыт ішінде
... ... ... орнына орналастырылған сандар саналады. Сандарды дұрыс орналастырған жауаптар бағаланады.
2-ші
... ... ... «Жануарлар үйі»
«Жануарлар үйі» «Сандарды реттеу» тапсырмасына сәйкес келеді. Мұнда
... ... ... карта көрсетіледі, онда ит, балапан, мысық және балық суреттері
... ... ... Картаның жоғары жағында әр жануардың өзіне тән ұясы салынған
... ... ... орналасқан. Балаға берілетін тапсырма жануарларды сол ұяшықтарына орналастыру тапсырылады.
... ... ... бағалау барысында тапсырманы орындауға жұмсаған уақыты және жіберген қателері
... ... ... субтест. «Косаның кубиктері
Кубиктерді бір-бірімен біріктіру арқылы көрсетілген үлгі бойынша
... ... ... түрлі фигуралар жасап шығару тапсырылады. Баланың форманы құрастыруға қабілеті
... ... ... сенсомоторлық координациясы бағаланады. Зерттелушіге 10 әртүрлі түрлі-түсті ағаштан жасалған
... ... ... беріледі және одан құратын фигураның үлгісі көрсетіледі. Зерттелінуші бала
... ... ... арада жаңадан сол үлгіні қайталайтын фигура жасауы керек. Нәтижесін
... ... ... барысында баланың әр тапсырманы орындауға жіберген уақытын белгілеп отыру
... ... ... Нәтижесін бағалау барысында үлгіні дәл қайталап жасауы және тапсырманы
... ... ... уақыты бағаланады.
3-ші субтест. «Суреттерді жүйеге келтіру
Бұл тапсырманы баланың өз
... ... ... ұйымдастыру қабілетін, логикасын, мәселелерді түсінуін және оқиғаны талдай білуін
... ... ... Зерттелушіге 8 сурет салынған тапсырма беріледі. Суреттердегі сюжеттер қисынсыз,
... ... ... оқиғалар бір-біріне сай келмейтіндей болып шатасып кеткен. Зерттелініп жатқан
... ... ... ондағы оқиғалардың мағынасына қарай бір-біріне сәйкестендіріп, әр суреттің орнын
... ... ... логикалық жүйе бойынша орналастыруы қажет.
Дұрыс жауабы және жіберген уақыты
... ... ... субтест. «Фигуралардың қойылуы»
Зерттелінушіге 4 фигура беріледі. Оларды: «адам», «профиль»,
... ... ... «аяқ» деп атауға болады. Бұл фигуралар бір-бірімен үйлесімді орналасса
... ... ... ақиқатқа сай болады. Бала осы үйлесімді орындарын тауып, әр
... ... ... өз орнына орналастырылып қойуы керек.
Дұрыс жауабы және орындауға жіберген
... ... ... бағаланады
Бағалау шкаласы.
Баланың іс-әрекеттері тапсырманы орындау барысындағы мінез-құлқы әр тапсырма
... ... ... 3 баллдық жүйемен бағаланады:
1 балл - өте төмен;
2 балл
... ... ... төмен;
3 балл – орта;
4 балл - жақсы.
Зерттеу нәтижесін
... ... ... және одан жоғары балл жинағандар және зерттеуге реакциясының талапқа
... ... ... болуы, орындауға берілген уақытта тапсырмаларды толық орындауы баланың интеллектуалдық
... ... ... деңгейі нормада, мектепте оқытуға даярлығы жақсы деп бағаланады.
10-13 аралығындағы
... ... ... жинағандар және тапсырманы берілген уақыт шамасында орындағандардың интеллектуалдық даму
... ... ... орта деп бағаланады, олар мектепте оқыту бағдарламасын меңгеруге шамасы
... ... ... дегенмен олармен қосымша дамыту жұмыстарын жүргізген артық болмайды.
5-9 балл
... ... ... және тапсырмаларды баяу орындағандардың интеллектуалдық даму деңгейі төмен болғандықтан
... ... ... қосымша зерттеп, көрсеткіштерінің төмен болғанының себебін анықтап, төмен көрсеткіштері
... ... ... саулығымен байланысты болса олардың ден саулығын нығайту іс-шараларын жүргізу
... ... ... екені туралы олардың ата-аналарына кеңес беру жұмысын жүргізіп, балалардың
... ... ... процестерін дамыту және әлеуметтендіру коррекцияларын ұйымдастыру қажет. Қосымша зерттеу
... ... ... дамуындағы ауытқулары баланың ден саулығымен байланысты болмаса оларды диагностикалық
... ... ... коррекциялау қажет.
1–4 балл жинағандар және әр тапсырманы орындауға өте
... ... ... уақыт жұмсап, қосымша көмек көрсетуді талап еткендердің интеллектуалдық даму
... ... ... өте төмен деп бағаланады және олардың дамуында ауытқуы бар
... ... ... мұндай көрсеткішінің басқа себеппен байланысты болуы мүмкін. Бұл себептерді
... ... ... үшін көптеген әдістемелер көмегімен ол балаларды үйретуге болатындығы зерттелінеді.
... ... ... қатар бұл балалардың ден саулығын, жеке таным процестерінің ерекшеліктерін
... ... ... зерттеп, нені білдіруге болатындығы туралы қорытынды жасалады.
Зерттелінген балардың ішінде
... ... ... төмен деген көрсеткіш болмады, сондықтан жалпы дамуы жас кезеңі
... ... ... сай, іс-әрекетті ұйымдастыруы әлі дамыту жұмыстарын жүргізуді талап ететін
... ... ... Мейлидің интеллектуалдық талдау тесті
Интеллектті зерттеуге арналған бұл тестті 1928
... ... ... Р.Мейли жариялады.
Мақсаты, зерттелінушінің интеллектуалдық даму деңгейін анықтау.
Орындау ережесі. Бұл
... ... ... кішкентай балалардан бастап үлкендерге дейн пайдалануға болады. Интеллектуалдық аналитикалық
... ... ... бес субтестін пайдаландық. Олардың әрқайсысын өзбетімен пайдалануға болатын жеткілікті
... ... ... танымал эксперименттік психологиялық әдістер базасы болып табылады.
Зерттеудің бірінші кезеңінде
... ... ... еркімен қатысамын деп ниет білдірген 16 бала қатысты. Олар
... ... ... болғаннан соң қалған балаларда тапсырмаларды орындағысы келгеннен соң оларға
... ... ... мұндай мүмкіндік берілді. Зерттелінушілерге бір-бірімен ұштастырып бес субтест тапсырмаларын
... ... ... Балалардың барлығы тапсырмаларды толық орындап шықты, өздерінің танымдық әрекеттерін
... ... ... сай ұйымдастырды.
1-ші субтест «Суреттегі жағдайларды мағынасына байланысты реттеу»
Орындау ережесі:
... ... ... суреттерде қандайда бір жағдайдың бірнеше көрінісі берілген. (Суреттер жеке
... ... ... салынған болуы керек). Олардың ішінде тек қана бірінші суретте
... ... ... оқиға неден басталғанын көрсетеді, сондықтан ол өз орнына сәйкес
... ... ... Басқа суреттердің барлығының орындары ауыстырылған. Оларды ретке келтіріп қою
... ... ... Берілген тапсырмаларда жыл мезгілі көріністерінің реті бұзылған. Біз өз
... ... ... тәулік мезгілдеріне байланысты адамдардың жасап жатқан жұмыстары бейнеленген суреттерді
... ... ... (таңертең төсектен тұрып жатқаны, жуынуы, киінуі, сабаққа баруы, тамақтануы,
... ... ... үй тапсыромасын орындауы т.с.с.).
Әр дұрыс жауапқа 1 балл. Тапсырма
... ... ... төртеу.
Орындау уақыты 5 минут.
2-ші субтест «Нөмерлерді заңдылыққа сай келтіру»
Тапсырмада
... ... ... анықталған нәрселердің реті бұзылып беріледі. Мысалы, кемпірқосақ түстерінің ретін
... ... ... анықтап берген. Сол түстерді ретіне келтіріп нөмерлеу тапсырылады (Тапсырмалар
... ... ... түрлі-түсті қағаздан жасалған карточкалар). Біз бұл субтест тапсырмалары ретінде
... ... ... мезгілдерін көрсететін суреттердің орындары ауыстырылып бердік. Суретте қыс көріністері,
... ... ... көріністері, жаз көріністері, күз көріністері ұсынылды. Тапсырма суреттері размері
... ... ... карточкаларға түсірілген. Оларды ретке келтіру ұсынылады. Тапсырмалар саны төртей
... ... ... Әр тапсырма жеке бағаланады. Сондықтан баланың жалпы жинаған баллдары
... ... ... балл аралығында болады.
Орындау уақыты 5 минут
Бағалау шкаласы.
Дұрыс жауапқа 1
... ... ... беріледі.
Кейде дұрыс жауабын біліп тұрып, қате жіберсе онда жауап
... ... ... деп саналады, бірақ, зейіннің активті еместігін ескере отырып 0,5
... ... ... беріледі.
3-ші субтест «Суреттерді толықтыру»
Зерттелінушіге бірнеше суреттер ұсынылады. Оларда бейнеленген
... ... ... әрқайсысың құрылымында бір фрагмент жетіспейді (Суреттер карточкаларға түсірілген). Зерттелуші
... ... ... не жетіспей тұрғанын тауып айтуы керек.
Бағалау шкаласы.
Әр дұрыс
... ... ... -1 балл.
Орындау уақыты 5 минут.
4-ші субтест «Бөлшектерден фигуралар
... ... ... «Лега» немесе басқа құрастырушы әдістеме ұсынылады. Орындау алдында балаларға
... ... ... көрсетіледі, онда фигуралар құрайтын бірнеше элементтері бар, содан соң
... ... ... элементтерден құралған дайын фигура көрсетіледі. Тапсырманы түсіндіріп болғаннан соң
... ... ... құрауға әртүрлі элементтер беріледі. Құрастырушы элементтердің саны одан көп
... ... ... жасауға жеткілікті болуға тиіс.
