... ... ... ЗЕЙІННІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Таным процестеріндегі зейін
... ... ... туралы негізгі көзқарастар
Зейін психологиясын ғылыми зерттеу Аристотельдің (б.з.д.322-384) еңбектерінен
... ... ... Оның пайымдауынша: "... білімнің жоғары аксиомалары ақылымызда туыла берілмейді,
... ... ... іс-әрекетті талап ететін, фактілерді жинап, ойды соларға бағыттайды. Бұл
... ... ... түсінудің философиялық негізін құрайды.
Шығыс ойшылы әл-Фараби, философиялық трактаттарында болмыс
... ... ... сана байланысына сүйене психикалық әрекеттің қисынын "...сыртқы әсерлер мен
... ... ... бейнелері пайда болады" деп пайымдауы да зейін қасиеттерін зерттеудің
... ... ... бағыты. Ағылшын философы Бэкон Френсис дәлелді білімді танудың мүмкіндігіне,
... ... ... ақиқаттылыққа жету мақсатында бұл әдіснамалық бағытты модификациялау қажет дегенінен
... ... ... метафизикалық жаратылыстану әдісі енгізілді.
Француз философы Рене Декарт (Картезий), Бэкон
... ... ... көзқарасын қолдап адам табиғаттағы күштерді саналы басқаратынына сенді. "Ойлаймын,
... ... ... өмір сүремін" - деген, әйгілі тезисте: сыртқы дүниедегі әсерлерді
... ... ... логика арқылы түсіндіру негізінде тиімділік бағытын ұсынды. Ағылшын философы,
... ... ... Локк Джон: "Барлық идеяның қайнар бұлағы -тәжірибе", - деп
... ... ... Болжамдар зейіннің рух күйіне және іс-әрекетіне бағытталғанда пайда болатынын
... ... ... идеясымен) көрсетеді. Неміс философы Г.Лейбниц ақиқаттылықтың критерийі ретінде білімнің
... ... ... мен қарама-қайшылықсыз есеп бере алатынын мақұлдады. XIX ғасырдың екінші
... ... ... бастап, ғалымдар психикалық құбылыстарды алғашқы эксперименталды зерттеулермен, зейін теорияларының
... ... ... ұсына бастады.
Зейін психологиясының ғылыми теориясын өңдеуде, физиологиялық негізін талдау
... ... ... Зейіннің физиологиялық табиғатын түсінуде И.П.Павловтың бірқатар ғылыми анықтаған физиологиялық
... ... ... маңызды: өрлеуші және төмендеуші үрдістердің өзара байланысы және ағымы,
... ... ... үлкен жарты шарының қабығындағы орныққан тиімді өрлеуші ошағының қызметі
... ... ... әсер етуші тітіркендіргіштерді жіктеу және нәтижелі шартты-рефлекторлық іс-әрекеттер. Н.Н.
... ... ... "Психологиялық зерттеулер" еңбегінде психология тарихындағы зейіннің моторлық теориясына мән
... ... ... еріктік зейін - "моторлық және апперцепциялық үрдіс" деген тұжырым
... ... ... В.Д.Глезер зерттеуінде адам көз аясындағы бірнеше объектінің біріншісін қабылдап,
... ... ... соң қалғанын қабылдайтынын анықтады. Бір мезгілде қандайда бір хабарды
... ... ... сол сәтте басқасына жауап беру, үрдістің анықтық пен дәлдігін
... ... ... түсіндірді. Зейіннің физиологиялық негізі А.Б.Ермолаева-Томинаның, Н.С. Лейтестің, И.В. Страховтың,
... ... ... П.П. Блонскийдің еңбектерінде орын алған. Зейін физиологиясының кейбір бағыттары
... ... ... Гиппенрейтердің, В.П.Зинченконың, Б.Ф. Ломовтың, А.Л. Ярбустын еңбектерінде де бейнеленген.
... ... ... физиологиялық мазмұнын ашуда А.А. Ухтомский еңбектерінің үлесі мол. Оның
... ... ... принципі - зейін актісінің іске асуына физиологиялық негіз", "доминанта
... ... ... импульстермен күшейеді, сол сәттегі тітіркенулер төмендейді", - деген қағидалары
... ... ... маңызды. С.Л. Рубинштейн перифериялық
... ... ... толқу үрдісінде пайда болатынын және ол объектіге қайтадан оралатынын
... ... ... Орталық зейіннің ұзақтығы сол объектіге жаңа мазмұнның табылуына тәуелді
... ... ... яғни, тұрақты ізденіс зейіннің тұрақтылығын дамытатынын көрсетті.
В. Вундт зейін
... ... ... талқылауда оны жеке сана психологиясын талдаумен байланыстырып, зейіннің негізгі
... ... ... ретінде қабылдау кезіндегі анықтықты айтып, сол сәттегі эмоцияны есепке
... ... ... У. Джемс зейіннің психологиялық өзгешелігін анықтай, оны біздің "...
... ... ... тәжірибемізді" толықтыруда жетекші фактор деп есептеген. Ол зейіннің физиологиялық
... ... ... біртұтас әрекет ретінде ұсынып зейіннің сараптамасын: сезімдік, интеллектуалдық, тікелей
... ... ... жанама, ырықты, ырықсыз зейін түрлеріне бөлді.
Сурет 1 –
... ... ... түрлері (У. Джемс бойынша)
Э.Б. Титченер зейінді "еңбек нәтижелілігін қамтамасыз
... ... ... сананың дәрежесі"- деп түсіндірді. Оның еңбегінде өмірдегі жағдайларды байқау
... ... ... зейін көлемін анықтау - зейіннің сандық көрсеткіштерін өлшеу арқылы
... ... ... Аталмыш ғалымдардың зерттеулерінде, зейіннің әлеуметтік-еңбектік аумағы мен оның механизмдері
... ... ... Т. Рибо "Зейін психологиясы" еңбегінде ырықсыз
... ... ... ырықты зейіннің механизмдерін айқындап, оның нышандарын
... ... ... Ол зейінді психологиялық тұрғыдан талдауда, зейіннің моторлық компоненттерінің құрамдастарына
... ... ... жоғары баға береді де, сонымен қатар ырықсыз зейіннің рөлін
... ... ... А.М. Трейсман зейіннің таңдамалығын эксперименталды зерттеуде, физикалық сигналдық жүйенің
... ... ... мәтіннің семантикалық сипатының зейінге тәуелді екенін анықтады. Зейін психофизиологиялық
... ... ... күй, таным іс-әрекетінің динамикасы ретінде ішкі және сыртқы іс-әрекеттердің
... ... ... қысқа бөліміне шоғырлануынан көрінеді, сол сәтте саналы меңгеріледі, яғни,
... ... ... уақыт арасында психикалық және физиологиялық күшті қажет етеді.
К.Д. Ушинский
... ... ... тәрбие пәні ретінде" атты еңбегінде зейін психологиясын талдауда жекелік
... ... ... ескеретін тәсілді ұстанған. Ол әрекетті психологиялық негізде зерттей отырып,
... ... ... ғылыми жаратылысын түсіндіру барысында өз уақытының физиологиялық білімдер жетістіктерін
... ... ... тұжырымдары психологиялық дидактикалық тұрғыдан бағалы болды. Н.Ф. Добрынин негізгі
... ... ... құрастыруда зейін мен іс-әрекеттің арақатынасын зерттеп талдаудың маныздылығын түсіндірді.
... ... ... Д.Н. Узнадзе зейін туралы тұжырымдамасын екі
... ... ... психикалық іс-әрекетпен "импульсивтік" және "жанама түрде" сипатын жіктеді. Бірінші
... ... ... зейіннің міндетінсіз, ал, екіншісі оның тікелей қатысуымен өтетінін анықтады.
Сурет
... ... ... – Зейіннің сипаттары (Д.Н. Узнадзе бойынша)
Л.С. Выготскийге зейін мәселесіне
... ... ... өрісті ғылыми жолдармен қарау тән, ол адам болмысының тарихымен
... ... ... зейіннің біртіндеп дамуына байланысты екі "негізгі жолды" атады: біріншісі,
... ... ... тарихи даму жолы; екіншісі, зейіннің мәдени даму жолы. Оның
... ... ... мәселесін дамытуда маңызды ғылыми жетістігі: зейін мәселесіне әлеуметтік және
... ... ... тәсілдерді қолдануы. Ол ырықты зейінге жағдай жасап сөйлеу функцияларының
... ... ... кеңейту: зейінді дамытуда сөйлеудің рөлі және зейінді ойлау қабілетімен
... ... ... түсіндіруді басшылыққа алған. А.Н.Леонтьев, Л.С.Выготскийдің психологиялық тұжырымдамаларынан туындайтын жайларды
... ... ... әсіресе зейіннің сатылық дамуы мен ынталандыру құралдарына балалардың зейініне
... ... ... зерттеулер негізінде назар аударды.
Сурет 3 – Зейіннің даму
... ... ... тәжірибе жүзінде қалыптастыру мәселесінде П.Я. Гальперин өзінің жаңаша болжамын
... ... ... «Кез-келген зейін - бақылаудың идеалды және қысқа түрі» -
... ... ... зейіннің бақылаушы-түзетуші функциясын барлық іс-әрекет үрдістерімен біріктіре зерттеді. Зейін
... ... ... және интериоризацияланған әрекеттердің орындалуын іштен бақылайтын функция ретінде талданады,
... ... ... жай әрекет үрдісін бақылау функциясы ретінде ғана қарастыру емес,
... ... ... бақылауды саналыдан дағдыланған түріне дамыту қажеттігін атаған. Зейін теориясы
... ... ... зерттеулерінде де жетілдірілді. Ол қызметтердің практикалық іске асуы еңбектің
... ... ... оқу, ғылым және де басқа іс-әрекет түрлеріне әсер ететінін
... ... ... сонымен бірге "зейін және сөйлеу" мәселелерін көтерді.
Зейінді зерттеуге арналған
... ... ... ірі классикалық бағыттарын: сана психологиясын, іс-әрекет психологиясын, когнитивтік психологияны
... ... ... және эксперименталдық тұрғыдан талдау құрайды. Зейіннің феноменологиясы, түрлері мен
... ... ... С.В. Кравковтың,
... ... ... С.Л. Рубинштейннің, Р. Вудвортстың, Н.Лангенің зейінге
... ... ... еңбектерінен, оларға қосымша С.Л. Франктің, А.Ф. Лазурскийдің және
... ... ... Л.С. Выготскийдің рухани өмірдің
... ... ... адамның даралық ерекшеліктерін және педагогикалық міндеттерді зерттеген еңбектері негізінде
... ... ... XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басында сана психологиясының
... ... ... В. Вундт, Э. Титченер, У. Джемс, Т. Рибо, Н.Ланге
... ... ... зейіннің теориялық және эксперименталды мәселелеріне зейінді зерттеудің жалпы стратегиясына
... ... ... болғанын, Э.Титченер вундттық психологияны қолдап зейінді сана деңгейімен ұштастыра,
... ... ... қатар зейіннің түрлерінің генетикалық ара қатынасын көрсеткенін және санаға
... ... ... көзқараспен, ырықты зейіннің шешетін арнайы міндеттерін ашқан. Джемстің теориялық-ақпараттық
... ... ... пікірі бүгінде жалғасын тапқан, зейіннің
... ... ... (селективтілігі) туралы жетекші идеясы қазіргі зерттеушілердің сүйенетін инварианттық тірегіне
... ... ... зейіннің бейімделуі мен моторлық механизмін ескеруіне байланысты, алғаш рет
... ... ... әлеуметтік болмысы мен зейіннің бұзылуының жоғары түрлерінің сарапталған жүйесін
... ... ... Рибо ұсынды. Зейінді түсіндіруде
... ... ... Лангенің "Психологиялық зерттеулер. Перцепциялар заңы. Ырықты зейін теориясы", "Зейін"
... ... ... сол кезеңдегі көптеген психологтардың назарын аударды. Зейін мәселесіне гештальтпсихология
... ... ... көзқарастары Э. Рубиннің, К. Коффканың зерттеулерінде орын алған. Сол
... ... ... аумағында В. Кёлер және П. Адамс еңбектерінде де зейін
... ... ... терең талданған. Француз зерттеушісі М.Мерло-Понтиде зейін мәселесін қарастыруда осы
... ... ... бағытына жүгінген. Француз психологы Г. Рево д'Аллон зейінді тиімді
... ... ... ерекше мәнін көрсетіп, осы үрдіс барысында белгінің (символдың) рөлін
... ... ... әрекеттеніп Л.С. Выготскийдің «интеллект және аффект» идеясына жақындаған. Д.