Бағалау шкаласы.
Бағалағанда алғашқы құрылған үш фигуралар
... ... ... алынады.
Бағалауда фигуралардың санына және ерекшеліктеріне байланысты
1 баллдан 4 баллға
... ... ... болады.
Орындау уақыты 5 минут.
5-ші субтест «Геометриялық аналог»
Балаларға геометриялық фигуралар
... ... ... сурет көрсетіледі. Онда балаға берілген жинақтағы геометриялық пішіндер бір
... ... ... орналасқан. Тапсырма ретінде берілген қатарда үлгідегі фигуралардың біреуі жетіспейді.
... ... ... өзіне берілген бірнеше пішіндердің ішінен қатарды толықтыру үшін жетіспейтінін
... ... ... оны сол қатарған орналастыруы керек. Қатардағы фигуралардың біріншісі екіншісімен,
... ... ... және сол сияқты бір-бірімен байланысты болып келеді. Зерттелушінің тапсырманы
... ... ... - осы фигуралардың өзара байланысына қарай төртінші фигураны табуы
... ... ... оны осы қатарға орналастыруы керек.
Нәтижесін талдау үшін зерттеу барысында
... ... ... жинаған баллдардың суммасы есептелінеді. Орташа арифметикалық балл есептеледі, сонан
... ... ... алғашқы баллдар кестеге түсіріліп, пайыздалады.
Бағалау шкаласы:
1 балл – іс-әрекетті
... ... ... баяу қимылдайтынын және геометриялық пішіндерді әлі толық меңгермегенін көрсетеді,
... ... ... төмен деңгей деп бағаланады;
2 балл - норма болып табылады,
... ... ... іс-әрекетті ұйымдастыруға қабілеттердің орташа деңгейін көрсетеді;
3-4 - және одан
... ... ... балл – баланың іс-әрекетке икемділігін және интеллектуалдық қабілеттің дамуы
... ... ... деңгейде деп бағаланады.
Барлық тапсырмаларды орындау нәтижесін қорытынды кестеге
... ... ... талдауға болады. Субтестердің нәтижесін қорытындылағанда әр тапсырманы орындауы жеке-жеке
... ... ... және ең соңында барлық тапсырмаларды орындауы бойынша қорытынды балл
... ... ... баланың іс-әрекетін ұйымдастыруы мен орындау сапасын бағалауды көздегендіктен барлық
... ... ... бала интеллектің көрсеткіштерінің ерекшеліктерін сипаттаған жоқпыз. Дегенмен бала әрекеттерінің
... ... ... олардың қоршаған орта туралы білімін, жалпылауын, бейнелі-логикалық ойлауын және
... ... ... көрініс бергенін мәлімдейді. Сондықтан бұл субтестерді орындау нәтижесіне қарай
... ... ... деңгейі туралы мәлімет алынады.
Интеллектуалдық даму деңгейін орындау барысында балалардың
... ... ... тапсырманы орындау ережесін түсінгендігі және тапсырманы орындау барысында айтылған
... ... ... орындауына үлкен мән беріледі. Сондықтан шкала бойынша бағалаумен қатар
... ... ... әрекетін бақылау жүргізіледі.
Кестеге түсірілген зерттеу нәтижесі көрстіп отырғандай балалардың
... ... ... көпшілігі тапсырмалардың ең болмаса екеін орындады. Әр тапсырманы орындау
... ... ... жіберілген қателер де есептелді.
Зерттелінген 27 баланың сегізі жақсы көрсеткішке
... ... ... болды, он бір бала орта көрсеткішке, ал қалған жетеуі
... ... ... көрсеткішпен бағаланды. Бұл нәтиже бұрынғы орындаған тапсырмаларды орындау нәтижесінен
... ... ... болғаны балалардың екі тапсырманы орындау барысында тестті орныдауды үйренгенін,
... ... ... орындауда жылдамдық көрсете алғанын, танымдық әрекеттерінің жетілгендігін, өз әрекеттерін
... ... ... көңіл бөле бастағанын көрсетті.
Келесі кезеңде геометриялық фигуралармен жүргізілетін тестерді
... ... ... жалғастырдық.
5. «Карточкалармен орындалатын тапсырмалар» әдістемесі
Мақсаты: балалардың геометриялық фигураларды білуін
... ... ... бейнеленген суреттер бойынша тапсырмаларды орындауын бағалау.
1-ші тапсырма. Балаға түрлі-түсті
... ... ... фигуралар бейнеленген карточкалар жинағын көрсетіледі. Олар дөңгелек, үшбұрыш
... ... ... төртбұрыш. Балаға келесі нұсқау беріледі: «Мына жерге барлық дөңгелектерді,
... ... ... жерге барлық үшбұрыштарды, ал мына жерге барлық төртбұрыштарды жинап
... ... ... Бұл тапсырманы орындап болғаннан соң карточкаларды жақсылап араластырып, оларды
... ... ... көк және ақ түст топтарға бөліп қою тапсырылады. Тапсырмаларды
... ... ... бірнеше вариантта орындатуға болады.
2-ші тапсырма. Балаға әртүрлі заттар
... ... ... карточкалар жинағын көрсетіңіз: тарақ, қасық, кереует, орындық, үй және
... ... ... Одан пайдалану әдісіне қарай суреттеп жатқан затыңызды көрсетуін сұраңыз
... ... ... «Мамаң сенің шашыңды немен тарайтынын көрсетші).
3-ші тапсырма. Әрқайсысында бір
... ... ... мысық, ұл бала және т.с.с. бейнеленген карточкалар жинағын, және
... ... ... дөңгелек, мысық, ұл бала бейнеленген карточкалар көрсетіңіз. Одан бір
... ... ... және т.б. бейнеленген карточканы, көп дөңгелек, төртбұрыш және т.б.
... ... ... карточканы көрсетуін сұраңыз. Баламен бірлесіп жинақ ішінен бір топқа
... ... ... болатын, мысалы «үстімізге киетін нәрселер» суреттерін іріктеп алып, одан
... ... ... шартты топтарды өз бетінше іріктеп алуын сұраңыз: «жеуге болатын
... ... ... «ас үй үстелінің үстінде тұратын нәрселер», «бөлмеде тұрған
... ... ... «машиналар», «адамдар», «жануарлар», «серуендеу үшін өзімізбен бірге не алуымыз
... ... ... «жуыну үшін не керек» және т.б.
4-ші тапсырма. Кескіні немесе
... ... ... бойынша ұқсас заттар бейнеленген карточкаларды балаға көрсетіп, суретте бейнеленген
... ... ... өзара салыстырып олардың бір-біріне ұқсастықтары айырмашылықтарын түсіндіріп беруді тапсыру.
5-ші
... ... ... Баланың кеңістікті меңгергенін бағалау үшін оған келесі тапсырма беріледі.
Баладан
... ... ... алдындағы заттарды үлгідегі ретпен қоюы: қуыршақ оң жақта, аю
... ... ... жақта. Сосын аюды үстелдің астына тығып қойып, орындықтың астынан
... ... ... алып шығуын, үсті мен астының қайсысы екенін, алға қарай
... ... ... артқа қарай жүрудің не екенін, қораптың ішінде немесе астында
... ... ... жатқанын анықтау үшін сұрақтар қою.
6-шы тапсырма. Баланың зейінділігін бағалау
... ... ... оған келесі тапсырма беріледі.
Балаға 10 сурет көрсетіліп, оның ішінен
... ... ... айтылған нәрсенің суретін тауып беру тапсырылады. Карточкада бейнеленген заттардың
... ... ... ұқсас белгілері көп болуы керек. Бірінші топтамадағы карточкаларда алма,
... ... ... нәк, анар, доп, шар, т.б. дөңгелек денелі заттар салынған.
... ... ... топтамада автокөліктер түрлері, ұшақтар, су транспорттары салынған. Балалар осы
... ... ... заттардың ортақ белгілерін тауып беруі керек.
Бағалау шкаласы.
Әр тапсырманы жартылай
... ... ... 1 балл беріледі.
Әр тапсырманы толық орындағанына 2 балл беріледі.
Бұл
... ... ... орындауға балалар үлкен қызығушылық білдірді. Балалар заттарды топтастырып, оларды
... ... ... беріп, қоршаған ортадағы заттар мен құбылыстардың ортақ қасиеттерін анықтауға
... ... ... келетіндігін көрсетті. Балалардың әрекеттері олардың бейнелі-логикалық ойлауының көрініс бере
... ... ... байқатты.
6. «Жасап көру және корректура» әдістемесі
Мақсаты: Баланың іс-әрекетке
... ... ... зейінділігін, зейін аударуының жалдамдығын және тұрақтылығы мен көлемін анықтау.
Орындау
... ... ... Балаға әр түрлі фигуралар салынған матрица беріледі. Корректура жасау
... ... ... фигуралардың бес қатарын қарап шағып олардың ішінен аталған фигураларды
... ... ... түрлі белгілермен көрсетіп шығады. Мысалы, квадратты тура сызықпен сызып
... ... ... шеңберді қисық түскен сызықпен сызу, ал жұлдызшаларды – крест
... ... ... етіп сызып тастау. Бағалау барысында тапсырманы орындауға жіберілген уақыт
... ... ... сөз арқылы берілген нұсқауды дұрыс орындауы есептелінеді. Нормотивтер бойынша
... ... ... тапсырманы 4-5 минут ішінде орындауы керек. Тест матрицасы Ә
... ... ... берілген.
Тапсырманы нақты орындауын қамтамасыз ету үшін балалар үш қатар
... ... ... салынған парақтарды алып, сол парақтағы фигуралардың ішінен шеңберді қисық
... ... ... төртбұрышты тура сызықпен, ал жұлдызшаны қилысқан сызықпен сызып тастау
... ... ... Балаларға тапсырманы топпен бергенде оны орындау қиынға түсті. Сондықтан
... ... ... үш-төрт баладан бөліп алып тапсырманы орындау ережесін түсінгендіктерін тағы
... ... ... рет тексеріп шығуға тура келді.
Екінші рет тапсырманы орындау ережесін
... ... ... кейін балаларға бағаланатын 10 қатар тапсырма түсірілген бланкілер беріліп,
... ... ... орындау уақыты белгеленіп жүргізілді.
Тапсырманы нормативті уақытта ешкім орындамағаннан соң
... ... ... өздері орындадым дегенінше жалғастыруға мүмкіндік бердік.
Зерттеу нәтижесінде балалардың өз
... ... ... зейін аударуы төмен, зейінінің көлемі және тұрақтылығы төмен екені
... ... ... Зерттелінген балалардың ешқайсысы тапсырманы толық орындаған жоқ, ал көп
... ... ... орындағандарының қатесі көп болды. Тесті қайта орындату барысында балалардың
... ... ... жоғарылағанын және қателерінің саны төмендегенін байқадық. Оның нәтижелері келесі
... ... ... көрсетілген.
Тапсырманың коррекциялық мағынасы өте терең болғандықтан балалардың іс-әрекетіне зейінділігін
... ... ... мақсатымен осы тапсырманы бір күн өткеннен соң қайта орындаттық.
... ... ... көру және корректура» тестін екінші рет орындау нәтижесі балалардың
... ... ... бұрынғыдан басқаша болғанын байқатты. Топтағы балалардың тесті орындау нәтижесін
... ... ... көргенде олардың басым көпшілігі тесті тезірек және сапасы бұрынғыға
... ... ... жоғары деңгейде орындады. Бұл салыстырмалы талдау балалардың оқытуға даярлығы
... ... ... мүмкіншілік мол екенін көрсетті.
Балалардың іс-әрекетін ұйымдастыра алатындығы, ұқыптылығы, зейінділігі
... ... ... мектепте оқытуға даярлығының көрсеткіші болып табылады. Мектепке даярлық тобындағы
... ... ... зерттеу тестілерінің ішінде балалардың жалпы мәліметтілігі мен олардың барлық
... ... ... жабдықтармен жұмыс істеуге ептілігін бағалауға үлкен көңіл бөлінеді. Біздің
... ... ... зерттеуіміздің нәтижесі балалардың жалпы даярлығы орта және жоғары екенін
... ... ... Сонымен қатар балалардың өз іс-әрекеттерін ұйымдастырғанда үлкендерден көмекті талап
... ... ... жоғары, тапсырмаларды бірнеше рет қайталағанда ғана түсінетіндігі олармен қосымша
... ... ... коррекцияларын жүргізу қажет екенін анық байқатты.
Барлық жүргізген психодиагностикалық зерттеулер
... ... ... басым көпшілігі осы жас кезеңіндегілердің нормативтері шегіндегі әрекеттерді меңгергенін
... ... ... Дегенмен олардың танымдық әрекеттінің тиімділігін арттыру үшін олармен дамыту
... ... ... жүргіздік.
Мектепке дейінгі жас кезеңіндегі балалардың іс-әрекеттерінің ішінде бейнелеудің орны
... ... ... екені теориялық бөлімде айтылған. Балалардың осы ерекшеліктерін ескере отырып
... ... ... таным процестерін, оның ішінде еске сақтау, қиял мен ойлау
... ... ... дамытуға арналған көптеген сызу, жазу, сурет салу, неше түрлі
... ... ... қиып алу, оларды қажетті түстерге бояу әдістемелерін коррекциялық топтарда
... ... ... пайдалануға болады. Ол әрекеттер балалардың қимыл әрекеттерінің үйлесімділігін қалыптастырады,
... ... ... қатар сөзбен айтылған тапсырмалардың мағынасына түсініп, өздерінің әрекеттерін тиімді
... ... ... дағдыланады. Сондықтан дамыту сабақтарында, психокоррекциялық жұмыстар жүргізу барысында «Пиктограмма»
... ... ... сурет салғызу әдістерні кеңінен қолданылады. «Пиктограмма» пикче – сурет
... ... ... ағылшын сөзінен шыққан. Бұл әдістемелер психодиагностикада балалардың агрессиясын, мазасыздануын
... ... ... кеңінен пайдаланылады. Сонымен қатар «Пиктограмма» әдістемесін таным процестерін дамытуға
... ... ... оқытуға даярлықтың бір көрсеткіші – майда қимыл әрекеттердің үйлесімді
... ... ... қалыптастырады. Сонымен қатар ұлттық ойындар элементтерін пайдаланат ойындардың топтамасы
... ... ... олардың біразын пайдаландық.
2.2. Балалардың жетекші іс-әрекеті көмегімен дамыту коррекциясын
... ... ... жүргізу
Зерттеуге алынған топтағы балалармен біршама коррекциялық жұмыстар жүргізілді. Мектепке
... ... ... тобындағылардың танымдық әрекеттері мен таным процестерін дамытуға өте икем
... ... ... келеді. Олардың білмеген нәрсесін үйрету, үйрету барысында еске сақтау,
... ... ... аудару, жалпылау процестерін тереңдету жол-жөнекей жүреді деп айтуға да
... ... ... Сондықтан олармен жүргізген дамыту коррекцияларының нәтижесін қысқа мерзім ішінде
... ... ... байқауға және бағалауға болады.
Көптеген балаларға мектепте оқытуға даярлықтан өту
... ... ... қиынға соғады. Баланың, әсіресе, жазуға икемділігін қалыптастыруды өзі шеше
... ... ... мәселеле болып табылады. Нәтижесінде бала мектепке барғанда тапсырмаларды дер
... ... ... сапалы орындауға шамасы келместен онда мектеп неврозы пайда болуы
... ... ... Бұл жағдайды болдырмаудың ең тиімді жолы – балаларға сурет
... ... ... арқылы қолының бұлшық еттері мен сіңірлерінің функциясын жетілдіріп, майда
... ... ... әрекеттерін дамыту.
Коррекция жұмысы барысында пиктограмма әдістемесінің бірнеше түрін пайдаландық.
... ... ... жұмыста талданған әдістеме «Табиғатта жоқ жануар». Бұл әдістеме баланың
... ... ... қимыл әрекеттерін жетілдіруге, іс-әрекетін ұйымдастыруға үйретіп, баланың ойлау, қиял
... ... ... таным процестерін дамытады. Сонымен қатар бұл әдістеме көмегімен баланың
... ... ... қатынастағы психологиялық жағдайын бағалауға, бала неврозы дамуына әсерін тигізген
... ... ... және түзету жұмысын анықтауға мүмкіндік береді. Пиктограмманы жүргізген кезде
... ... ... атмосфера және бағалау пікірінің жоқтығы баланың еш кедергісіз сурет
... ... ... жағдай туғызады. Сонымен бірге, сурет салу мектепке даярлық тобындағы
... ... ... қызықты және дағдылы әрекет. Суретті талдау барысында балалар кездескен
... ... ... көруге болады.
1. Ойын “ Бағдаршам”
Шарты: бағдаршамның әр
... ... ... жасырылған тапсырманы орындау керек. Үш топ өздері ұнатқан түсін
... ... ... - дөңгелектен қандай заттар жасауға болады?
Сары
... ... ... мына үшбұрыштардан не жасар едің?
Жасыл – Бағдаршам не
... ... ... қажет? Ол қандай фигуралардан тұрады?
«Табиғатта жоқ жануар» әдістемесі
Мақсаты:
... ... ... іс-әрекетін ұйымдастыруға қабілетін, қиялы мен жанама түрде бейнелеу қабілетін
... ... ... Балаларға бір парақ А4 форматындағы қағаз және түрлі түсті
... ... ... беріліді.
Тапсырма. Алдыларыңдағы параққа табиғатта кездеспейтін жануарды салыңдар. Ол жануар
... ... ... қара немесе түрлі түсті болуы мүмкін. Оның бас, денесі,
... ... ... терісі т.б. атрибуттары фантазиялық, ешқандай ақиқатқа сай емес болуы
... ... ... Мысалы, құстар түрлі түсті қауырсынмен безендірілген болуы мүмкін, ал
... ... ... жануарлары, немесе жабайы мысық, қасқыр, кенгуру, жираф т.б. жануарларды
... ... ... қарасақ олардың түсі қандай болады? Балалар жауабын талдап болғаннан
... ... ... ірі жануарлардың басым көпшілігі түр-түске онша бай емес екені
... ... ... Енді өздерің терең ойға бөленіп, ғажайып жерде осы уақытқа
... ... ... табиғатта жоқ жануарды көріп отырғандай сезініңдер. Енді сол жануарды
... ... ... түсіріп бақа балаларға таныстырыңдар.
Тапсырманың мағынасын түсіндіргеннен кейін балаларға сурет
... ... ... уақыт беріледі.
Сурет салып болғаннан соң әр бала өзінің
... ... ... жануарын қалай атағанын, оның немен қоректенетінін, қандай жерлерді мекендейтінін
... ... ... түсіндіріп әңгімелеп береді. Бұл тапсырманың да бірнеше варианты болуы
... ... ... Мысалы, «Гумонойдтармен кездесу», «Басқа планетаға сапар», «Ертегілер әлемінде өткізген
... ... ... күн» т.с.с. тақырыптарды анықтап алып, осы тақырып бойынша балалардың
... ... ... салғызу арқылы балалардың танымдық әрекетін дамытуға және олардың ойлау
... ... ... қиялы мен фантазиясын дамытуға мүмкіндік мол. Зерттеу барысында пайдаланылған
... ... ... әдістемелері, арнай жасалған бейнелеумен ұштасып келетін есеп шығару және
... ... ... жапсыру жаттығуларын жүргізу балалардың танымдық әрекеттерінің көптеген көрінісін тереңдетіп,
... ... ... іс-әрекет жасауға және танымдық әрекет жасауға қабілетін дамытуға үлкен
... ... ... қосады.
Балалардың салған суретін талдағанда олардың тапсырманы орындағаны, тапсырмандағы элементтерді
... ... ... түсіндіруі, түсініктеменің мазмұндылығы бағаланады.