... ... ... еңбектерінде зейіннің тұжырымы нұсқа (бейім бағдар) теориясының аумағында берілген.
... ... ... П. Гальперин,
... ... ... Ю. Гиппенрейтер, В. Романов және
... ... ... еңбектерінде зейін іс-әрекеттік бағытында, дәлірек айтқанда А.Н. Леонтьевтің іс-әрекеттің
... ... ... теориясын басшылыққа ала қарастырылған.
Үшіншіден, когнитивтік психологияның өкілдері К. Черри,
... ... ... Бродбент, Р. Солсо, У. Найссер зейін теориясының дамуына
... ... ... үлестерін қосты. Адамның өмірі мен танымдық іс-әрекетіндегі зейіннің орнын,
... ... ... адвокат А. Кони өзінің
... ... ... тәжірибесіне сүйене, куәлар зейіндерінің ерекшеліктерін талдаған. Актерлар зейінінің динамикасы
... ... ... Станиславский, А. Чеховтың шығармашылық бағдарларында орын алған. Спорттық іс-әрекетті
... ... ... зейіннің мәні Р. Найдиффер, Н. Цзен және Ю.Пахомовалардың еңбектерінде
... ... ... орында. Қарым-қатынас үрдісіндегі зейінділікке
... ... ... И. Атватердің
... ... ... арналған. А.Ф. Лазурский түрлі психологиялық теорияларды шолуда зейіннің өзектілігін
... ... ... сөздермен айқындаған: "Егер, адам өміріндегі барлық қарама-қайшылықтар, зейін үрдісі
... ... ... аталатын күрделі құбылысты түсіндіруге тікелей қатысты десек, біз қателеспейміз.
... ... ... сипаттауда, біз әрдайым оның жеке бір қасиетіне сүйенеміз. Түсінбеушіліктер,
... ... ... қана сол қасиеттердің қайсылары басты, қайсылары жанама деген сұрақгардан
... ... ... Зейінді дүниетанымдық және этикалық аумақта жоғары бағалануын көптеген авторлар
... ... ... байқауға болады.
Адамдардың зейіні ырықты, ырықсыз және үйреншікті болып үшке
... ... ... дүниенің кез келген объектілері кейде ырықсыз-ақ біздің назарымызды өзіне
... ... ... Мәселен, көшемен кетіп бара жатқан адамның бояулы афишаға көзі
... ... ... оған мойнын бұрады не милиционердің ысқырығына жалт қарайды т.
... ... ... Адам өмірінде ырықсыз зейін елеулі орын алады. Зейіннің бұл
... ... ... әсіресе, жас балаларда жиі кездеседі. Өйткені балалық дәуірде адамның
... ... ... іс-әрекеттері (оқу, еңбек т.б.) белгілі жүйеге келе қоймайды да,
... ... ... нәтижесінде оның психикасы өте нәзік, түрлі сыртқы әсерге берілгіш
... ... ... Әрине, бұдан бала есейген соң, оның ырықсыз зейіні маңызын
... ... ... деген қорытынды тумау қажет. Адам өмірінің барлық кезеңдерінде ырықсыз
... ... ... тиісінше орын алып отырады. Қызығу - ырықсыз зейіннің бұлағы.
... ... ... қызықты іске көңіліміз тез ауады. Мәселен, қызықты кітап оқуға
... ... ... зейін жеткілікті. Ал қызықсыз кітапты оқу — ырықты зейінді
... ... ... етеді. Ырықты зейінде де қызығу орын алуы тиіс. Бірақ
... ... ... зейін де жанама, дәнекерлі қызығуды керек етеді. Мұнда адам
... ... ... ісінен шығатын нәтижеге қызығады, оны орындау үшін күш жұмсайды,
... ... ... іс өнбейді, күткен нәтижеге қол жеткізе алмайды.
Ырықсыз зейін физиологиялык
... ... ... барлау (ориентировочный) рефлексінің жемісі болып табылады Зейіннің бұл түрі
... ... ... мен адамдардың сыртқы ортамен байланысында үлкен роль атқарады. Ырықсыз
... ... ... кез келген тітіркендіргіш арқылы пайда бола бермейді. Ырықсыз зейіннің
... ... ... төмендегі жағдайлар себеп болады:
а) күшті тітіркендіргіштер (көзді аштырмайтын жарық,
... ... ... бояулы заттар, қатты дауыс, мұрын жаратын иіс т. б.),
... ... ... мен құбылыстардың жаңалығы мен қозғалысы (мәселен, адамның үстіндегі киімінің
... ... ... дыбыстың, жарықтың артуы не кемуі т. б.);
э) адамның сыртқы
... ... ... объектілерге қатынас жасауының дәрежесі (қызығу, қажетсіну, көңіл күйінің хош
... ... ... ырықсыз зейіннің тууына жақсы әсер етеді.
Адамның ырықты зейіні әрекетті
... ... ... түрде белгілі ерік күшін жұмсау арқылы орындалуынан көрінеді. Ырықты
... ... ... белгілі бір мақсат қойып, объектіге ерекше зер салып отыру
... ... ... Ол жұмыстың басынан аяғына дейін ерік-жігерді сарқа жұмсауды талап
... ... ... Ырықты зейін мынандай ерекшеліктермен сипатталады:
1.Қандай болмасын бір әрекеттің талабына
... ... ... зейінді бағындыра алу үшін іс-әрекетке тікелей кірісу қажет.
2.Үйреншікті
... ... ... жағдайын жасап
... ... ... алаңдататын нәрселерден бойды
... ... ... жөн.
3.Орындалатын істің мәнісін,
... ... ... түсіну үшін білімге
... ... ... ықыласпен берілген дұрыс.
4.Түрлі қолайсыз жағдайларда да
... ... ... істеуге машықтану.
Мәселен, көңілді алаң қылатын бөгде тітіркендіргіштердің (айқай-шу, тарсыл-гүрсілдерде
... ... ... әсеріне берілмей жұмыс істей беру.
Бұл зейінді шынықтырудың, оны мықты
... ... ... шыдамды етіп тәрбиелеудің ең жақсы жолы болып табылады. Зейінді
... ... ... өзіңе үнемі ескертіп отыру керек. Бір сөзбен айтқанда, ырықты
... ... ... деп іс-әрекетті жоспарлы түрде ұйымдастыруды айтады.
Зейіннің екі түрі де
... ... ... ешқашан қалмай ілесіп отырады. Ырықты зейін ырықсызға, ырықсыз зейін
... ... ... қарай жиі алмасады. Шыңдығында, адамның үнемі ырықты зейін жағдайында
... ... ... мүмкін де емес. Оқушы алғашқыда жай қызыққан нәрсесіне тікелей
... ... ... аударады, ал содан кейін сабақтың мақсатына қарай тікелей қызық
... ... ... басқа материалдарға да зейін қояды. Алғашқы уақытта қызықсыз болып
... ... ... сабақ кейін балаға түсінікті бола бастайды. Бұл кезде оның
... ... ... зейіні сыртқа теуіп, ырықты зейінінің пайда бола бастағаны. Зейіннің
... ... ... үйреншікті деп аталатын түрі де
... ... ... Үйреншікті зейін — адамға табиғи сіңісіп кеткен, арнайы күш
... ... ... орындалатын зейін. Мәселен, бала оқуға төселсе, бұл оның тұрақты
... ... ... айналса, оның зейіні де үйреншікті бола бастайды. Қандай
... ... ... болса да (үйреніп, жаттығып алған соң, адамның іс-әрекеті дағдысына
... ... ... Үйреншікті зейіннің де табиғаты осыған ұқсас. Өйткені үйреншікті зейін
... ... ... зейіннен кейін дамып қалыптасады. Зейіннің қай түрі болмасын іс-әрекеттен
... ... ... шығаруға бағытталады. Егер адам жұмысқа өздігінен
... ... ... істесе, ырықсыз зейіні көрінеді.
Аталғандар зейіннің психологиялық аумақтарын қарастырып, оның
... ... ... ауқымды мәселе екенін дәлелдеді.
1.2 Зейін адам тұлғалығының ерекше
... ... ... ретінде
Сонымен зейін адам тұлғалығының ерекше феномені ретінде зерттеуді талап
... ... ... Зейін бір анықтама бойынша, - бұл психиканың бағыттылығы {сананың
... ... ... объектілер мен құбылыстарға, субъекттің іс-әрекетіндегі қажеттілігіне, мақсатына және міндеттеріне).
... ... ... анықтама бойынша: сананың шынайылықтың кейбір (жекелік немесе ситуациялық мәні
... ... ... жақтарына шоғырлануы. Алғашында зейінді зерттеу апперцепция ұғымын зерттейтін аумаққа
... ... ... "Апперцепция" ұғымы жалпылай қарағанда шынайылықты қабылдаудың бұрынғы тәжірибеден, адамның
... ... ... іс-әрекетінің жалпы мазмұнынан және оның даралық қабілеттіліктерінен тәуелдігін білдіреді.
В.
... ... ... зейінді қабылданатын мазмұнды анық мағыналығын және бұрынғы тәжірибенің тұтастық
... ... ... интеграциялануын қамтамасыз ететін үрдіс ("шығармашылық синтез" деп атаған) ретінде
... ... ... Өзінің ғылыми зерттеулерінде ол зейін мен сананың ара қатынасын
... ... ... сана мазмұнын ұйымдастыруда қандай функцияларды орындайтынын анықтауға әрекеттеніп, мұны
... ... ... және "апперцепция" деген ұғымдардың ара қатынасы арқылы қарастырған. Перцепция
... ... ... қандай-да бір мазмұнның санаға ену үрдісін айтады. Апперцепция -
... ... ... зейіннің белгілі бір объектіге шоғырлануы, яғни қандай-да бір мазмұнның
... ... ... өрісіне енуі. Вундт бойынша, біздің қабілетіміз тұрақты емес, ол
... ... ... қабылдайтын материалдың сипатына тәуелді. Зейін құбылысы мен сана құбылысы
... ... ... үшін жалпы бірдей сияқты болғанымен, олардың арасын шектеу, көру
... ... ... ұйымдастырумен сипатталады (сурет 7).
Сурет 7 - Көрінетін өріс -
... ... ... зейінінің негізгі факторы.
Көру зейіні зейінді зерттеуде көбірек тараған аумақ,
... ... ... көріну өрісі — зейінді сипаттауда көбірек тараған модель
Есеп бере
... ... ... қабылданған мазмұн, көру өрісінің тіркеу нүктесінде орналасады, ал есеп
... ... ... қиындау мазмұн көру өрісінде жайылып, біртіндеп орталығынан шетіне (сыртқа)
... ... ... ығысып анықтығы төмендейді. Сана өрісі фокальды және перифериялық болып
... ... ... фокальды аумағының бірлігі тұрақты, айқын, ал перифериялық жағының мазмұны
... ... ... білінбей толқымалы белгісіз түрде болады. Сананың мұндай құрылымы объектілерді
... ... ... ғана емес, еске түсіруде және ойлануда да көрінуі мүмкін.
Көру
... ... ... зерттейтін жұмыстарда, оның санамен байланысы фокальды және перифериялық түрлерге
... ... ... сипатталады. Фокальды зейін объектіні айқын көрінетін аумағында тікелей немесе
... ... ... табуын қамтамасыз етеді. Сонымен зейінді "сананың барлық өрісімен салыстырғанда
... ... ... қабылданған мазмұн аумағындағы шектелген психикалық үрдісі", немесе сананың анық
... ... ... және өрісі ретінде қарастыруға болады.
Зейін басқа психикалық үрдістердің құрамында
... ... ... бірлігі немесе факторы ретінде деген тұжырым да болды. Мұнымен
... ... ... зейін актісінің мазмұны ресми зерттеуге ыңғайлы мүмкіндіктер тудырады деп
... ... ... Когнитивтік психологияда психиканың ақпаратты өңдеуде тұтастық үрдісті ұғынумен қатар,
... ... ... болуы бұрыннан адамның ішкі тәжірибесінде айқын факті ретінде қарастырылған.
... ... ... нақты күйі түрлі өтуі мүмкін: күш салу, қызығу, таңқалу,
... ... ... болу және т.с.с. Зейін мотивтермен де тығыз, әрі үздіксіз
... ... ... біз шынайылықтағы құбылыстардың өзекті қажеттіліктерімізді бейнелейтін жақтарына шоғырланамыз. Зейін
... ... ... тануда және адамның қылықтарын реттеуде басты рөл атқарады.