10 кесте. «Табиғатта кездеспейтін жануар»
... ... ... нәтижесін мазмұндық талдау
№ Баланың аты
... ... ... ... ... ... ... ... ... Сурет мазмұны
1 Акерке Сурет салуға қызығушылық білдірді. Суретте табиғатта кездеспейтін
... ... ... бейнеленген. Жануардың қауырсыны, тас қабығы және басқа қорғаныс мүшелері
... ... ... Басқа жануарларға тән белгілер жоқ. Қызығушылығы жоғары.
2 Ақмарал Салған суреті
... ... ... қарапайм, тауыққа ұқсаған, бейнесі анық емес, барлық мүшелері ерекше
... ... ... және бейнелеу әрекеті онша қалыптаспаған.
3 Айжамал Сурет салуға қызығушылық білдірді.
... ... ... суреті табиғатта кездеспейтін мақұлық бейнеленген. Суреттегі жануардың қауырсыны, инелері
... ... ... басқа қорғаныс мүшелері бар. Дегенмен басқа жануарға тән белгілері
... ... ... көрсетілмеген. Әрекеттері жақсы.
4 Ақтоты Сурет салуға қызығушылық білдірді. Салған суреті
... ... ... кездеспейтін мақұлық бейнеленген. Суреттегі жануардың қауырсыны, инелері және басқа
... ... ... мүшелері бар. Дегенмен басқа жануарға тән белгілер жоқ. Танымдық
... ... ... жақсы.
5 Айжан Сурет салуға қызығушылық білдірді. Суретте табиғатта кездеспейтін мақұлық
... ... ... Жануардың қауырсыны, тас қабығы және басқа қорғаныс мүшелері бар.
... ... ... жануарларға тән белгілері анық көрсетілмеген. Әрекеттері үйлесімді.
6 Азамат Сурет салуға
... ... ... білдірді. Салған суреті табиғатта кездеспейтін мақұлық бейнеленген. Салған суретіндегі
... ... ... қауырсыны, инелері және басқа қорғаныс мүшелері бар. Құлағы үлкен,
... ... ... кірпіктері жақсы түскен. Бұлар баланың мазасыздану деңгейі жоғары екенін
... ... ... 7 Арман Сурет салуға қызығушылық білдірді. Суретте табиғатта кездеспейтін жануап бейнеленген.
... ... ... қауырсыны, тас қабығы және басқа қорғаныс мүшелері бар. Басқа
... ... ... тән белгілері анық көрсетілмеген. Әрекеттері үйлесімді.
8 Әсел Сурет салуға
... ... ... білдірді. Суретте табиғатта кездеспейтін мақұлық бейнеленген. Жануардың қауырсыны, тас
... ... ... және басқа қорғаныс мүшелері бар. Басқа жануарларға тән белгілері
... ... ... көрсетілмеген. Құрал жабдықта пайдалануы орынды.
9 Әбдуәлі Сурет салуға қызығушылық білдірді.
... ... ... суреті табиғатта кездеспейтін мақұлық бейнеленген. Суреттегі жануардың қауырсыны, инелері
... ... ... басқа қорғаныс мүшелері бар. Дегенмен басқа жануарға тән белгілер
... ... ... Танымдық әрекеттері жақсы.
10 Әбдіжәлел Сурет салуға қызығушылық білдірді. Суретте табиғатта кездеспейтін
... ... ... бейнеленген. Жануардың қауырсыны, тас қабығы және басқа қорғаныс мүшелері
... ... ... Басқа жануарларға тән белгілері анық көрсетілмеген. Әрекеттері үйлесімді.
11 Балауса Сурет салуға
... ... ... білдірді. Суретте табиғатта кездеспейтін мақұлық бейнеленген. Жануардың қауырсыны, тас
... ... ... және басқа қорғаныс мүшелері бар. Басқа жануарларға тән белгілері
... ... ... көрсетілмеген. Әрекеттері үйлесімді.
12 Баубек Сурет салуға қызығушылық білдірді. Суретте табиғатта кездеспейтін
... ... ... бейнеленген. Жануардың қауырсыны, тас қабығы және басқа қорғаныс мүшелері
... ... ... Басқа жануарларға тән белгілері анық көрсетілмеген. Әрекеттері үйлесімді.
13 Бибігүл Сурет салуға
... ... ... білдірді. Суретте табиғатта кездеспейтін мақұлық бейнеленген. Жануардың қауырсыны, тас
... ... ... және басқа қорғаныс мүшелері бар. Басқа жануарларға тән белгілері
... ... ... көрсетілмеген. Әрекеттері үйлесімді.
14 Баян Сурет салуға қызығушылық білдірді. Суретте табиғатта кездеспейтін
... ... ... бейнеленген. Жануардың қауырсыны, тас қабығы және басқа қорғаныс мүшелері
... ... ... Басқа жануарларға тән белгілері анық көрсетілмеген. Әрекеттері үйлесімді.
15 Біржан Сурет салуға
... ... ... білдірді. Салған суреті табиғатта кездеспейтін мақұлық бейнеленген. Суреттегі жануардың
... ... ... инелері және басқа қорғаныс мүшелері бар. Дегенмен басқа жануарға
... ... ... белгілері анық көрсетілмеген. Танымдық әрекеттері жақсы.
16 Дамир Салған суретіндегі жануардың қауырсыны,
... ... ... және басқа қорғаныс мүшелері бар. Дегенмен басқа жануарға тән
... ... ... анық көрсетілмеген. Болашақ оқушы өмірін бейнелеуге қиналады.
17 Жансая Сурет салуға қызығушылық
... ... ... Суретте табиғатта кездеспейтін мақұлық бейнеленген. Жануардың қауырсыны, тас қабығы
... ... ... басқа қорғаныс мүшелері бар. Басқа жануарларға тән белгілері анық
... ... ... Әрекеттері үйлесімді.
18 Жарас Сурет салуға қызығушылық білдірді. Суретте табиғатта кездеспейтін мақұлық
... ... ... Жануардың қауырсыны, тас қабығы және басқа қорғаныс мүшелері бар.
... ... ... жануарларға тән белгілері анық көрсетілмеген. Әрекеттері үйлесімді.
19 Жанерке Сурет салуға қызығушылық
... ... ... Салған суреті табиғатта кездеспейтін мақұлық бейнеленген. Суреттегі жануардың қауырсыны,
... ... ... және басқа қорғаныс мүшелері бар. Дегенмен басқа жануарға тән
... ... ... анық көрсетілмеген. Танымдық әрекеттері жақсы.
20 Ислам Сурет салуға қызығушылық білдірді. Суретте
... ... ... кездеспейтін мақұлық бейнеленген. Жануардың қауырсыны, тас қабығы және басқа
... ... ... мүшелері бар. Басқа жануарларға тән белгілері анық көрсетілмеген. Танымдық
... ... ... үйлесімді.
21 Ибрагим Сурет салуға қызығушылық білдірді. Суретте табиғатта кездеспейтін мақұлық бейнеленген.
... ... ... қауырсыны, тас қабығы және басқа қорғаныс мүшелері бар. Басқа
... ... ... тән белгілері анық көрсетілмеген. Танымдық әрекеттері үйлесімді.
22 Санжар Сурет салуға қызығушылық
... ... ... Суретте табиғатта кездеспейтін мақұлық бейнеленген. Жануардың қауырсыны, тас қабығы
... ... ... басқа қорғаныс мүшелері бар. Басқа жануарларға тән белгілері анық
... ... ... Танымдық әрекеттері үйлесімді.
23 Сәбит Сурет салуға қызығушылық білдірді. Салған суреті табиғатта
... ... ... мақұлық бейнеленген. Суреттегі жануардың қауырсыны, инелері және басқа қорғаныс
... ... ... бар. Дегенмен басқа жануарға тән белгілері анық көрсетілмеген. Танымдық
... ... ... жақсы дамыған.
24 Сәкен Сурет салуға қызығушылық білдірді. Суретте табиғатта кездеспейтін мақұлық
... ... ... Жануардың қауырсыны, тас қабығы және басқа қорғаныс мүшелері бар.
... ... ... жануарларға тән белгілері анық көрсетілмеген. Әрекеттері үйлесімді.
25 Саттар Сурет салуға қызығушылық
... ... ... Салған суреті табиғатта кездеспейтін мақұлық бейнеленген. Суретіндегі жануардың қауырсыны,
... ... ... және басқа қорғаныс мүшелері бар. Құлағы үлкен, көзі, кірпіктері
... ... ... түскен. Бұлар баланың мазасыздануы нормадан жоғары екенін көрсетеді.
26 Сұлтан Сурет салуға
... ... ... білдірді. Салған суреті табиғатта кездеспейтін мақұлық бейнеленген. Суреттегі жануардың
... ... ... инелері және басқа қорғаныс мүшелері бар. Дегенмен басқа жануарға
... ... ... белгілері анық көрсетілмеген. Танымдық әрекеттері жақсы дамыған.
27 Тимур Сурет салуға қызығушылық
... ... ... Салған суреті табиғатта кездеспейтін мақұлық бейнеленген. Суреттегі жануардың қауырсыны,
... ... ... және басқа қорғаныс мүшелері бар. Дегенмен басқа жануарға тән
... ... ... анық көрсетілмеген. Танымдық әрекеттері жақсы дамыған.
Тапсырманы талдау барысында балалардың
... ... ... фантазиясы жақсы дамығандығы олардың суреттері онша эстетикалық жағынан бағалы
... ... ... олардың өзі салған суреті бойынша айтқан әңгімелері өте қызықты
... ... ... байқалды. Дегенмен балалардың кейбіреулері табиғатта жоқ нәрсені болжамдауға қиналып,
... ... ... кездесетін жануарларға кездеспейтін бір ерекше көрініс беріп шығарған. Сондықтан
... ... ... әңгімелерін біз табиғи деп бағаладық. Екіншілері жоқ жануарды көрсеткенде
... ... ... бен мұхиттарда кездесетін неше түрлі жануарлар кейпіне келтіргендерін өздері
... ... ... оны түсіндіру барысында фантазиясының шарықтауына өздері жол бермей тұрғандай
... ... ... Сондықтан олардың қиялын ұстамды деп бағаладық. Ал үшіншілері не
... ... ... оны өте жақсы фантазиямен суреттеп беру шеберлілігін көрсетті.
Танымдық әрекеттері
... ... ... ойлау процесі жақсы дамыған адам көптеген заттар мен құбылыстарды
... ... ... бір-бірімен салыстырып, ортақ қасиеттерін тауып, оларды жүйеге келтіруге шапшаң
... ... ... Ойлау мен танымдық әрекеттер ерекшелігін ұштастырып қалыптастыруға арналған көптеген
... ... ... тапсырмаларды баланың жас ерекшеліктеріне байланысты жинақтап оны пайдалануға болады.
... ... ... геометриялық фигураларды пайдалана отырып, заттардың формасын, түрі мен түсін,
... ... ... орналасуын дұрыс қабылдап, ұқсастығын табу арқылы баланың қоршаған
... ... ... нәрселердің біртектестігін түсінуге, ұқсастығын және айырмашылығын табуға негізделген күнде
... ... ... ойлау қабілетін дамытады.
Мектепке даярлық топпен жұмыс істеген кезде психолог
... ... ... көптеген шығармашылыққа баулитын дидагтикалық ойындарды жинақтап, оны күнделікті пайдалауға
... ... ... Шығармашылық тапсырмаларды балалардың ой-өрісін және танымдық әрекетін дамытуға кеңінен
... ... ... болады. Балалардың танымдық әрекеттерін дамытуға пайдаланылатын шығармашылық тапсырмалар ретінде
... ... ... салғызу, дидагтикалық ойындар, крассвордтар және басқа қызықты тапсырмалар ретінде
... ... ... коррекциялық сабақ мазмұны балаларға тартымды және қызықты түрде өтеді.
... ... ... дипломалды іс-тәжірибе барысында «Ақсүйек», «Поезд құру», «Теңге ілу»,
... ... ... гүлдер», «Бейнені құрастыру», «Артығын табу», «Не жетіспейді» т.б. әдістемелер
... ... ... ойындар түрлерін кеңінен қолдандық. Біз олардың бірнеше түрін қолдану
... ... ... келтіріп отырмыз.
Балалардың іс-әрекетін ұйымдастыру тапсырмалардың ішінде заттардың формасын, түрін
... ... ... кеңістікте орналасуын дұрыс қабылдауға арналғандарының танымдық әрекеттерді дамытудағы
... ... ... өте үлкен.
Бұл жерде бірнеше ойындар мен шығармашылық тапсырмаларды сипаттап
... ... ... «Бейне құрастыру» әдістемесі
Ойынның тәрбиелік мәні. Қиылған әр түрлі геометриялық
... ... ... белгілі бір бейнені құрап жасауға үйрету. Түстердің үйлесімділігін сезінуге,
... ... ... салу, жапсыру кезінде заттардың құрылысын көзге елестете білуге, ойлау
... ... ... қиялды дамытуға әсер ету.
Қажетті көрнекіліктер: Тіктөртбұрыштар, ұшбұрыштар, үлкен-кіші көлемдегі
... ... ... әр түрлі көлемдегі төртбұрыштар, іс әрекетке бағыттауға арналған үлгі
... ... ... ережесі:
а) Қиылған пішіндерді қарау, талдау, қандай бейне жасауға болатынын
... ... ... ойланта білу.
ә) Бейнені белгілі бір затқа ұқсата құрастыру.
б) Егер
... ... ... бір немесе бірнеше бөлшегін өзгертсе, басқа қандай бейне шығаруға
... ... ... басшылық: Психолог желкенді қайық, аққара т.б. жапсырып жасалған үлгілерді
... ... ... олардың құрлысына, қандай және неше бөліктен тұратынына, қандай пішіндерден
... ... ... және түстеріне назар аудартады. Осындай пішіндердің барлық түрі, көлемі
... ... ... да әр түрлі өз қолдарында болу керек.
Балаларға тапсырма: осы
... ... ... қандай бейне құрап жасауға болатынын ойланыңдар.
Балалар пішіндерден бірнеше бейнелер
... ... ... оның қандай зат екенін тауып өтеді. Балалар бірнеше бейнелер
... ... ... соң оларға тағы басқа пішіндер ұсынылады. Оларды пайдалана отырып
... ... ... жаңа бейнелер құрады.
Осы және басқа фигураларды құру арқылы баланың
... ... ... құруы және сол бейнелер арқылы сюжет құруы, ойлау және
... ... ... түрлері қалыптасады және дамиды. Заттар мен құбылыстардың арақатынасы олардың
... ... ... орналасуы т.б. көптеген ұғымдарды меңгертуге мүмкіндік туады.
3. «Әдемі гүлердер»
... ... ... әдістемесі
Қыйып жапсыру ойындарды қолдану арқылы балалардың қалам, ручкамен қатар
... ... ... қылқаламмен жұмыс істеуге үйретеді және ойлау қабілетін дамытуға арналған
... ... ... ойындар ретінде, жыл мезгілі ерекшелігіне байланысты сабақтарды түрлендіру үшін
... ... ... болады. Көктемде «Әдемі гүлер» ойынын жүргізген өте тиімді.
Ойынның тәрбиелік
... ... ... «Әдемі гүлдердің» суретін салуды бедерлеп түсінуде жапсыру кезіндегі іскерлік
... ... ... еркін меңгеруді үйрету. Қиылған ұсақ бөлшектерден өздеріне таныс гүлді
... ... ... Гүлдің құрылысын беруде түстердің үйлесімдігін табуға кеңістікте дұрыс орналастыра
... ... ... жаттықтыру.
Қажетті көрнекіліктер. «Әдемі гүлдер» суреттері, қиылған түрлі-түсті ұсақ қиындылар
... ... ... түзуге түстері пішініне сәйкес әртүрлі болуы қажет. Тақта мольберт
... ... ... немесе флонелограф.
Ойын ережесі: а) Гүл жапырақтарының ерекшелігіне назар аударып,
... ... ... пішіндер таңдау. ә) Түр түсіне, құрылысына қарай отырып өздері
... ... ... гүлдер жасау . б) Гүлдер жайында білетін өлең тақпақтар
... ... ... жұмбақтарын айтып, әсемдікті әсерлеу.
Ойынға басшылық. Бұл ойында балалардың айналадағы
... ... ... , қоршаған ортадан әсеюікті сезіне қабылдауынан туған ойларын іс-әрекет
... ... ... көресетулері ұсынылады.
Сабақтың басында бұрынғы сабақтардан суретін салған заттардың формаларын
... ... ... олардың үйлесімді құру тәсілдерін ойға түсіріп қайталау жүргізу қажет.
... ... ... соң келесі гүлдердің құрамды бөліктері жеке-жеке салынған карточкалар таратылып
... ... ... Осы бейнелерді оқушылар қиып алып бөлшектерді құрастыру арқылы гүлдерді
... ... ... тапсырылады.
Тапсырмалар мен үлгілер № 4 қосымшада берілген.
Бұл тапсырма арқылы
... ... ... заттың құармды бөліктерінің кеңістікте орналасқанын дұрыс қабылдау және бейнелі
... ... ... қабілетін дамыту.
Әдістемелерді орындау нәтижесі балалардың танымдық әрекеттері жылдамырақ болғанын
... ... ... жұмысты жалғастыру үшін келесі кезеңде бірнеше дидактикалық және қарым-қатынас
... ... ... арналған ойындар ұйымдастырдық. Ойынның құрылымдық және функционалдық ерекшеліктерін зерттеушілер
... ... ... қатысушылардың келесі көрсеткіштерін бағалауды ұсынады: әрекеттерінің бағыттылығы, қозғалу шабытын,
... ... ... байланысының тиімділігін, жасқаншақтығын, қоқақтығы мен именгіштігін. Осы көрсеткіштер иелері
... ... ... беріліп кетеді, ал бұл көрсеткіштері дамымағандардың ойын әрекеттері бұзылған
... ... ... да олардың дамуында мешеулік орын алуы мүмкін. Сондықтан ойынның
... ... ... функциясы күшті деп айтуға болады.
Ойын барысында бала қарым-қатынас жасауға
... ... ... Ойын баланың тек құрдастарымен қарым-қатынастың қалыптасуына ғана емес, сойдай-ақ
... ... ... үлкендермен қарым-қатынас тәжірибесі қалыптасып, ол қарым-қатынас барысында адамгершілік қасиеттерді
... ... ... мінез-құлық қалыптасуына септігін тигізеді. Мінезді басқару механизмі, яғни ережелерге
... ... ... ойында түзіліп, кейіннен басқа іс-әрекеті түрлерінде білінеді. Ойында баланың
... ... ... – мұқтаждық аясы дамиды. Іс-әрекеттің басқа мотивтері мен оларға
... ... ... мақсаттар пайда болады. Мектепке даярлық тобындағы балада ересектермен қатынасының
... ... ... негізделген мотивтер пайда болады.
Күрделі сюжеттер мен рөлдер кездесетін, импровизацияға
... ... ... ауқым беретін дамыған рөлдік ойын барысында балаларда шығармашылық қиял
... ... ... Ойын еркін жадының түзілуіне ықпалын тигізіп, танымдық эгоцентризм
... ... ... туғызады. Сондықтан балалардың жан-жақты дамуына ең үлкен үлесін қосатын
... ... ... түрі ойын болып табылады.
Ойын, ертегі айту, қызықта қарым-қатынас жасау
... ... ... баланың сезіміне үлкен әсерін тигізеді. Тікелей сезімдік процестер барысында
... ... ... заттар мен құбылыстардың дара қасиеттерін, сол қисиеттердің жиынтығы арқылы
... ... ... тұтастығын бейнелейді, көз алдында жоқ заттың да бейнесін елестетеді.