Психофизиологиялық зерттеулердің
... ... ... сәйкес, сананың селективтілігі/бағыттылығы, зейіннің мәні болып табылады, алдымен ағзаның
... ... ... сергектік ауқымында, мидың белсенділігімен байланысты. Зейіннің белсенді таңдамалығы сергектіктің
... ... ... сақтық күйінде іске асады, шоғырланудың шашыраңқылығы мен қиындығы сергектіктің
... ... ... немесе диффуздық жағында, сонымен қатар шектен тыс сергектік-эмоционалдық қозу,
... ... ... мазалану жағдайларында туындайды.
Сонымен, зейіннің физиологиялық негізі ми қызметінің жалпы
... ... ... және мидың ерекше бағаналық құрылымы - ретикулярлық формацияның қарқынды
... ... ... енжардан белсенді сергектікке көшуді қамтамасыздандырады; мұндай құрылымның белсендірілуі, өз
... ... ... бастағы ми қыртысының қабілеттілігін көтеруге жетелейді. Ретикулярлық формацияны "іске
... ... ... механизмдер" ішінде бағдарлы рефлекс қоршаған ортадағы кез келген күтпеген
... ... ... ағзаның туыла берілген шартсыз рефлекторлы реакциясы ретінде орын алады.
... ... ... осындай механизміне бағына, қандай-да бір іс-әрекетті орындауда, мысалы хат
... ... ... терезенің арғы жағынан шыққан қатты дыбысқа ырықсыз зейін аударамыз.
... ... ... екі параметрі бағдарлы реакцияны тудырады: жоғары қарқындылығы және жаңалығы.
Сол
... ... ... зейіннің таңдамалығын И.П. Павловтың ашқан жүйке үрдістерінің индукция заңы
... ... ... түсіндіріледі. Индукция заңының психологиялық мәні қандай-да объектіге немесе іс-әрекет
... ... ... зейіннің шоғырлануы жанама, яғни, субъекттің өзекті қажеттілігі мен міндеттеріне
... ... ... келмейтін бәсекелесті белсенділікті және сыртқы әсерлерді аңғармауды талап етеді.
... ... ... бойынша таңдамалықты белсендіруді қамтамасыздандыратын ретикулярлық формация.
И.П. Павловтың ілімінен туындайтын
... ... ... сәйкес, академик А.А. Ухтомский жаратылыстану ғылым тұрғысынан адамдарды қоршап
... ... ... дүниеден сезім мүшелері (көз, құлақ, тері және т. б.)
... ... ... миға түрлі тітіркендіргіштер әсер етеді, осының нәтижесінде мида қозу
... ... ... пайда болады. Бұл қозулардың арасында өзара "талас" басталады, соның
... ... ... жеңіп шыққан қозу алабы үстем. Ол жеңілгендердің күшін өзіне
... ... ... алады да, қуаттана түседі. Осындай дәрежесі басым үстемдік алған
... ... ... алабын А.А. Ухтомский доминанта (лат. Оотіпапя - үстемдік) деп
... ... ... физиологиялық болмысын түсіндіруде А.А. Ухтомскийдің ұсынған доминанта принципінің маңызы
... ... ... Бұл принцип бойынша, мида барлық уақытта жетекші қозу ошағы,
... ... ... мезеттегі миға түсетін барлық жүйкелік импульстарды өзіне тартып, өз
... ... ... күшейтеді. Психологиялық тұрғыдан доминанта зейіннің таңдамалы бір ғана тітіркендіргішке
... ... ... басқаларын елемеуінен көрінеді. Мысалы, әрең естілетін сылдырға, адам дыбыс
... ... ... қарай басын бұрады және сонымен қатар арнайы бұлшық ет
... ... ... пердесін тартып, оның сезімталдығын күшейтеді. Өте қатты дыбыс, құлақ
... ... ... тартылуын керісінше босаңсытып, ішкі құлаққа дыбыс толқынының берілуін нашарлатады.
... ... ... жоғары кезіндегі, демалудың тежелуі немесе тоқтауы да сезгіштіктің жағдайға
... ... ... болуына мүмкіндік туғызады.
Зерттеу нәтижесінде, зейінді адамның көрінетін реакциясын және
... ... ... пікірін т.с.с, психикалық әрекеттерін сипаттап бағалауға келесі критерийлер анықталды:
... ... ... реакциялар - сигналды ұғымды қабылдауды қамтамасыз ететін моторлық, познотоникалық,
... ... ... шарттар; когнитивтік іс-әрекет нәтижесінің дәрежесін "зейінсіздік" пен "зейінді" әрекетті
... ... ... арқылы көтеру (перцептивтік, мнемикалық, интеллектік, моторлық, ақпаратты таңдамалылық). Бұл
... ... ... ақпараттың жеке бөлімін белсенді қабылдауын, сақтауын және сыртқы стимулдардың
... ... ... аумағына ғана әсерлену мүмкіндігін көрсетеді. Сол сәтте елестің салыстырмалы
... ... ... зейін өрісіндегі анықтық пен есеп бере алудағы сана мазмұнынан
... ... ... критерий сана психологиясының бағытынан туындаған. Зейіннің дәрежесі — оның
... ... ... сипаты. Қазіргі когнитивтік психологияда зейін дәрежесі ретінде ақпаратты өңдейтін
... ... ... саны және сол өңдеудің деңгейі немесе тереңдігі бағаланады. Зейіннің
... ... ... саналы айқын және нақты қарапайым әсерленудің саны ретінде анықталады.
... ... ... дәрежесі және көлемі бірі-біріне тәуелді: қабылданатындардың көлемі ұлғайған сайын
... ... ... төмендейді және керісінше. Зейіннің жалпы бағыттылығы мен көлемінің өзгеруі
... ... ... ығысуы деп аталады. Толқуының жиілігін және ығысуын бағалау зейіннің
... ... ... сипаттайды. Бір объектіден басқасына ығысуы зейіннің ауысуымен өлшенеді.
Зейінді зерттеуге
... ... ... қатынастарды талдай, М. Познер үш бағытты көрсетеді: орындаушы және
... ... ... іс-әрекеттерді әр түрлі сипаттауға бағдарланған зерттеу әдістемелері; субъективті сезімдерді
... ... ... негізделген әдістемелер; саналы тәжірибе мен нейроналды механизмдердің байланысын зерттеуге
... ... ... әдістемелер.
Бірінші бағыт когнитивтік психология мен түрлі қолданбалы аумақтарда көбірек
... ... ... Көрсеткіші ретінде практикалық әрекеттердің нәтижелі әрі қатесіз, жылдам және
... ... ... орындалуы, материалды қайта бейнелеу және тану, қабылданатын шешімдердің жылдамдығы
... ... ... қатесіздігі және т.с.с. Бұл жерде зерттеушілер зейін үрдісінің объективті
... ... ... (коррелятын) табуға әрекеттенеді.
Соңғы зерттеулердің көрсеткіштері, субъективті сезім (ішкі, "саналы")
... ... ... зейін актілерінде өз ерекшеліктері және уақытша сипаттары бар екенін
... ... ... Зейіннің физиологиялық тұжырымдары аумағында құрастырылған өзіндік әдістемелік аппарат ерекше
... ... ... алады. Мұнда зейінді дәстүрлі "активация" (агошаі) және "бағдарлы реакция"
... ... ... ұштастырады. Психикалық үрдістердің таңдамалы сипаттағы ағымына тек қана сергектік
... ... ... жетуге болады деген жорамал да айтылады.
XIX ғасырдың соңында орыс
... ... ... Н.Н. Ланге зейінді тұлғаның ерікті үрдістерімен салыстырып "ерікті зейін"
... ... ... құрастырды. Ол зейінді "қабылдау шартын лезде жақсартатын ағзаның мақсатқа
... ... ... реакциясы" деп анықтады. Зейіннің өту актісін Н.Н. Ланге үш
... ... ... бөлді: бірінші алғашқы қабылдау; екінші қабылдауды жақсартатын реакция; үшінші
... ... ... жақсартып қабылдау.
Ол зейін туралы тұжырымдарды келесіше топтады:
1. Зейін - қозғалыстық
... ... ... нәтижесі. Бұл тұжырымды басшылыққа алатындар, бұлшық
... ... ... күшінсіз зейін іске
... ... ... аспайды деген болжамды ұстанады.
... ... ... қозғалыстар сезім мүшелерінің
... ... ... стимулға және жақсы қабылдауға
... ... ... бейімделуін қамтамасыздандырады.
2. Зейін - сана аумағының шектеулігінің нәтижесі. Сана аумағы
... ... ... болғандықтан, рухтық өмірдің динамикасымен сипатталатын қарқындылығы жоғары елестер, қарқындылығы
... ... ... басып немесе ығыстырып отырады.
3. Зейін - эмоциялардың нәтижесі. Бұл теория
... ... ... зейін қандай-да бір эмоционалдық күйгеен тәуелді.
4. Зейін - апперцепцияның
... ... ... яғни өзекті қабылданатын үрдіспен субъектің бұрынғы тәжірибесін байланыстыру.
5. Зейін
... ... ... рухтың ерекше және өздік белсендігі. Бұл теория бойынша зейін
... ... ... алғашқы қабілеттілік ретінде, яғни басқа психикалық феномендер арқылы түсіндірілмейді.
6. Зейін
... ... ... жүйкелік қозу күшінің нәтижесі. Бұл теория тұрғысынан, зейін орталық
... ... ... жүйесінің белгілі бөлімдерінің қозуынан пайда болады.
7. Зейін - жүйкелік қысымның
... ... ... Санада бір мазмұнның басқасымен салыстырғанда басым
... ... ... болуы, зейін актісіндегі
... ... ... жүйкелік үрдістің басқаларынан басым немесе
... ... ... тежеп, ерекше шоғырлануы байқалады.
1.3 Зейіннің негізгі қасиеттері және жас
... ... ... байланысты дамуы
Басқа психикалық құбылыстармен және үрдістермен салыстырғанда зейін феноменологиясының
... ... ... арнайы қасиеттері бар:
- зейін құбылысының шектелген аумағының жоқтығы. Зейін,
... ... ... қарағанда, еш жерде және ешқашан басқа феномендерден бөлек болған
... ... ... олармен ұштасып іске асады.
- ерекшелігі оның көмескілігі (күңгірттігі). Зейіннің
... ... ... құбылысы сананың сырт жағына (перифериясына) кететін сияқты, объективті көріністері
... ... ... мақсатқа бағытталған оның қызмет атқаратын қылық элементтерімен бүркенген.
- ерекшелігі
... ... ... енетін құбылыстардың түрлілігі және әртектігіне байланысты. Әр текті
... ... ... жалпы «зейін» деген түсінікпен шатастыру, оны зерттеу жолындағы қатерлі
... ... ... деуге болады.
Д. Берлайнның пайымдауынша, бұл құбылыстар әр қилы, өйткені
... ... ... бірінен тәуелсіз пайда болады және түрлі факторлар мен заңдылықтарға
... ... ... Құбылыстардың түрлілігіне және зейін қасиеттерінің; көптігіне байланысты, оларды жүйелеу
... ... ... ерекше мәселе туындайды. Зейіннің түрлері және қасиеттерін сараптап сипаттау
... ... ... түрлі зерттеушілер әр түрлі шешуге әрекеттенген. У. Джеймс, зейін
... ... ... сараптауда, болмыстық өмір мен өзін-өзі бақылау тәжірибесіне сүйенген, яғни
... ... ... ретінде таңдау функциясын санаған. Басқа авторлар өздерінің сараптау негізіндегі
... ... ... сүйеніп, нәтижесінде зейіннің арнайы орнын басқалардан ерекше сипаттауға әрекеттенген.
Зейін
... ... ... зерттеулер практикалық қолданбалы психологияның үш саласы үшін ерекше маңызды.
Біріншісі,
... ... ... және коррекциялық психология. Практикалық көрсеткіштер негізінде, оқушыларда кездесетін көптеген
... ... ... зейіннің функциясын іске асыру мен өз іс-әрекетін ұйымдастыруда орын
... ... ... Екінші, клиникалық психология, яғни зейіндерінің бұзылуын психологиялық реабилитациялау мәселесі.
Үшінші,
... ... ... психологиясы. Іс-әрекеттің күрделі түрлерін ұйымдастыру, мысалы ауа кеңістігіндегі қозғалысты
... ... ... зейіннің ресурстарын талап етеді. Соңғы кездердегі зейінді зерттеулер кәсіби
... ... ... қателерді зерттеп оларды жою жолдарын іздеуге арналған.