... ... ... аңсаған болашағын алдын ала қиялдап тамашалайды. Болашақты аңсау -
... ... ... деп аталынады. Арман арқылы адам жұмыс нәтижесін алдын ала
... ... ... Дұрыс ұйымдастырған ойын, ертегілер тыңдау мен оны айту, сурет
... ... ... және құрастыру арқылы баланың барлық шығармашылық қабілетін, сонымен қатар
... ... ... деген қабілетін дамытуға мүмкіндік молаяды.
Әр ойын көп функция атқарады:
... ... ... адамға өзін-өзі бағалауын жоғарылату жолы; екіншілерге – сергіту, қабілеттілікті
... ... ... және өзін емін еркін сезінуге үйрету жолы;
... ... ... – көпшілікпен тіл табысып өмір сүруге, ұжымдағы адамдармен санасуға
... ... ... әдіс. Осы үш функциясы негізгілері болып саналады. Сонымен қатар
... ... ... адамның праблемасына байланысты жеке мәселелер тууы мүмкін. Коррекцияны ойынның
... ... ... түрлеріне осы ортақ көрсеткіштерін ескеріп жүргізу қажет.
Коррекциялық ойын барысында
... ... ... мәселелер шешіледі.
- Ойын барысында қатысушылар өз сезімін өзгелерге
... ... ... жаңа формаларын меңгереді.
- Басқа адамдарға, үлкен, кішілер және құрбыларына,
... ... ... деген көзқарасы ақиқатқа жақындатылады, өзін-өзі және басқаларды бағалауға, сыйлауға,
... ... ... көрсетуге үйренеді.
- Өзіне деген сенімі нығайады.
-
... ... ... және әртүрлі жастағы балалармен қарым-қатынас жасау тәжірибесін қалыптастырады.
- Ойын
... ... ... іскерлікке, қарым-қатынастың жаңа түрлеріне жаттықтырады.
- Балаларды сыйлап олардың өз
... ... ... дербес, қажетті мәселелерді өз бетімен шешуге шамасы келетініне сендіреді.
Коррекциялық
... ... ... көптеген ортақ көрсеткіштерімен қатар әрқайсысының өзіндік сипаттары бар.
... ... ... оны ұйымдастырған ортаның коррекцияға әсерін тигізетіндей ерекшеліктері болуға тиісті.
... ... ... ерекшеліктерді бернеше талаптар ретінде көрсетуге болады.
3. «Сәлемдесу» ойыны
Екі
... ... ... ортаға шығып, бірі інісі, бірі ағасы болып, бір-бірімен сәлемдесуі
... ... ... ағасына қандай жақсы сөздер айтуы мүмкін?
Ағасы інісіне қандай жақсылықтар
... ... ... мүмкін.?
«Өзің жалғастыр...»
Марат коррекция сабаққа кешіккенін енді ғана ұқты...
Айнұр досын
... ... ... алғандай болды...
Оспан ағасына бір нәрсені айтуды ұмытып кетті...
Әңгімелерді
... ... ... әрі жалғастырып, өздерінше бетінше аяқталуларын тауып, соңынан әрқайсысының ойын
... ... ... болады.
4. «Бір-бірінің жақсы мінезі мен қылықтарын айтып, мадақтау»ойыны
Балалар шеңбер
... ... ... дөңгеленіп отырады. Жүргізуші «сиқырлы таяқшаны» отырғандардың біріне ұсынады. Ол
... ... ... баланың жақсы жақтарын айтып, мадақтайды да таяқшаны оған береді
... ... ... Ол осы ретпенен таяқшаны келесі адамға ұсынады. Ойын осылай
... ... ... береді. (Ондағы айтылатын жағымды сөздер мынадай болуы мүмкін: Айгүл,
... ... ... даусың қандай керемет!, Гүлнар, сенің жүзің сондай мейірімді көрінеді!,
... ... ... маған сенің ақкөңілділігің ұнайды т.с.с.) Соңында балалар бір-біріне
... ... ... көңілі мен пікіріне рақмет айтады.
3. «Түспен ажырату» ойыны.
Ойынның
... ... ... адамның мінез-құлқын бояумен көрсетіп, жағымды, жағымсыз жақтарын түспен ажырату.
Жүргізуші
... ... ... адамның қасиеттін кемпірқосақ тәрізді етіп бояуды тапсырады. Қандай қасиетті
... ... ... түспен бояуды баланың өзі шешеді. Ойын соңында адамның мінез-құлқын
... ... ... үшін қай түсті неге таңдағанынын өзі түсіндіріп береді.
5.
... ... ... беру» ойыны
Ойын тапсырмаға қорытынды жасап, баға беруге негізделген.
Жүргізуші балалардан
... ... ... немесе суретке қарап, ондағы адамдардың мінез-құлқын, қасиеттерін ажыратып беруді
... ... ... Балалар суретттегі адамның қандай жақсы қасиеттері бар екенін сипаттап
... ... ... керек. Балалар өз ойларын жинақтау үшін баяу музыка қойылып,
... ... ... бір уақыт беріледі.
Бұл ойын баланың адамды тани білу келбетін
... ... ... мінез-құлқын ажырата білуіне көмектеседі, өзгелерге жақсы көзбен қарап олар
... ... ... жақсы пікір айту керек екенін меңгереді..
Коррекция барысында іс-әрекетті ұйымдастыру
... ... ... кеңінен пайдаландық. Келесі кезеңде пайланылған ойындар барысында балалар неше
... ... ... заттарды жасап, ол заттардың барлығын құпия сырлармен қамтамасыз етті.
... ... ... «Гүл сыйлау» ойынын жүргізу үшін балалар ол гүлдің жапырақтарын
... ... ... алып, оларды неше түрлі түске бояп, әрқайсысының бетіне тапсырмалар
... ... ... Ол тапсырмалар сандармен амал жасауға арналған. Гүл жапырақтарын жасау
... ... ... оларға тапсырмаларды үлгіге қарап парақтан көшіріп жазудың өзін жарыс
... ... ... ретінде ұйымдастыруға болады.
Осы сияқты ойындардың түрлері өте көп. Оларды
... ... ... вариантта пайдалану үшін «Аңшы», «Жұлдызшы», «Үй құстары», т.б. ойындар
... ... ... қоладнуға болады. Оларды ұйымдастыру барысында балалардың сурет салуындағы ьанымдық
... ... ... ерекше қызығуы, ертегілер айту барысында олардың тіл байлығының даму
... ... ... ойын барысында есеп шығаруға, математикалық қарапайым амалдарды жасауға қызығушылығын
... ... ... отырып олардың шығармашылық қабілетін дамытуға үлкендер бағдарлы түрде жетекшілік
... ... ... болады. Біреулерінің бейнелеу өнеріне беген қабілетін дамытып, ал екіншілерінің
... ... ... шығармашылық қабілетін, шешендік өнерін, ертегілерге деген қызығушылығын дамытуға мүмкіндік
... ... ... мол болады.
Мектепалды тобындағыларға балаларға психологиялық қызмет көрсету барысында көптеген
... ... ... тренингтерін пайдалануға болады. Олардың көмегімен балалардың таным процестерін дамытып,
... ... ... қатарларымен және үлкендермен қарым-қатынас жасауға үйреніп, мектептік мотивациясын, қарым-қатынас
... ... ... қалыптастыруға, баланың жалпы мәліметтілігін жоғарылатуға, тіл байлығын дамытып сөйлеу
... ... ... қалыптастыруға және болашақ мектеп өміріне адаптациялану қабілетін оятуға мүмкіндік
... ... ... Барлық аталған қасиеттер мектепке даярлықтың жекелік, интеллектуалдық және мотивациялық
... ... ... көрсетеді.
Психокоррекциялық ойындарды пайдалану барысында олар балаларды қызықтырып, танымдық белсенділік
... ... ... тартады. Біз жүргізген зерттеу барысында топтағы «үндеместер» ашылып, «кішкентай
... ... ... неше түрлі құралдарды меңгере бастады. Олар қағазға неше түрлі
... ... ... суретін салып, оларды қылқаламмен бояп, қайшымен қыйып алып, бейнелерге
... ... ... жапсыруды үйренді. «Табиғатта жоқ жануар» әдістемесін жүргізген кезде балалар
... ... ... суреттері бойынша әңгіме айтып беруге қызығып, сұрақтарға өз жауаптарын
... ... ... асығып, қолдарын көтеріп отырды. Сондықтан дамыту машықтарының жеке тұлғалық
... ... ... де түзетіп, балалардың жағымды қасиеттерін дамытуға тигізетін әсері мол
... ... ... айқандалды.
Диктант - баланы оқыту мен бақылаудың «классикалық» түрі. Бұл
... ... ... кезекте баланың сауаттылығын бақылайды. Диктантты дұрыс жүргузу барысында баланың
... ... ... қабылдауы мен қисынды ойлауын, шығармашылық қабілетін дамытып берілген нұсқауды
... ... ... орындай білуге дағдыландырады. «Графикалық диктант» 5-7 жастағы балаларға арналған,
... ... ... мектеп алды даярлық топтарында және бастауыш сыныпта жүргізіледі. Біз
... ... ... зерттеу барысында балалардың танымдық іс-әрекеттерін дамытуға «Графикалық диктант» әдістемесінің
... ... ... түрлерін пайдаландық.
1. Бояуға арналған диктант.
2. Суреттік диктант.
3. Геометриялық диктант.
6. Бояуға арналған диктанттар
Белгілі
... ... ... күндік апталық тақырыпқа қатысты барлық оқушыларға бірдей салынған суреті
... ... ... парақтар таратылып беріледі. Психолог балаларға нені қандай түспен, қандай
... ... ... қалай бояу керек екенін айтып отырады. Ал балалар берілген
... ... ... орындайды. Егер балалардың ішінде ерте бітіргендер болса, олар психологнің
... ... ... суреттің басқа бөліктерін бояуға болады. Психологтың берген нұсқауынан кейін
... ... ... түрде балаларға жұмысты аяғына дейін орындауға мүмкіндік беруі керек.