Бала өмірінің алғашқы
... ... ... ырықсыз зейіні бар екені байқалады. Бастапқыда бала тек қана
... ... ... тітіркендіргіштердің әсеріне реакция білдіреді, әсіресе олардың тез әрі күрт
... ... ... қарай. Сондықтан бұл кезеңде ырықсыз зейіннің қарқынды дамуы орын
... ... ... Ырықты зейіннің пайда болып қалыптасуын баланы тәрбиелеу үрдісінде байқауға
... ... ... Айналадағы адамдар, баланың қалағанын ғана істеп емес, сонымен қатар
... ... ... тиісті міндеттерді де орындауына үйретуге тиісті. Тәрбиелеу нәтижесінде олар
... ... ... талаптарға зейін аударады және біртіндеп, қарапайым түрде болса да
... ... ... әрекеттер жасай бастайды. Мектепке дейінгі жастағы балаларда ырықсыз зейінмен
... ... ... өсе келе ырықты зейін де көрінеді. Ырықты зейінді дамытуда
... ... ... балаға беретін тапсырмаларының әсері бар. Әдетте балаға берілетін тапсырмалардың
... ... ... бірдей қызық бола бермейді, яғни бала олардың бәріне бірдей
... ... ... қоя бермейді. Бірақ ересектер тарапынан болатын қатынастың түріне қарай,
... ... ... тапсырманы қызық болмаса да орындап шығады. Мұндай жағдай баланың
... ... ... зейінін дамытады. Орындалуға тиісті тапсырманы қызық болмаса да іске
... ... ... балаларда бірте-бірте шыдамдылық, ұқыптылық, тұрақтылық қасиеттерін қалыптастырады.
Бастауыш мектеп
... ... ... баланың зейіні біртіндеп ырықты түріне көше бастайды. Бұл жаста
... ... ... ырықсыз және ырықты зейіндері ауыспалы жағдайда болады. Бала зейінінің
... ... ... қасиеттері дами түседі. Ырықты зейінін дамытуда мектептегі оқу үрдісінің
... ... ... ерекше орында. Оқу іс-әрекетінде баланың тәртіптілігі, тұрақтылығы және өзінің
... ... ... бақылай алу қабілеттері қалыптасады. Ырықты зейіннің дамуы белгілі кезеңдермен
... ... ... ескерілуі тиіс. Бірінші сыныптағы сабақтарда бала қылықтарын толық бақылай
... ... ... Оның ырықсыз зейіні әлі де болса жетекші орында болуы
... ... ... қызықтыру мақсатында оқу материалын түсіндіру мүмкіндігінше көрнекілікті болса зейіндерін
... ... ... қамтамасыз етеді.
Біртіндеп, мақсатты танымдық іс әрекет үрдісінде, баланың зейіні
... ... ... дәрежеде дами бастайды. Олардың зейіні осы жасқа дейінгі жалпы
... ... ... дамуына да байланысты. Мектепке қабылданған балалардың жалпы дамуы мен
... ... ... дамуы барлығында бірдей дәрежеде емес. Зерттеулердің көрсеткіштерінде баланың психикалық
... ... ... деңгейі үйінде және балалар бақшасында алған тәлім-тәрбиесіне тығыз байланысты.
Жеткіншектер
... ... ... жасөспірімдердің зейіндерін зерттеуде негізгі қасиеттері ретінде оның бөлінуі мен
... ... ... қарастырылады. Жеткіншек (5-9 сыныптар) жасындағылардың зейіні тәлім-тәрбиенің нәтижесінде бұрынғыға
... ... ... дамыған болады. Жеткіншектердің зейіні келешекке деген саналы қатынастың ықпалымен
... ... ... Жеткіншектер арасында кейде зейінсіздері де кездеседі. Мұндай жағдайды түсіну
... ... ... балалардың жас ерекшеліктеріне сәйкес болатын кейбір психикалық үрдістермен танысу
... ... ... Әдетте жеткіншектердің дене дамуы олардың психикалық дамуынан, ой-өрісінің дамуынан
... ... ... озып кетеді. Физиологиялық дамуында түрлі өзгерістер байқалады. Жеткіншек жас
... ... ... әлі бала болғанымен, ол өзінің мүмкіндігі мен ақылын ересек
... ... ... кем деп санамайды. Жеткіншек ересектер тарапынан болатын
... ... ... тәлім-тәрбие жұмысының нәтижесінде,
... ... ... тек өзінің ұнатқанына ғана емес, біртіндеп өзінің
... ... ... дегеніне зейін салуға көше бастайды. Ырықты басқару механизмдерін жетілдіру,
... ... ... өскен сайын зейіннің таңдамалылығын арттырады. Жеткіншектердің негізгі тапсырманы қосымша
... ... ... салыстырғанда нәтижелі орындаулары жоғарылайды. Бұл зейіннің арнайы таңдамалылығын арттырып,
... ... ... мәселеге зейінін шоғырландыра алу қабілетінің арасындағы байланысты көрсетеді. Жеткіншек
... ... ... зейіннің барлық қасиеттерінің қарқынды дамуымен ерекшелінеді: тұрақтылығы жоғарылайды, көлемі
... ... ... ауысуы мен бөлінуі жақсарады.
Жасөспірім жастағы (9-11 сыныптар) оқушылардың зейіндерінің
... ... ... келсек, бұлар болашақ мамандықтарын таңдауларына байланысты, оқу уақытын үнемді
... ... ... сабақтарда зейінін басқара алады. Жасөспірімдер болашақ мамандығы арқылы өмірмен
... ... ... белгілі мамандық алуға талпынады. Сондықтан оқыту мазмұны тәжірибеге негізделіп,
... ... ... құрылса, олардың ынтасы артып, зейіні күшейеді. Біраз уақыт өткен
... ... ... баланың зейінді болуы дағдыға айналып, ол оқушының тұрақты қасиеті
... ... ... қалыптасады.
Адамның ертелеу есейген шағына жетілгенде таным үрдістерінде сапалы өзгерістер
... ... ... Эксперименталды зерттеулер нәтижесі бойынша зейіннің әр түрлі қасиеттері бір
... ... ... дәрежеде көрінбейді. Қазіргі кездегі ересектер зейіндерін зерттеулерден алынған мәліметтер
... ... ... зейін қасиеттерінін көрсеткіштері біркелкі емес (кесте 3).
Кесте 3 –
... ... ... қасиеттерінің іс-әрекет нәтижелілігі бойынша сарапталуы
Рет
Жастың өзгеруіне байланысты көбірек өзгеріске
... ... ... зейіннің қасиеттері: көлемі, ауысуы, және таңдамалығы. Зерттеудің керсеткіштері бойынша
... ... ... тұрақтылығы мен шоғырлануы мәнді өзгермейді. Көлемі, ауысуы және таңдамалығының
... ... ... көрсеткіштері ересектерде біртіндеп 18 ден 33 жасқа дейін өседі.
... ... ... жастан кейін зейін қасиетгерінің көрсеткіштері төмендей бастайды. Зейіннің көлемі,
... ... ... және таңдамалығының ең дамыған деңгейлері 27-33 жас аралығында байқалады.
Мұндай
... ... ... адамның даралык, жас ерекшеліктерінің дамуымен түсіндіріледі.
Орта ересектік 41-46 жас
... ... ... зейін функцияларының ең жоғары даму деңгейлері болатыны әйгілі. Ес
... ... ... ең төмен деңгейде болуына қарамастан, бұл жасқа келген адамның
... ... ... оқуға және өздігінен білімін жетілдіруге, танымдық іс-әрекетке мүмкіндіктері сақталған.
... ... ... орташа ересек жасына келген адамдарда психофизикалық функцияларының салыстырмалы түрде
... ... ... байқалады. Бірақ, олардың іскерлігіне жоғарыдағы аталған жайт әсер етпейді
... ... ... жұмысқа және шығармашылық белсенділігі толығымен сақталады.
Л. Шоемфельд пен В.
... ... ... лонгитюдтік және жас аралық әдістерін бірлестіре қолданып жүргізген зерттеулер
... ... ... вербалды-логикалық функциялар, алғашқы оптимумға ерте жастық шағында жетіп, 50
... ... ... жеткенше дамуы мүмкін, 60 жасқа таяғанда ғана біртіндеп төмендейді.
Жас
... ... ... аралығын ескере зерттейтін әдістердің нәтижесі бойынша жалпы интеллектуалдық белсенділіктің
... ... ... 18 ден 60 жасқа дейінгі аралықта тұрақты күйде болатынын
... ... ... Даралық модификациясын және генетикалык байланыстарын ескере жүргізілген лонгитюдтік әдістер
... ... ... 18 ден 50 жас аралығында интеллектуалдық дамудың күрт жоғарылайтыны,
... ... ... кейін біртіндеп индекстерінің шамалы төмендейтіні байқалды.
Кеш ересектік уақытты 60-тан
... ... ... дейін геронтогенез немесе қартаю уақыты деп атайды. Зерттеушілердің
... ... ... көпшілігі бұл кезең адамның 60 жасқа толғаннан басталады деп
... ... ... Кейбір зерттеулер әйелдерде бұл кезең 55-тен, ал ерлерде 60-тан
... ... ... жорамалдайды. Бұл жасқа келген адамдарды үш топқа бөледі: ересек
... ... ... кәрі жастағылар және ұзақ өмір сүретіндер. Мұндай сараптаулар жалғыз
... ... ... Бернсайд өз әріптестерімен бұл жастағыларды 4 топқа бөлген: 60-тан
... ... ... дейін — кәріліктің алдындағы жас; 70-тен 79-ға дейін —
... ... ... жасы; 80-нен 89-ға дейін кеш кәрілік жасы; 90-нан 99-ға
... ... ... — қартаюшылық (қаусаушылық, шөгушілік, қаудыраушылық) жасы. Бұл жастың басты
... ... ... қартаю, генетикалық бағдарланған үрдіс болып есептеледі де, ағзада жас
... ... ... байланысты белгілі өзгерістер пайда болады. Алдымен, ағза іс-әрекетінің біртіндеп
... ... ... пайда болады. Қартаю үрдісі адамның жүйке жүйесіне де әсер
... ... ... Біріншіден сезгіштігі төмендеп, сыртқы әсерлерге ағзаның реакциясын бәсеңсітеді. Көп
... ... ... бұл жаста ақпаратты танып қабылдау үшін бұрынғыдан гөрі уақытты
... ... ... қажетсінетіні байқалады. Қартаю үрдісінде адамның есту мүмкіндіктерінің төмендеуіне байланысты
... ... ... зейінсіз болып көрінеді, бірақ шындығында оларға айтып жатқандарын түсінбеуіне
... ... ... Сол сияқты көру зейіні де темендейді. Мұндай өзгерістердің көбісі
... ... ... функцияға — физиологиялық және психикалық үрдістердің арақатынасына тәуелді.
1.4 Үлгерімі
... ... ... орта сынып оқушыларының зейінін көрнекілік құралдар арқылы арттыруда селекция
... ... ... маңызы
Зейінді зерттеудің әдіснамалық негізін анықтауда В. Вундттың зерттеген көру
... ... ... есту стимулдарына реакция білдірудің уақытқа сәйкестілігін тіркейтін тәжірибелік нәтижелері;
... ... ... Э.Титченердің, Т. Рибоның зейін психологиясының іргелі ұғымдары мен эксперименталды
... ... ... парадигмалары; Н. Лангенің эксперименттерге сүйенген зейін болмысы туралы негізгі
... ... ... жетекші орында. Ғылыми мәселені жалпы теориялық қатынас бағытында қарастырған
... ... ... Выготскийдің (мәдени-тарихи тұжырымдары), П.Я.Гальпериннің (зейіннің бақылаушы функциясы),
... ... ... Н.Ф. Добрыниннің (зейіннің толқуы
... ... ... теориясы), С.Л. Рубинштейн және А.Н. Леонтьевтің (іс-әрекеттік қатынас туралы
... ... ... ... ... ... ... ... ... Д.Н. Узнадзенің (зейіннің нұсқаға тәуелділігі туралы көзқарастары),
... ... ... ... ... ... Бодалевтың (тұлға психологиясының теориясы), А.Г. Спиркиннің (сана және өзіндік
... ... ... теориясы) Б.Г. Ананьевтің және Ж.Ы. Намазбаеваның (тұлғаны зерттеуде кешенді
... ... ... ұстану туралы пікірлері мен идеялары) еңбектері басшылыққа алынды.
Зейінді когнитивтік
... ... ... аумағында зерттеулер, түрлі модельдерді құру негізінде жүргізілді. Д.Е. Бродбент
... ... ... сүзгімен теңестіріп, "Қабылдау және коммуникация" атты еңбегінде зейін функциясын
... ... ... таңдап және беруші каналды артық жүктемеден сақтау қызметін атқаратын
... ... ... сүзгіштің жұмысымен салыстырды (сурет 4).
Осылай зерттеу нәтижесінде психологияда зейіннің
... ... ... модельдері пайда болды. Бұл модельдерді ерте және соңғы селекциялар
... ... ... бөлуге болады
Селекцияның соңғы моделі бойынша түсетін барлық ақпарат алғаш
... ... ... танылады, содан соң таңдалғаны есте сақталып, қалғандары жылдам ұмытылады.
Селекцияның
... ... ... моделін Д. Норман қабылдау механизміне қызмет ететін ес құрылымы
... ... ... іске асыратынын дәлелдеп, барлық ақпарат өңделген соң, таңдалғандарының өңделуі
... ... ... ал қалғандары ұмытылады деп тұжырымдады. О. Нейман бойынша ақпарат
... ... ... өңделеді, себебі оларды естегі ішкі сәйкестігін репрезентациялар қолдайды. Бірақ,
... ... ... нақты бейнелеуге қажетті репрезентациялардың өзгеруі, бұрынғы және кейінгі ақпаратты
... ... ... өңдеуде тандауды талап етеді. Найссердің өткізген эксперименттері күрделі қосарланған
... ... ... жазба көріністегі ақпаратты кішкене балалардың да жемісті қадағалай алатындығын
... ... ... 4 – Зейіннің құрылымдық моделі. А-селекцияның ертекетегі моделі, Ә
... ... ... Э. Трейсман моделі. Б – селекцияның кейінгі моделі
Когнитавтік психологияның
... ... ... Б.М. Величковскийдің жасанды интеллект моделі ("компьютерлік метафора") септігін тигізді.
... ... ... кезде когнитивтік үрдістерді нақтылыққа сәйкес сипаттауда әйгілі болып жүрген
... ... ... метафора" моделі ұсынылды.
О. Нейманның пайымдауынша кез келген мақсатқа түрлі
... ... ... жетуге болады. Селекция моделі екі жолмен іске асырылады: жоспарлау
... ... ... біріктіру (алдын ала болжау - Найссер бойынша). Селекция модельдері
... ... ... аталған жолдарды пайдалану қарама-қайшылықтарды ескертуге маңызды. Сонымен зейінді зерттеуде
... ... ... сана контексін ұстану қажет. Қазір зейінді санаға қатыстырмай зерттеу
... ... ... пәнінің мазмұнын өңдеу орын ала бастады.
Д.Канеман зейінді ақыл-ойдың күшін
... ... ... нәтижесі ретінде тұжырымын жариялады. Бұл зейін теориясының "екінші сатысының"
... ... ... болып есептеледі. Ақыл-ой күші, зейін актісімен теңескен тілекпен және
... ... ... күрделігімен анықталады. Тапсырманы қиындатқан сайын белсенділік артып, тапсырманың шешімін
... ... ... бөлінетін зейін мүмкіндіктерінің қоры өседі. Зейінді ақыл-ойдың күші ретінде
... ... ... теория екі іс-әрекетті бірдей орындау негізінде эксперименталды зерттеу жүргізілді.
... ... ... нәтижелері бойынша екі тапсырманы орындаудың қиын екені, іс-әрекеттерді біріктіріп
... ... ... мен оларды бөлек орындаудағы нәтижелері салыстырылып дәлелденді (сурет 5).
... ... ... – Ақыл-ой күшінің бөліну моделі (Э. Канеман)
Жұмыста қазіргі кезде
... ... ... ғылымында бірін-бірі толықтыратын зейін түрлерінің сараптамасы қамтылды. Сараптамаларда негізінен
... ... ... мен шоғырлануына байланысты зейіннің дәстүрлі түрлері сипаталады (кесте 1).
Кесте
... ... ... - Зейін түрлерінің қысқаша сипаттары
Зейіннің түрлері Қысқаша сипаттары
Ырықсыз зейін
Сана объектіге
... ... ... бағытталады. Адам осыны көрейін, білейін деп арнайы мақсат қоймайды.
... ... ... әсерлі сөз, әдемі зат немесе көрініс, бұрын көріп-естімеген жаңалық
... ... ... санасын еріксіз баурай ырықсыз зейін тудырады.
Ырықты зейін Тиісті обьектіге
... ... ... зейін аудару. Адам тиісті обьектіге мақсатты түрде, оны танып
... ... ... қажеттілігін мойындай, өзін іштей бағыттап ерік-жігерін ұйымдастырып зейін
... ... ... зейін Маңызды, қажетті обьектіге адам санасын шоғырландыру. Адам белгілі
... ... ... мақсатқа ұмтылу, ынталану, қажетгілігін қанағаттандыру негізінде қалыптасады.
... ... ... немесе затқа қызығу ғана
... ... ... емес, мақсаты, бағыт-бағдарының болуы. Үйреншікті
... ... ... іске асырылған жағдайда, адам белгілі бір іс-әрекетті қажеттілік ретінде
... ... ... оның нәтижесі ол үшін маңызды орын алады. Үйреншікті зейін
... ... ... жэне ырықсыз зейін көмегімен дамиды. Бүл зейін ырықсыз еріктің
... ... ... ырықты еріктің ретгеуімен үйреншікті іс-әрекеттегі дағдының ықпалымен
... ... ... Сезімдік эмоциямен және сезім мүшелерінің жұмысымен таңдалады,
... ... ... интеллектуалдық ойдың шоғырлануымен және бағыттылығымен айқындалады.
Психологияда ақыл-ой
... ... ... орындалуына сәйкес зейін ішкі бақылау функциясы деген тұжырымды ұсынған
... ... ... Гальперин, зейін актісі ықшамдалған дағдылы ақыл-ой әрекетін бақылау деп
... ... ... тұжырым аумағында зейін қасиеттерінің дәрежелері (сурет 5):
• белсенділік - зейін
... ... ... сананың және субъект еркінің ұштасу дәрежесі;
• шоғырлану - объектіні айқын
... ... ... дәрежесі;
• тұрақтылық - объектіге шоғырланудың ұзақтығына байланысты дәрежесі;
• ауысуы (аударылуы) -
... ... ... объектіден басқасына ауысу жылдамдығы;
• көлемі - бір уақытта зейін өрісінде
... ... ... ақпарат бірліктерінін саны;
• бөлінуі - бір уақытта бірнеше объектіге бөліну
... ... ... - алаңдаушылық пен шашыраңқылық дәрежесі;
• толқу - шаршау, жүйке жүйесінің
... ... ... дәрежелері.
Сурет 6 - Зейіннің бағыттылығы негізінде түрлерінің сарапталуы және
... ... ... көрсеткіштерінің сипаттары
Зейінсіздік құбылысына, ең алдымен бытыраңқылық (шашыраңқылық) күйді жатқызуға
... ... ... олар түрлі себептермен туындайды. Оның біріншісі шаршап-шалдығу, ұйқының қанбауы,
... ... ... ауруы, бір ырғақты іс-әрекеттің әсері болуы ықтимал. Мұндай ахуал
... ... ... сипатталады: "Адамдардың көбісі төменде көрсетілегін күйлерді күнделікті сезінеді: кеңістікке
... ... ... көздері бағытталады, дыбыстар сырттан естіле біртіндеп көмескі бір түрлі
... ... ... айналады, зейіннің бытыраңқылығы соншама, барлық дене бірден сезіледі, ал
... ... ... алдыңғы жоспары бір нәрсемен толғандай, бір қайғылы сезіммен жеміссіз
... ... ... бара жатқан уақытқа бағынатын сияқты Ойлаудың артқы аумағында күңгірт
... ... ... біз бір нәрсені істеуге тиісті: тұру, киіну, алдында бізбен
... ... ... біреуге жауап беру - бір сөзбен айтқанда, біздің ойлануымызға
... ... ... жасау сияқты. Бірақ біз қозғала алмаймыз. Біздің ақыл-ойымыздың артқы
... ... ... тербеліп елес ой (La pensee dederriere la tete -
... ... ... У. Джемс) әлі де летаргия өрісінен шыға алмай, біздің
... ... ... күйімізді тежейді. Сол сәтте бұрынғыша бір жаққа жүзіп барамыз,
... ... ... - біз түсінбейтін себеппен - бізге энергия түрткі болады,
... ... ... бір нәрсе тартылу, шоғырлану қабілетін жариялап, көзіміз жыпылақтай бастайды,
... ... ... шайқап жіберіп, санамыздың астарында жасырылған идеямыз әрекет жасап -өмір
... ... ... өте бастайды". Көбінесе мұндай күй зерігу негізінде туындайды ("ауыр
... ... ... жанама масайрау, рухтың іс-әрекетсіздік күйі; әрекетсіздіктен қажу" - сияқты).
... ... ... бытыраңкылық түрде сана кездейсоқ бақыланбайтын қабылдауларға және үзілген сипаттарға
... ... ... түсетіндерге батып кетеді.
Субъект қандай-да бір жоспарлары мен орындауға тиісті
... ... ... сыртқы қоршаған ортадан бөліп тасталғандай сезінеді. Мұндай ниет пен
... ... ... Дж. Сёлли қалқу немесе сезімтал қабілетінен айырылу деп атайды:
... ... ... зейінсіздік немесе ақыл-ойдың енжарлығы ынталылықты бәсеңдетіп, қабылдаулар немесе елестердің
... ... ... көмескі түйсінулердің және ойлардың болуына жетелейді". У. Джемстің пайымынша
... ... ... "таңқалатын тежелу күйі" бос кеңістікке көз тіркеу арқылы, аз
... ... ... уақытқа ырықты болуы мүмкін және бұл күйді ұйқымен шатастыруға
... ... ... зейіннің шектен тыс қозғалысының және аударылуының салдарынан туындайды. Бұл
... ... ... зейін ырықсыз және ретсіз сыртқы бір объекттен басқасына жылжып,
... ... ... ешқайсысына ұзақ тоқталмайды. Мұндай жағдай психопатологиялық күйдегі параноиктарда кездеседі.
... ... ... шашыраңқылық адам қиын немесе қызық емес жұмысты орындауға мәжбүр
... ... ... да туындайды. Қарттық шашыранқылық деп аталатын, зейіннің бұзылуын, оның
... ... ... ауысуын жеткіліксіз белсенді шоғырланумен байланысты, болғанда айтады".
Зерттеу барысында зейінмен
... ... ... байланысты, тұлғаның жағымды сипаттары: байқағыштық, жинақылық, зейінділік, сезімталдық және
... ... ... шашыраңқылық, селқостық, рақымсыздық пен немқұрайлық байқалды.
Зейін психологиясының теориялық-әдіснамалық негіздерін
... ... ... нәтижесінде төменгі кесте ұсынылып отыр (кесте 2).
Кесте 2 -
... ... ... түрлері және олардың салыстырмалы сипаттары
ЗЕЙІННІҢ ТҮРЛЕРІ ПАЙДА БОЛУ ШАРТТАРЫ НЕГІЗГІ
СИПАТТАРЫ МЕХАНИЗМ
ДЕРІ
Табиғи зейін Болмысынан
... ... ... береді Адамға болмысынан беріледі; әлеуметтік өмір тіршілігі бары- сында тәрбиеленеді;
... ... ... ған объектімен басқарылады Бағытталған объектімен іске асыры- лады
Жанама зейін Құралдар: сөздер,
... ... ... мимика т.б. әсерімен туындайды Арнайы құралдардың көмегімен (сөздер, қимылдар, мимика
... ... ... реттеледі. Құралдардың көмегімен реттеледі.