... ... ... негізгі ескерілетін мәселе – балалардың бірдей бастап, бірдей аяақтауында.
... ... ... қалып қойған немесе ерте бітіргендер болса, психолог оларға қосымша
... ... ... беріп отыруы керек. Барлық балалар суретті салып болғаннан соң
... ... ... өзінің суретіндегі бейнелерді түсіндіріп, әңгіме айтып беруі керек.
7. Суреттік
... ... ... Психолог асықпай мәнерлеп әңгіме оқи бастайды. Сонымен қатар өзінің
... ... ... қатысты суреттерді тақтаға салады. Ал балалар әңгімені тыңдап болғаннан
... ... ... дәптерлеріне естігендерін сурет етіп салады. Үлгі ретінде тақтаға қарауға
... ... ... бірақ көшірудің қажеті жоқ. Тақтадағы сурет балаларға өзінің жұмысы
... ... ... тақтадағы жұмысты салыстырып, түсінбеген жерлерін сұрау үшін үлгі ретінде
... ... ... мүмкіндік береді.
Бұл әдістемені бірнеше модификацияда қолдандық: психолог баларға табиғаттың
... ... ... жыл мезгілінің көрінісін бейнелейтін суретті көрсетіп, онда не бейнеленгенін
... ... ... түсіндіреді. Сонан соң суретті жауып қойып балаларға суретте бейнеленген
... ... ... мезгілі немесе Психологтың әнгімесі бойынша балалар сурет салады. Ол
... ... ... әңгімеленген жыл мезгілінің көрінісі салынған болйы керек. Нәтижесін бағалағанда
... ... ... суретінде жыл мезгілінің белгісі талданады.
8. Геомерриялық диктант
Бұл диктантты жүргізуде
... ... ... барлығында бірдей геометриялық фигуралары бар сызғыш болуы керек. Егер
... ... ... тек біртекті фигуралар ғана емес, сонымен қатар әр түрлі
... ... ... фигуралар болса өте тиімді болмақ.
Дипломдық зерттеу кезінде мектепке даярлық
... ... ... балаларға психологиялық қызмет көрсетудің көптеген жолдарын айқындап алдық. Балалардың
... ... ... тұлғалық қасиеттерін зерттеуге пайдаланылатын әдістемелерді жинақтап, олардың көмегімен психодиагностикалық
... ... ... жүйелі түрде жүргізуді үйрендік. Сонымен қатар түзету-дамыту және коррекциялық
... ... ... жүргізуге пайдаланылатын әдіс-тәсілдерді жинақтап, жүйеге келтірдік. Оларды бала-бақшадағы мектепке
... ... ... тобындағы балаларға және мектеп психологиялық қызметінде бастауыш сынып оқушыларына
... ... ... қызмет көрсетуді ұйымдастыру барысында пайдалануға болады.
ҚОРЫТЫНДЫ
«Мектепке даярлық тобындағы балалардың
... ... ... дамуындағы жетекші іс-әрекетін ұйымдастырудың психологиялық негіздері» тақырыбында жүргізілген дипломдық
... ... ... нәтижесінде келесі қорытынды жасадық.
І. Мектепке дейінгі жас кезеңіндегі
... ... ... психологиялық дамуының ерекшеліктеріне байланысты ойын олардың жетекші әрекеті болып
... ... ... іс-әрекет теориясының авторы Л.С.Выготскийдің айтуынша бала дамуының тұтас процесін
... ... ... негізгі жағын бөліп көрсетуге болады:
1) үйрету процесінде білім мен
... ... ... тәсілдерінің дамуы;
2) игерілген тәсілдерді қолданудың психологиялық механизмдерінің дамуы;
3) жеке
... ... ... жалпы қасиеттерінің, бағыттылығы, іс-әрекеті, сана және ойлаудың психологиялық құрылымының
... ... ... үш бірлестік бала дамуын қамтамасыз ету үшін оның жетекші
... ... ... ұйымдастырудың тиімді жолдарын анықтап алу қажет. Балалардың іс-әрекеттерін ұйымдастыру
... ... ... көптеген ғалымдар зерттеген. Ж.Пиаже, Л.С.Выготский, Л.И.Божович, Д.Б. Эльконин, А.Ф.Обухова,
... ... ... В.В.Давыдов т.б. көптеген психологтар еңбектерінде мектепке даярлық тобындағы балалардың
... ... ... тұлғалық қасиеттері мен таным процестерінің дамуына олардың іс-әрекеттерінің қосатын
... ... ... жан-жақты талдап, мектепке даярлық кезеңдегі балалардың дамуына іс-әрекеттің қосатын
... ... ... ерекше екенін көрсеткен.
2. Балалардың ойын қызметіндегі жекелеген сәттер ойынның
... ... ... құрайды. Сондықтан олардың ойындары сауда орындарына барып, ондағы қажетті
... ... ... сатып алу, оны үйге алып келгеннен соң олармен не
... ... ... керек екенін қайталау, дәрігерге бару, бала бақшада өз құрбылары
... ... ... психологлермен қарым-қатынас жасау, сабақ өту, оқу, жазу, сурет салу
... ... ... мағынаға ие бола бастайды. Барлық рөлдік-сюжеттік ойындарды ойнағанда балалар
... ... ... ережелерге бағыну ерекше мағынаға ие болады, сонымен қатар осы
... ... ... орындалу дұрыстығын олар қатаң қадағалайды.
Сюжет пен ойын
... ... ... рөлде айқын білінеді. Мектепке дейінгілерде рөлдік ойын ережелері бар
... ... ... бітіседі. Осылайша ойын өзгеріп мектепке дейінгі жас соңына таман
... ... ... даму деңгейіне жетеді. Ойынның дамуы екі негізгі фаза немесе
... ... ... бөлінеді. Бірнеше кезеңге (3-5 жас) үшін адамдардың шынайы әрекеттерін
... ... ... көрсету тән. Екінші кезеңде (5-7 жас) адамдар арасындағы шынайы
... ... ... үлгі болады. Кіші жастағы балалар құрдастарымен қарым–қатысқа түсуге онша
... ... ... бөлмейді. Д.Б.Элькониннің тұжырымдауынша, кіші жастағы балалар «қатар ойнайды, бірақ
... ... ... қосылып ойнамайды». Бірте–бірте балалар арасындағы қатынас әлдеқайда интенсивті және
... ... ... бола бастайды. Егер бір себепке байланысты өзара әрекеттегі
... ... ... тарқаса, қатынас процесі де ыдырайды. Курт Левиннің тәжірибесінде мектеп
... ... ... дейінгі балалар тобын ойыншықтары бір бөлмеге алып келді. Ол
... ... ... жарым–жартылай күйде болатын (телефонның тұтқасы жоқ, қайыққа арналған бассейн
... ... ... т.б.) Кемшіліктеріне қарамастан, балалар ойыншықтармен құмарын қандырып ойнады. Мектепке
... ... ... жаста балалардың назары әдетте заттан адамға қарай ауады. Заттық
... ... ... дамуға қажетті деңгейден бөлек ойынның туындауы үшін баланың ересектермен
... ... ... түбегейлі өзгеруі керек. Ойын әдетте қалыптасуы жағынан да, мазмұны
... ... ... да әлеуметтік сипатқа ие болады. Ересектермен толыққанды қарым–қатынас болмаса,
... ... ... дамуы мүмкін емес. Сонымен, ерте балалық шақ пен
... ... ... дейінгі жастың арасында ойындардың алғашқы мазмұнды түрлері бала өмірінде
... ... ... болып, ол жетекші рөл атқара бастайды.
3. Ойынмен қатар баланың
... ... ... үлкен үлес қосатын әрекет – бейнелеу, ерттегі айту және
... ... ... үйрету, немесе оқыту болып табылады. А.Бандура әлеуметтік үйрету теориясын
... ... ... Бұл теория бойынша жеке тұлға дамуында «түрткі – жауап
... ... ... бойынша жүретін процесс төрт аралық актілерден тұрады: Баланың әрекет
... ... ... моделіне зейін салуы. Модельге келесі талаптар қойылады: анықтығы, эмоционалдық
... ... ... функционалдық маңыздылығы. Бақылаушының сенсорлық мүмкіншілігі модельдің мән мағынасы түсінуге
... ... ... болуы керек. Модель әсер еткен мәліметті еске сақтауға қабілеттілік.
... ... ... байқалған әрекеттерді қайталауға қажетті қимыл әрекет жасауға мүмкіншліігінің жеткіліктілігі.
... ... ... нәрсесін қайталауға негіз болатын мотивацияның барлығы. Сонымен, көрген әрекеттер
... ... ... бойынша оны қайта жаңғырту үшін когнитивтік процестердің рөлі өте
... ... ... екені дәлелденген (зейін қою, жадына сақтау және мотивацияның болуы).
... ... ... ұзақ уақыт зерттеу нәтижесінде 5 жастан бастап балалардың сурет
... ... ... барысындағы мінез-құлық ерекшеліктеріне сүйене отырып оларды екі типке бөлген:
1-тип
... ... ... жеке заттарды салуға көбірек көңіл бөлетіндер. Олардың сурет салуға
... ... ... тез дамиды.
2-тип – сюжетті сурет салатындар. Олар салған суреттерін
... ... ... түсіндіріп, барлық әрекеттері ойынға айналады.
Баланың сурет салу процесін
... ... ... осы ерекшеліктеріне байланысты Г.Гарднер оларды «коммуникаторлар» және «визуалистер» деп
... ... ... «Коммуникаторлар» сурет салу барысында онда не бейнеленгенін ауызша айтып
... ... ... отырады да, сурет салу процесі ойынға айналады. Ал «Визуалистер»
... ... ... бар көңілін аударып, қоршағандарға ешқандай көңіл аудармастан, тек суретпен
... ... ... «Коммуникаторлар» немесе, бейнелеу әрекеті барысында сюжеттік-рольдік ойын ұйымдастырушылардың қиялы
... ... ... жақсы дамыған және тіл байлығы басқа балалардан әлде қайда
... ... ... дамыған болады. Олардың фантазиясының дамуының қарқынды жүретіндігі соншалықта болғандықтан
... ... ... суретінің сапасына көңіл бөлмейді. Сурет салу тек өзінің ойын
... ... ... негіз ретінде пайдаланылады. Сондықтан бұл типтегі балалардың бейнелеуге деген
... ... ... төменірек болуы мүмкін. «Визуалистер» салған суретіндегі заттардың барлық қасиеттерін
... ... ... тырысады, сурет сапасына үлкен мән береді. Олар суретін әрлеп
... ... ... суретке түскен заттар мен құбылыстардың құрылымдық жағын толық түсіруге
... ... ... назар аударады.