Ырықсыз Тітіркендіргіштер күшті, контрасты- лы немесе мәнді болғанда
... ... ... лық түрде пайда болады Жеңіл пайда болып және ауысуы генетикалық
... ... ... күтпеген жана объектің әсерімен ерекшелігімен әсердің күштілігімен пайда болады Бағыттаушы
... ... ... тұлғанын қызығу-шылығы іске асырады
Ырықты Міндеттерді түсіну немесе қабылдау негізінде алға
... ... ... мақсатпен басқарылады Міндетке байланысты, саналы мақсатпен реттеледі, сөйлеумен және әлеуметгік
... ... ... үздіксіз ұштасады 2-ші сигнал- ды жүйке жүйесінің жетекші ролі әсер
... ... ... кірісу және соған байланысты қызығушылықтың пайда болуынан көрінеді Іс-әрекеттің мақсаты,
... ... ... бағыттап, ерік күшін жоғары психикалық жүктемені талап етпейді; объект
... ... ... болғанда немесе әрекет үрдісіне әуестенумен байланысты Іс-әрекетке қызығу тудыратын доминанта
... ... ... зейін Қарқынды әсер ететін объект туындатады Объектердін адам қажеттілігіне байланысты болуымен Жүйке
... ... ... жүктеме түседі
Сезімдік зейін Сезімдік ағзалар -дың әсерленуінен пайда болады Көбінесе эмоциялармен
... ... ... сезім ағзаларының жұмысымен таңдамалы болады Жүйкенің қозу немесс тежелу үрдісі
Эмоционал
... ... ... қажетті зейін Эмоционалды маңыз-ды стимул, қажеттілік туындатады Белгілі уақыт аралығында ғана
... ... ... береді Жүйкенің қозуымен іске асады
Дағдылы зейін Тәжірибемен және объекті алдын ала
... ... ... туындайды Адамнын өмір тіршілігіне қатысты мәселелермен байланысты іске асады Жүйкеге жүк
... ... ... өтетін үрдіс ретінде
Мақсатты зейін Ырықты зейіннің бір түрі ретіндс пайда
... ... ... іс-әрекет пен қажеттілікке байланысты Жүйкенін кешенді қызметін талап етеді
Рефлектор лы
... ... ... компоненті жоқ және дағдылы (автоматты) өтеді Мысал ретінде қараңғы бөлмеде
... ... ... қарашығының кеңу қызметі жатады Жүйке қозу және тежелу үрдісін атқарады
Инстинктивті Бейімделу
... ... ... көрсетеді Таңқалу реакциясынан көрінеді Жүйкенің реакциясы арқылы
Интеллек туалды зейін
Ойлау операцияларының шоғырлануы Ойлаудың
... ... ... мен шоғырлануы ой тәсілдерімен іске асады Ой операцияла-рының жүйесі басқарады
Зейінді
... ... ... негізделген белгілі уақытты талап ететін адамда қалыптасатын жағымды мінез
... ... ... ынталылық, жігерлілік және табандылық, ыждағаттылық, әрекеттенушілік және ықластылық, шыдамдылық
... ... ... қамқоршылық, ұқыптылық, мұқияттық және жауаптылық.
Жағымсыз мінез бітістеріне: жеңілтекті, алаңғасарлықты,
... ... ... алды-артын болжамаушылық, салақтықты, әбірленушілікті, үрейленгіштікті және күдіктілік пен күмәндылық
... ... ... жоғарыдағы аталған мінез бітістері мен қасиеттеріне байланысты. Ертеректе оқушылардың
... ... ... мен үлгірімдерін тіркейтін құжаттарда зейінінің дамуы мен көрініс берулеріне
... ... ... арнайы бағалар қою арқылы сарапталады.
Іс-әрекетте зейіннің түрлері біріне-бірі ауысып
... ... ... зерттеулермен дәлелденді.
Зейінін шоғырландыруға ерекше қабілеттілік ұлттық мінездің қасиеті де
... ... ... Орыстың ақыны К.Д. Бальмонт Жапониядан жазған хаттарында, жапондықтар туралы
... ... ... сүйіспеншілікпен, оларды "зейінділіктің нақ іске асуының өзі" - дейді.
... ... ... режиссер С.Ю. Юрекийдің байқауынша -басты көзге көрінетін жапондықтардың қылықтарындағы
... ... ... шашыраңқылықтың жоқтығы; олар әңгімелесетін адамды тыңдауынан, құрылысшылардың орнықтылықпен және
... ... ... атқаратын еңбегінен, актерлардың кедергілерге назар аудармай, сезімін бермей міндеттерін
... ... ... көрінеді.
Мұндай нәтижеге жетудің бір ғана құралы - балаларды ерте
... ... ... зейінді жұмыс атқаруға үйрету
2. ЗЕЙІН ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНІҢ ОҚУ ҮЛГЕРІМІНЕ ТИГІЗЕТІН
... ... ... ЭКСПЕРИМЕНТАЛДЫ ЗЕРТТЕУ
2.1 Үлгерімі төмен жеткіншектердің зейін қасиеттерін түрлі
... ... ... анықтау
Мақсаты: Бурдонның корректуралық кестесі
... ... ... арқылы зейіннің тұрақтылығын
... ... ... материал: Бурдон кестесі.
Тәжірибенің барысы: Тәжірибенің мақсатын түсіндіріп, сыналушыларға алдын
... ... ... ала дайындалған екі Бурдон кестесін беерді (бір алғашқы тәжірибе
... ... ... екіншісі негізгі тәжірибе үшін).
Бурдон кестесі (алғашқы тәжірибе үшін)
А
... ... ... М З Г Х Б П К Ш З
... ... ... В Р Б Х П А Д Д Ж
... ... ... Г Р А М Р К З П У
... ... ... Р П Ж К ВР Г Х Б П
... ... ... А К Ш М К М Г А П
... ... ... С Г М З Р З С Р В
... ... ... К А Ж А Д С Ю А В
... ... ... Ш П Р С З А М К Г
... ... ... Ю Д А Р Г У С Ю Х
... ... ... В Х М С Д Ж Р П Х
... ... ... З М П К З С А Р Х
... ... ... С В Ю Р Г У М З Х
... ... ... Е Р С Ж С П Р А В
... ... ... Б Г З Р Д В Х Х А
... ... ... З М К П У С М Х Р
... ... ... С П Р А Х М В П М
... ... ... К О Г Х Ю А Б З А
... ... ... П А П Д З С У М Х
... ... ... Ю Ж П К С Б Х К Б
... ... ... М А О К З Д П А О
... ... ... Ю Б З К А З М Х Г
... ... ... М П Ж С К Б Ю О Д
... ... ... кейін қандай жұмыс атқарлатынын айтылады., яғни кестені зейін қоя
... ... ... А,К,М,З әріптерін тік сызықтармен сызу керек. «Бастандар» деген командадан
... ... ... сынаушылар жұмысқа кіріседі. «Жеткілікті» деген сөзден кейін жұмыстарын тоқтатады.
Алғашқы
... ... ... үшін 1 минут уақыт қажет. Бұдан кейін негізгі тәжірибеге
... ... ... Мұнда да А,К,М,З әріптерін тік сызықпен сызып шығу қажет.
... ... ... қоса ол сыналушыға әрбір минут сайын «Белгі қой» деген
... ... ... беріледі. Бұл белгіні сыналушы қай әріп үстінде командасы берілсе
... ... ... әріпке қояды. Алғашқы тәжірибеден негізгі тәжірибенің айырмашылығы ол 4
... ... ... созылады. Негізігі тәжірибенің аяқталуымен, алынған нәтижелерді өндеу басталады.
Негізгі тәжірибе
... ... ... әрбір минуттағы сызылуға тиісті әріптер, сызылмай кеткен әріптер және
... ... ... қате сызылған әріптердің жалпы саны анықталады. Бірінші және үшінші
... ... ... ал содан кейін екінші мен төртінші минуттағы нәтижелер қосылады.
... ... ... екінші, үшінші және төртінші минуттағы зейіннің тұрақтылығының көрсеткіші анықталады.
... ... ... үшін барлық әріптер санына қатысты дұрыс сызылған әріптердің процентін
... ... ... қажет. Дұрыс сызылған әріптердің жалпы санына сызылмай кеткен және
... ... ... емес сызылған әріптер алынады.
Алынған нәтижелерді осындай тәсіл арқылы өндеу
... ... ... процентпен көрсетілген зейіннің тұрақтылығының қалпын алуға болады.
Өте жақсы көрсеткіш
... ... ... 81 – 100;
Жақсы көрсеткіш 61 –
... ... ... көрсеткіш 41 – 60
Төменгі көрсеткіш
... ... ... – 40
Бурдон кестесі «негізгі тәжірибе үшін».
А К М З
... ... ... А Б С К П С Ю О З
... ... ... Д П Г У А З П Б Ю
... ... ... С Х П Р М С У
А М С
... ... ... С Ю А Г Б Г Б У Р
... ... ... К М Б З А Б Д Х Ю
... ... ... Б Ю С Г Б Х П А П
... ... ... Г Б Ю О К М А Г З
... ... ... М Д П С О К Б З А
... ... ... Ф А Б Р С К О З Ю
... ... ... М О Р А Б Д С Р К
... ... ... О Ф А Ю П Д О З П
... ... ... Р У А Т П М Ф М Б
... ... ... К Ф П З Б К П У С
... ... ... Ф М К О С Т З Б З
... ... ... Д О С Ф О Ю Б С А
... ... ... К О Ю Б М П М А П
... ... ... Х Б Ю О К З П Р Т
... ... ... Ю М Р А К З П А
... ... ... Ф У М Д Д Ф Х Ю
... ... ... Б О А Р М Ю А К Р
... ... ... П А З С Р М Ф Д О
... ... ... П С К А Б А Р У Т
... ... ... Х Ю М П О Ф М У П
... ... ... Р К К Ф Ю М Б А С
... ... ... Р М К Ф К П А Ф П
... ... ... Г М Т Ф О Ж З О Б
... ... ... Х К Ф Б Ж М Х Р Г
... ... ... А С Т Г З Р А З Т
... ... ... Ф С Т Ф К Р С М Ф
... ... ... Б С П М Р А З П А
... ... ... К Б Ю К С Д К Р С
... ... ... Б М Ф Д А С Т М Ж
... ... ... С З Ю О М Р З Т М
... ... ... Ю Б Х М Т А К Д Б
... ... ... Т М О Ф Д У А Р С
... ... ... П З А П Ю А К Ю Ж
... ... ... М Д С Р О Б А С Р
... ... ... Ф Ю З Р С М П А В
... ... ... М Ю К З Р А Ю О Т
... ... ... Ю Р А К Б М К Р З
... ... ... С В З Ю Р З Т А Б
... ... ... О К Д М З О Б С Т
... ... ... М З П Р М О Г М Б
... ... ... Ю О П К В З Р Д М
... ... ... В М А Б К П М О Ю
... ... ... Ж А О С Д Х М З С
... ... ... Х Т Б О
Бұл корректуралық Бурдон кестесін пайдалану арқылы
... ... ... тұрақтылығын жеткіншектерде зерттеу тәжірибесі 7 сынып оқушылар арасында жүргізіледі.
... ... ... алдын ала дайындалған екі Бурдон кестесінің бірінші, яғни алғашқы
... ... ... арналған кестесі беріледі.
Онда кез – келген тәртіп бойынша орналасқан
... ... ... матрицасы берілген, бұл кестемен оқушылар 1 минут көлемінде жұмыс
... ... ... содан кейін негізгі тәжірибеге көшеді. Негізгі тәжірибеде 4 минут
... ... ... істеген оқушылардың жұмыс нәтижелері жоғарыда көрсетілген әдіспен өнделе отырып,
... ... ... негізінде көрсетілген зейіннің тұрақтылығы анықталады. Бұл үшін оқушылар Бурдон
... ... ... А,К,М,З әріптерін сызу тапсырмасы беріледі.
Бұл тапсырмамен оқушылар
... ... ... минут жұмыс істейді. Әр минут арасы белгімен бөлінген, сөйтіп
... ... ... минутке қатысты нәтиже алынады. Нәтижелерін, яғни оқушылардың зейінінің тұрақтылығының
... ... ... төмендегі таблицада көрсетілген. Нәтижені өндеу түсінікті болу үшін
... ... ... Маханова Айсұлудың Бурдон таблицасымен жұмыс істеуін қарастырайық.
Біріншіден ол Бурдон
... ... ... (алғашқы тәжірибеге арналған) 1 – минут жұмыс істейді.
Екіншіден негізгі
... ... ... арналған Бурдон кестесінен А,К,М,З әріптерін 4 минут ішінде сызды.
... ... ... минуттағы сызылуға тиісті 29 әріптен ол 26-сын дұрыс сызды,
... ... ... 2-уі сызылмай кеткен, 1-уі дұрыс емес сызылған.
3-ші минутта сызылуға
... ... ... 32 әріп ішінен 1-уі қате сызылған, 5-уі сызылмай кеткен.
2-ші
... ... ... барлық сызылуға тиісті әріптің 8-і сызылмай кеткен, дұрыс сызылғаны
... ... ... минутта сызылуға тиісті 31 әріптің 1-уі сызылмай кеткен, дұрыс
... ... ... 30
1-ші және 3-ші минут аралығын қосамыз. Сызылуға тиісті 81,
... ... ... сызылғаны 53. Процентін табу үшін 81----100% /
... ... ... --- х%
х = (53 * 100 %) / 81
... ... ... 65,4% = 65% (1-ші және 3-ші минут аралығы)
... ... ... = (63 * 100 %) / 72 = 87
... ... ... (2-ші және 4-ші минут аралығы).
Қорытынды: 1-ші мен 3-ші
... ... ... аралығында зейіннің тұрақтылығының көрсеткіші 65 % яғни жақсы, ал
... ... ... мен 2-ші аралығы зейіннің тұрақтылығының көрсеткіші 87 % яғни
... ... ... көрсеткіш өте жақсы. Демек, 2-ші, 4-ші минуттарда зейін тұрақтала
... ... ... көрінеді.
Бурдон кестесімен жұмыс жасаған оқушылардың көрсеткіші
Сандық кесте әдістемесімен
... ... ... қасиеттерін зерттеу.
Жеткіншектердің зейін бағалау үшін жеткіншек жасындағы балалардың зейін
... ... ... анықтауға арналған психодиагностика жүргізудің әдісіне ұқсас әдістер қолданылады. Сонымен
... ... ... қосымша әдістер де пайдаланылады. Зейіннің тұрақтылығы мен бөлінуін бағалау
... ... ... 25 таңбалы, бір түсті цифрлік таблицаны қолдануға болады.
Бұл әдіс
... ... ... мектеп жасындағы балалардың зейінінің тұрақтылығы мен бөлінуін анықтауға арналған
... ... ... сақиналары» әдісіне қосымша ретінде ұсынылған. Бұл әдістемені орындау тапсырмасы
... ... ... үлкен қызығушылығын тудырады. Әдістеме негізінде оперативті және жеткілікті дәрежеде
... ... ... тез тұрақтылығы ен бөлінуін бір мезгілде анықтауға мүмкіндік береді.
Егер
... ... ... зейіннің тұрақтылығын зерттеу негізінде жеткіншектерге жүргізілсе, онда оның маңызы
... ... ... өйткені жеткіншектердің қызықсыз тестік тапсырманы ұзақ уақыт бойы көңілін
... ... ... зейінді түрде орындаулары мүмкін емес.
Бұл әдістің ынталандырушы материалы ретінде
... ... ... қара – ақ 25 таңбалы кесте қолданылады. Кесте торларында
... ... ... – келген тәртіп бойынша 1-ден 25-ке дейін сандар орналасқан.
Әдістеме
... ... ... бойынша адам бірінші кестені қарап, 1-ден 25-ке дейін гі
... ... ... ретімен тауып, көрсетіп шығады. Бұдан кейін бұл әрекет қалған
... ... ... кестеде осы тәртіп бойынша орындалып шығады. Мұнда, жұмыстың жылдамдығы
... ... ... алынады, яғни әрбір кестедегі сандарды тауып, көрсетіп шығу уақыты
... ... ... алынады.
Содан соң бір кестемен орташа жұмыс уақыты анықталады.
... ... ... үшін барлық кестедегі сандарды санау уақытысының қосындысын 5-ке бөлеміз.
... ... ... бір таблицамен жұмыс істеу уақытының орташа көрсеткіші алынады, ал
... ... ... зейіннің бөлінуінің сандық индексі боып табылады.Осы әдістемеде негізінде зейіннің
... ... ... бағалау үшін, әрбір таблицаны қарастыруға кеткен уақытты өзара салыстыру
... ... ... Егер 1-ден 5-ші таблицаға кеткен көру уақыты аз ғана
... ... ... және жекелеген кестелерді көруге кеткен уақыт арасындағы айырмашылық 10
... ... ... аспаса, онда зейін тұрақты болып саналады. Ал, қарама –
... ... ... жағдайда, яғни 10 секундтан асып кетсе, керісінше зейіннің тұрақсыздығын
... ... ...
2.2 Үлгерімі төмен балалардың зейін қасиеттерін түзету қалыптастыру жұмыстары
Мақсаты:
... ... ... зейін қасиеттерінің ерекшеліктерін түрлі әдістемелер көмегімен қалыптастыру.
1. «Теңгені табу»
... ... ... Бұл жаттығуда тренер тренингтің барлық қатысушыларына кішкентай зат көрсетеді.
... ... ... кілт немесе теңге болғаны жөн. Әрі қарай тренер барлық
... ... ... адамдарына көздерін жұмуларын ұсынады.
Өзінің өтініш барлығы орындады ма соны
... ... ... теңгені (кілтті) тренингтік бөлмедегі ашық жерге қойып нұсқау береді:
... ... ... менің командам ббойынша сіздер көздеріңізді ашып мен жасырған теңгені
... ... ... іздеуге кірісесіздер.
Теңгені тапқан адам оны алып немесе басқа орынға
... ... ... қажет, ол жай ғана өз орнына отыруы қажет. Ал
... ... ... кімнің бірінші және де соңғы болып теңгені табатындығын көрейік.
Бұл
... ... ... алғашқы кезден – ақ жақсы нәтижелер алып келмеуі мүмкін,
... ... ... теңгені тапқандығын өзгелерге жылдам білдіртіп қою мүмкін. Бұл жағдайда
... ... ... қосымша нұсқау беру қажет: «Теңгені көргенде дауыспен немесе әрекеттеріңізбен
... ... ... білдіртпеңіз. Жай ғана ол жерден кетіп өз орныңызға отырыңыз».
Ал
... ... ... келетін болсақ ол тренингтің бөлмедегі әртүрлі объектілердің үстіне қойып
... ... ... жаттығу өткізгеннен кейін оны шегеге іліп қоюға болады. Тренингтің
... ... ... сериясынан кейін зейінді анықтауға негізделген ең басты нұсқау берілуі
... ... ... (кілтті) іздеу барысында басқа тактиканы ұстаныңыз: теңгені іздеңіз, бірақ
... ... ... өзге адамдарды да көзден таса қалмаңыз. Кілтті көрген адамдар
... ... ... бөлменің қай бөлігінен келіп орындарына отырып жатқандарын байқаңыз. Сіз
... ... ... осылай жылдам табасыз»
Егер бұл нұсқау кілтті табуға тренингке қатысушылардың
... ... ... көмектессе тағы да қосымша нұсқау беруге болады: «Теңгені көргенде
... ... ... орныңызға барып отырмаңыз. Бөлмеде біраз жүріп тек содан кейін
... ... ... өз орныңызға отырыңыз». Қосымша нұсқау негізіндегі нәтижелер өзгерісін
... ... ... топпен талқылауы қажет.
Теңгені табу тренингтің қорытындысы төмендегідей
Тренингке барлығы 10
... ... ... қатысты. Жаттығу бірнеше рет қайталанып жүргізілді. Алғашқы жаттығу кезінде
... ... ... жақсы болмады. Балалар теңгені тапқанын жест, мимика, пантамимика, дауыс
... ... ... білдіріп қойды.
Екінші нұсқау берілгенде оқушылардың іс – қимылы
... ... ... жүйге келе бастады. Балалар нұсқауды дұрыс орындай бастады. Зейінін
... ... ... тапсырмаға шоғырландыруға үйрене бастады.
Үшінші нұсқау берілгенде оқушылар жаттығудың бас
... ... ... зейінін теңгені іздеумен басқа қатысушыларға бөлуге үйрене алмады. Үшінші
... ... ... бойынша жаттығу бірнеше рет жүргізіледі. Жаттығудың соңғы рет орындағанда
... ... ... нұсқауды дұрыс орындады.
Жаттығуды орындап болғаннан кейін сынып оқушылармен жаттығу
... ... ... алған әсерлері, жаттығуды орындауда кездескен қиындықтар жайлы пікір алмасты.
2.
... ... ... қалыптастырудың маңызды құралы - әдістер жинағы
А) «Фонетикалық байланыстар» әдісі.
... ... ... мәні зейін қояр сөзге үндес сөзді тиімді тандауда. Мысалы:
... ... ... yrin (грипп)- (қол) қысу сөзі медициналық грипп (тұмау) терминіне үндес.
... ... ... әдістің кемшілігі – дыбыстаудағы қателік мүмкіндігі. Бірақ үнемі жатыққан
... ... ... бұл кемшілік жойылып кетеді.
Б) «Құрастыру» әдісі. Зейіннің шоғырлануын көлемін
... ... ... Балалар бейтаныс (ағылшынша) сөздерге әңгіме құрап, оны көз алдарына
... ... ... білулері керек. Мұнда маңыздысы – бейне күші. Бейне неғұрлым
... ... ... күйді күшті толқытса, соғұрлым есте жақсы сақталады. Бейне –
... ... ... тіпті көптеген жылдардан соң да, жеңіл жаңғырады.
В) Автобиографиялық естеліктер
... ... ... Бұл әдістің ерекшелігі – шынайы бастан өткен оқиғалар арқылы
... ... ... тұрақтау. Мысалы, pucldle (падл) – шалшық орыстың «падал» сөзіне
... ... ... дыбысталу жағынан ойнап жүргенде доптың шалшық суға құлағанын еске
... ... ... арқылы зейінді тұрақтатуға болады.
3. Зейінді дамытуға арналған есептер
Мақсаты: Жеткіншектердің
... ... ... дәрежесін дамыту, зейінді тұрақтылау, ерікті зейінді дамыту.
1.Түзу есеп:
Мұғалім санды
... ... ... оқушыға доп лақтырады, сол оқушы ары қарай содан кейінгі
... ... ... атап, басқа оқушыға лақтырады, сөйтіп жалғасып кетеді.
2.Кері есеп /
... ... ... есеп сияқты бірақ үлкен санынан басталады.
3. Өсімдікті байқа:
Оқушылар шеңбер
... ... ... отырады мұғалім сөздер оқиды ішінде өсімдіктің аты аталса оқушылар
... ... ... отырады.
Жол, жолбарыс, қайың, самолет, бидай, роза, жылан, қарағай, қуыршақ,
... ... ... мектеп, үй, машина, малина, терек, поезд,
... ... ... шыны, гвоздика, шеге, музей, театр, ойын, өзен, құс, сирень,
... ... ... қала, қағаз, сүт, асқабақ, кітап, әнші, шырша, еден, пальто,
... ... ... пияз.
4.Мен сияқты жасап көр. Балалар бір – бірінің артынан
... ... ... Қолдары алдыңғы баланың иығында жатады.
Бірінші сигнал бойынша бала оң
... ... ... көтереді, екінші сигнал бойынша бала сол қолын көтереді, Бірінші
... ... ... бастап сол қолын көтереді. Содан кейін сигнал бойынша балалар
... ... ... оң қолын содан кейін сол қолын түсіре бастайды. Қателескен
... ... ... ойыннан шығады.
4.Зейін тұрақтылығын бағалау методикасы
Әдістемені жүзеге асыру үшін 5
... ... ... 25 таңбалы төмендегі таблицалар көмектеседі. Таблицаның әрбір торында кез
... ... ... келген ретпен 1-ден 25-ке дейін цифрлар орналасқан.
Методиканы пайдаланудың келесі
... ... ... зерттелуші 1-ші таблицаны қарап (1- сурет - А), ондағы
... ... ... дейінгі сандарды белгілей отырып табады.
Тура осы жұмысты басқа да
... ... ... пайдаланады. Жұмыс жылдамдығы ескеріледі, яғни әрбір таблицадағы барлық цифрларды
... ... ... кеткен уақыт. 1 таблицаға кеткен орташа жұмыс уақыты анықталады.
... ... ... Ол үшін 5 таблицаға кеткен барлық уақытты есептеп 5
... ... ... ке бөлеміз. Нәтижесінде 1 таблицамен жұмыс істеудің орташа көрсеткіші
... ... ... Осы сан оқушының зейінін анықтайтын сандық индекс.
Әрбір таблицаға кеткен
... ... ... өзара салыстырамыз. Егер 1 – ден 5-ші таблицаға дейін
... ... ... едәуір өзгерсе, және таблицаны көріп шығуға кеткен уақыт аралығы
... ... ... с-тан аспасса, онда зейін - тұрақты. Қарама – қарсы
... ... ... нәтижесі – тұрақсыз.
Qорт = (А + В + Б
... ... ... Г + Д) / 5
... ... ... t = t2 -
... ... ... t = 10 c
1.Аралова Д:
... ... ... Q = (60с +
... ... ... +35с + 55с + 50с) / 5 = 50,6
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... t = 60c –
... ... ... = 7c
2. Әлімханова С.
... ... ... Q = (65c + 60c + 70c + 85c
... ... ... / 5 = 70, 6
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... t = 85c – 73c = 12c
3. Әміралиева
... ... ... Q = (50c
... ... ... 57c + 50c + 45c + 62c) / 5
... ... ... 52, 8
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... = 57c – 50c = 7c
4. Бекбасаров К.
... ... ... Q = (40c
... ... ... 60c + 63c + 60c + 70c) / 5
... ... ... 58, 6
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... = 70c – 60c = 10c
5. Диханбаев Е.
... ... ... Q =
... ... ... + 65c + 70c + 65c + 55c) /
... ... ... = 63
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... = 70c – 65c = 5c
6. Ералиев П.