Балалардың сурет салуындағы осы ерекшеліктерді ескере отырып олардың
... ... ... қабілетін дамытуға үлкендер бағдарлы түрде жетекшілік жасауына болады. Біреулерінің
... ... ... өнеріне беген қабілетін дамытып, ал екіншілерінің жалпы шығармашылық қабілетін,
... ... ... өнерін, ертегілерге деген қызығушылығын дамытуға мүмкіндік туады.
4. Мектепке даярлық топтағылардың
... ... ... әрекеттерін бағалау үшін «Контурды сызу», «Мүсін өнері», Мейлидің «Интеллектуалдық
... ... ... тесті», «Не салынғанын тап», «Карточкалармен жүргізілетін» әдістемелер көмегімен психодиагностикалық
... ... ... жүргізілді. Балалардың танымдық әрекеттерін дамыту жұмысын ұйымдастыруға «Түспен ажырату»,
... ... ... беру», «Сандар құрамыз», «Бояуға арналған диктант», «Суреттік диктант», «Геометриялық
... ... ... т.б. ойындар мен әдістемелер қолданылды.
Мектепалды тобындағыларға психологиялық қызмет
... ... ... барысында көптеген ойын тренингтерін пайдалануға болады. Олардың көмегімен балалардың
... ... ... процестерін дамытуға, қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыруға, жалпы мәліметтілігін жоғарылатуға, тіл
... ... ... дамытып сөйлеу мәдениетін қалыптастыруға және болашақ мектеп өміріне адаптациялану
... ... ... оятуға мүмкіндік туады. Барлық аталған қасиеттер мектепке даярлықтың жекелік,
... ... ... және мотивациялық сипаттарын көрсетеді.
Дипломдық зерттеу нәтижелерін және ізденіс барысында
... ... ... материалдарды білім беру саласында қызмет атқаратын психологтар өз тәжірибесінде
... ... ... болады.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. 2010.
2. Пиаже
... ... ... Речь и мышление ребенка. М., 1969.
3. Выготский Л.С. Сөйлеу
... ... ... ойлаудың дамуы. Психология. Адамзат ақыл-ойының қазынасы. 1 т. Алматы:
... ... ... Л.И. Личность и ее формирование в детском возрасте. М.,
... ... ... Д.Б. Детская психология. М.: 1988.
6. Обухова Л.Ф. Детская психология. М.,
... ... ... А.Л. Восприятие и обучение (Дошкольный возраст). М., 1979.
8. Забрамная С.Д.
... ... ... диагностика умственного развития. М.: 1995.
9. Рогов Е.И. Настольная книга практического
... ... ... М., 1996.
10. Мотков О.И. Психология самопознания личности. М.: 1993.
11. Анастази А.
... ... ... тестирование. В 2 т. М., 1982.
12. Немов Р.С. Психология. В
... ... ... т. т.3. М., 1996.
13. Рогов Е.И. Настольная книга практического психолога.
... ... ... - М.: 1996.
14. Овчарова Р.В. Семейная академия: Вопросы и ответы.
... ... ... 1996.
15. Нұрмұхамбетова Т.Р. Тәжірибелік психология. 4 томды. Шымкент: 2006-2009.
16. Эльконин Д.Б.
... ... ... обучения младшего школьника.- М:, 1990.
17. Обухова Л.Ф. Детская психология.
... ... ... 1995.
18. Леонтьев А.Н. Іс-әрекет. Сана. Тұлға. Психология. Адамзат ақыл-ойының қазынасы.
... ... ... томдық. 2 т. Алматы, 2005.
19. Ломов Б.Ф. Методологические и теоретические
... ... ... психологии. М.: Наука, 1984.
20. Леонтьев А.Н. Іс-әрекет. Сана. Тұлға. Психология.
... ... ... ақыл-ойының қазынасы. 10 томдық. 2 т. Алматы, 2005.
21. Лурия А.Р.
... ... ... речь и формирование психических процессов// Психологическая наука в СССР.
... ... ... М.: 1959.
22. Леонтьев А.Н. Іс-әрекет. Сана. Тұлға. Психология. Адамзат ақыл-ойының
... ... ... 10 томдық. 2 т. Алматы, 2005.
23. Рубинштейн С.Л. Проблемы общей
... ... ... М.: 1973.
24. Платонов К.К. Метод обобщения независимых характеристик в социальной
... ... ... и методы социальной психологии. М.: 1977.
25. Шаповаленко И.В. Формы и
... ... ... подражания у детей дошкольного возраста. М.: 1988.
26. Ананьев Б.Г. Человек
... ... ... предмет аознания// Избранные психологические труды в 2-х томах. М.:
... ... ... Н.А. Мышление в процессе обучения. М.: 1966.
28. Кабанова-Меллер Е.Н. Учебная
... ... ... и развивающее обучение. М.: 1981.
29. Выготский Л.С. Воображение и творчество
... ... ... детском возрасте. М., 1967.
30. Богоявленский Д.Н., Менчинская Н.А. Психология усвоения
... ... ... в школе. М., 1992.
31. Гальперин П.Я. Введение в психологию. М.,
... ... ... А.Н. Іс-әрекет. Сана. Тұлға. Психология. Адамзат ақыл-ойының қазынасы. 10
... ... ... 2 т. Алматы, 2005.
33. Петровский А.В. Педагогикалық және жас ерекшелігі
... ... ... Алматы, 1987.
34. Эльконин Д.Б. Психология обучения младшего школьника.- М:,
... ... ... В.С. Проблема генезиса личности. М.: 1985.
36. Новоселова С.Л. Развитие мышления
... ... ... раннем возрасте. М.: 1988.
37. Нежнова Т.А. Динамика «внутренних позиции» при
... ... ... от дошкольного к младшему школьному возрасту. М.: 1988.
38. Леонтьев А.Н.
... ... ... эмоциялар және тұлға. Психология. Адамзат ақыл-ойының қазынасы. 10
... ... ... 6 т. - Алматы, 2006
39. Обухова Л.Ф. Детская психология. М.,
... ... ... В кн. Обухова Л.Ф. Детская психология. М., 1995.
41. Шуберт А.М.
... ... ... кн. Андреева Г.М., Богомолова Н.Н., Петровская Л.А. Современная социальная
... ... ... на Западе. М., 1978.
42. Штерн В. Психология раннего детства. М.,
... ... ... Э. В кн. Андреева Г.М., Богомолова Н.Н., Петровская Л.А.
... ... ... социальная психология на Западе. М., 1978.
44. Рыбников Н.А. Крестьянский ребенок.
... ... ... кн. Л.Ф.Овчаровой Детская психология. М., 1995.
45. Гуденаф Ф. В кн.
... ... ... Г.М., Богомолова Н.Н., Петровская Л.А. Современная социальная психология на
... ... ... М., 1978.
46. Штерн В. Психология раннего детства. М., 1989.
47. Фолькельт Г.
... ... ... психология дошкольника. М., 1990.
48. Рыбников Н.А. Крестьянский ребенок. /В кн.
... ... ... Детская психология. М., 1995.
49. Анохин П.К. Эмоции. М., 1964.
50. Бернштейн Н.А.
... ... ... навыков и тренировки // Хрестоматия по общей психологии. М.,
... ... ... К. Сказка и фантазия ребенка. М., 1979.
52. Эльконин Д.Б. Психология
... ... ... младшего школьника.- М:, 1990.
53. Левин К. История зарубежной психологии.
... ... ... /Под ред. П.Я. Гальперина, А.Н. Ждан – М., 1986.
54. Драгунова
... ... ... В.В. Іс-әрекет категориясының қазіргі теориялық психологиядағы орны. Психология. Адамзат
... ... ... қазынасы. 10 томдық. 2 т. Алматы, 2005.
56. Никифирова О.И. Исследование
... ... ... психологии художественного творчества. М., 1992.
57. Фаинбург З.И. Формирование личности в
... ... ... период от подросткового к юношескому возрасту. М., 1987.
58. Запорожец А.В.
... ... ... развитие ребенка. / Избр. Психологические труды в 2-х томах.
... ... ... 1986.
59. Петровский А.В. Педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясы. Алматы, 1987.
60. Жарықбаев
... ... ... Жалпы психология. Алматы, 2004.
61. Бандура А. Әлеуметтік үйрету теориясы. /
... ... ... «Адамзат ақыл-ойының қазынасы». 10 томдық. 8 том. - Алматы,
... ... ... К. /Никифирова О.И. Исследование по психологии художественного творчества. М.,
... ... ... Г. Никифирова О.И. Исследование по психологии художественного творчества. М.,
... ... ... Н.Н. Значение рисования в сенсорном воспитании ребенка-дошкольника. М., 1963.
65. Арнхейм
... ... ... Искусство и визуальное восприятие. М., 1974.
66. Бюлер К. Очерк
... ... ... развития ребенка. М., 1999
67. Грановская Р.М. Элементы практической психологии. М.,
... ... ... З. Қанағаттану қағидасының арғы жағында. Психология. «Адамзат ақыл-ойының қазынасы».
... ... ... томдық. 3 том. Алматы, 2005
69. Бурно Р.С. Готовим детей к
... ... ... - М.: Просвещение, 1987. -93 с.
70. Венгер А.Л. Схема индивидуального
... ... ... детей детей школьного возраста. (Для психологов-консультантов), М., 1989.