... ... ... ... ... ... Q = (61c + 55c + 63c +
... ... ... + 75c) / 5 = 60, 8
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... t = 63c – 50c =
... ... ... Исабеков С.
... ... ... Q = (64c + 62c +
... ... ... + 87c + 85c) / 5 = 73, 6
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... t = 87c –
... ... ... = 17c
8. Көмекбаева А.
... ... ... Q = (59c + 54c + 57c + 55c
... ... ... 62c) / 5 = 57, 4
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... t = 59c – 54c = 5c
9. Қаржаубаева
... ... ... Q = (52c + 63c
... ... ... 58c + 70c + 68c) / 5 = 62,
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... t = 70c –
... ... ... = 12c
10. Маханова А.
... ... ... Q = (72c + 80c + 77c +
... ... ... + 89c) / 5 = 80, 6
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... t = 80c – 72c = 8c
5.
... ... ... дамыту жаттығулары
1. Жаттығу. «Кім жылдам».
1. Оқушыға мәтіндегі көп қызметін
... ... ... жылдам, әрі жігерлі орындауы тиіс.
Мысалы: «а», «о», «е» әріптері.Жаттығудың
... ... ... орындалуы уақыт пен сапаның қатынасына сай, тез әрі әріптің
... ... ... кетпеуі жақсы көрсеткішке ие болады.
Соңында мадақтап , қызығушылығын арттыру
... ... ... Келесі жаттығу зейіннің аударылуы мен бөлінуіне арналады. Мәтіндегі кездесетін
... ... ... тік, келесісін көлденең түрде сызып отыру және жаттығуды күрделендіруге
... ... ... Мысалы: бірінші кездескен әріпті «а» әріпін «-» астынан сызу,
... ... ... кейін үстінен сызу, үшінші рет дөңгелектеу қажет.
Тапсырманың орындалу уақыты
2.
... ... ... «Байқағыштық».
Балалар үйден шыққан жолдан бастап, мектепке дейін не байқағанын,
... ... ... ауласына дейін түгелімен еске түсірулері керек. Кіші мектеп жасындағы
... ... ... мұны ауызша суреттейді, ал сыныптастары қалдырылған бөлшектерді толықтырады. Жоғары
... ... ... оқушысы суреттеп жазып, сыныптастарымен салыстыруы қажет. Ойында есте сақтау
... ... ... зейіннің байланысы анықталады.
3. Жаттығу. «Түзету».
Жетекші бірнеше сөйлемдердің әріптерін қалдырып
... ... ... орындарын ауыстырып жазады. Оқушы мәтінді бір рет оқып
... ... ... қарындашпен қатесін түзеп отыруы тиіс. Келесі оқушы қағаздағы қалып
... ... ... әріптерді басқа түсті қарындашпен түзетеді.
4. Жаттығу. «Садақтар».
Қатысушылар орындыққа шеңбер
... ... ... отырады.Бас бармақты бос ұстап, қалған саусақтарды айқастырып, қолыңызды тізеңіздің
... ... ... қойыңыз.
«Бастадық» деп белгі берілгеннен кейін бас бармақтарды қатты жылдамдықпен
... ... ... – біріне тигізбей айналдыруымыз қажет.
«Тоқта» деген жүргізушінің сөзінен кейін
... ... ... Ұзақтығы 5 – 15 минут. Кейбір қатысушылар түрлі қиындықтарды
... ... ... мүмкін.
5. Жаттығу. «Қателесетін мұғалім».
Жетекші мәтінді оқып тұрып саналы түрде
... ... ... жібереді. Қатысушылар қатені түзеп, көзқарастың дұрыстығын дәлелдеп отырулары тиіс.
... ... ... мәтінді пайдаланып «Дақ» ойынына айналдыруға болады.
6. Жаттығу. «Дақ».
Мәтінде
... ... ... сөздің қалып кеткеніне байланысты сөйлемнің мағынасы кері байланысты болып
... ... ... Қатысушылар сөйлемдегі қатені тауып, түзеулері тиіс.
7. Жаттығу
Мақсаты: зейіннің шоғырлануы
... ... ... тұрақтылығын күшейту. Жолақты әрбір балаға таратып, жолдарды қатесіз көшіруді
... ... ... АНЛАДАМА РЕБЕРГЕ АСАМАСА ГЕСКЛАЛЛА ЕССАНЕССАС ДЕТТАЛЛАТА
Б) ЕНАЛЛСТАДЕ ЕНАДСЛЛАТ ЕТА
... ... ... УСОГАТА ЛИММОДОРА КЛАТИМОР
В)РЕТАБРЕРТА НОРАСОТТАНА ДЕБАРУГА КАЛЛИХАРРА ФИЛЛИТАДЕРРА
Г) ГРУММОЛД
Д) ВАТЕРПРООФЕТТА
... ... ... А ФИННЕТАСТОЛЕ ЕММОЛЕДАТОНОВ
Е) ГРАСЕМБЛОВУНТ
Ж) ГРАДЕРАСТВЕРАТОНА ХЛОРОФОНИМАТА ДАРРИЕВ А ТЕННОРА
З)
... ... ... САНДЕРА
И) МИНО СЕПРИТАМАТОРЕНТАЛИ ТЕЛИГРАНТОЛЛИАДЗЕ
К) МАЗОВРАТОНИЛОТОЗАКОН
Л) МУСЕРЛОНГРИНАВУПТИМОНАТАТОЛИГР АФУ НИТАРЕ
М) АДСЕПАНОГРИВАНТЕБЮДРОЧАН
Н)БЕРМОТИНАВУЧИГТОДЕБИГОЖАНУЙМ
СТЕНАТУРЕПВ
... ... ... ОСТИМОРЕ
8. Жаттығу. «Фигураларды есте сақтап, суретін саламыз».
Мақсаты: көру
... ... ... дамыту.
Шағын өлшемдегі әртүрлі фигуралар тақтаға салынып бетін жауып
... ... ... Балалар дәптерлері мен қаламсаптарын дайындайды.
Психолог: Мен қазір фигураларды тақтаға
... ... ... 1,2,3, деп санап мен сендерге тақтадағы фигураларды көрсетемін. Мен
... ... ... дейін санап бұл фигураларды қайта жауып қоямын. Сендердің
... ... ... – фигураларға зейін салып қарап есте сақтау.
Алғашқы тәжірибеде бұл
... ... ... бағаланбайды. Балалар жаттыққаннан кейін бағалауға болады. Фигуралар қатары әртүрлі
... ... ... мүмкін. Ең күрделі элементтері шетінде болғаны жөн. Бір қарағанда
... ... ... болып көрінетін, бірақ, кеңістіктегі бағдарында айырмашылығы бар фигураларды пайдалану
... ... ... процесін дамытуға арналған
1 бөлімінде / дәлелдік – диагностика 5-6
... ... ... /.
2 бөлімінде / қалыптастырушы 20 сағат /.
3 бөлімінде /
... ... ... қуаттаушы 10 сағат /.
Алғашқы екі бөлімінде педагогтардың өздері дайындық
... ... ... өткізсе. Соңғы 3-ші сабақта ата – аналарымен бірлікте өткізеді
... ... ... 3 бөлімінде педагогтар мен рсихологтар бірлесіп өткізеді.
Әлеуметтік жағдайы мен
... ... ... тәрбиеде қараусыз кеткен балалардың зейінін дамыту түзету жұмысы екі
... ... ... өтеді.
Зейіннің негізгі қасиеттерін дамыту.
Баланың ырықты зейіні арқылы жеке басы
... ... ... ерік сапасын қалыптастыру арқылы зейін қасиеттерін жетілдіру.
Мақсаты: Баланың зейін
... ... ... анықтау.
Психологтар мен мұғалімдердің жүргізетін жұмыстарындағы оқушының бастапқы зейінділік деңгейін
... ... ... қалыптастыру.
Әр сабақ 20-30 минут ұзақтығы баламен жеке өтіледі.
Сабақ мазмұны
Мақсаты:
... ... ... зейінінің тұрақтылығы көлемі, шоғырлануы алаң болуы сияқты қасиеттерін ажырату
... ... ... жеке бақылау ұйымдастырылады.
Тапсырма:
Бұлшық етті босаңсытуға арналған «Мен сияқты жаса»,
... ... ... қорытындысында көңіл – күйге назар аудару.
1. Зейіннің ауысу қабілетін
... ... ... жаттығуларын балаға естіртіп бірнеше сөз тіркестері айтылады. Мысалы: ойынның
... ... ... келісім бойынша үстел, төсек, қой, кесе, қарындаш, дәптер, кітап,
... ... ... шанышқы, т.б. тәрбиешінің айтқан сөзін зер салып тыңдап отырады.
Мысалы:
... ... ... білдіретін болса, жануарлардың атын естіген сәтте алақанын шапалақтау керек.
... ... ... қателесіп кетсе сөздерді қайталап анық айтсын. Ойынды екі рет
... ... ... уәде бойынша өсімдікті сипаттайтындай болуы керек.
2. Келесі нұсқасында
... ... ... бөлімді қосып өткізуге болады. Яғни жануарлар туралы айтқанда орнынан
... ... ... Осы сияқты жаттығулар ұйымдастыру.
3. Баланың зейінін тез ауыстыруға, жылдам
... ... ... бір мезгілде бірнеше объектіге бөлуге, зейінді дамытуға арналады.
Оқып санай
... ... ... балаларға 5 қатар етіп ретсіз жазылған әріптер тіркесін ұсынып,
... ... ... қатардағы әріп тізбегінің ішінде кездейсоқ ұшырасқан сөздерді оқиды да
... ... ... астын сызып қояды. Бұл сөздер 2-3-4-5 әріптен құралған болуы
... ... ... әріптер мен сөздерді анық етіп қолменнемесе машинаменжазуға балаларды қызықтыру
... ... ... күлдіргі сөздерді жазуға болады. Нәтижесін қорытындылау сөзді табу жылдамдығына
... ... ... табылған сөздің санына қарай бағытталады.
6.Зейіннің тұрақтылығын дамытуға арналған жаттығулар
Бала
... ... ... тұрақтылығын дамыту үшін газет – журналдан қысқаша жеңіл балаға
... ... ... бір шумақ үзінді алып, әр жолды оқып отырып осы
... ... ... «а» дыбысының астын сызып, санап шық деп тапсырма беріп
... ... ... белгілеп, жазу таңбаларының қанша қате жібергенін қадағалау керек.
Зейіннің бөлінуі
... ... ... ауысуына жаттығу жасау үшін берілетін нұсқауда өзгеріс болады.
Мысалы: әр
... ... ... «а» әрпін сызып тастап, «б» әрпінің астын сыз немесе
... ... ... әрпінің алдында «н» әрпі тұрса «а»ны сызып таста,
... ... ... әрпінің алдында «л» әрпі тұрса «ә» әрпінің астын
... ... ... Мұнда да жіберген қателігі мен уақыттың ұзақтығы есепке алынады.
... ... ... дамытушы жаттығуларды жарыс түрінде өткізу керек.
7.Ырықты зейінді дамытуға арналған
... ... ... бір парақ таза қағаз бен түрлі – түсті қарындаштар
... ... ... бірінен соң бірі он үшбұрышты суретін салу талап етіледі.
... ... ... суретті салып біткен соң балаларға тапсырманы бір –
... ... ... рет беріледі деп қатаң ескертіп айтады да « зер
... ... ... тыңда 3,7,9 үшбұрышты жіңішке қызыл қарындашпен жіңішке сызықтар түсір
... ... ... деп ұсыныс жасап, бала, әрі қарай не істеймін деп
... ... ... өзіңнің түсінігің бойынша жаса деп айту керек. Егер бала
... ... ... бірден түсініп, дұрыс орындаса бұдан да күрделірек тапсырманы орындауға
... ... ... бөлінуін дамытуға арналған жаттығулар
Егер бала кері санай білетін болса,
... ... ... деп санай отырып, жалпы дамыту жаттығулары еңкею, отыру, бұрылу
... ... ... қарапайым жаттығуларды орындату керек. Мұны жылдамырақ орындатуға немесе жаттығусыз
... ... ... болады. Қателік санын уақытты есептеуге болады.
Сан білетін балалар үшін
... ... ... бөлінуін жаттықтыру үшін мынадай жаттығу жүргізуге болады. 25 тор
... ... ... ретсіз бірден 35-ке дейінгі сандар жазылған, соның ішінде
... ... ... саны жоқ, бала қарап тұрып, қай санның жоқ екенін
... ... ... ауызша айтса, тәрбиеші жазу арқылы санап тұрады.
«Бұзылған телефон» ойыны
Мақсаты:
... ... ... дамыту.
Топта балалар қалауы бойынша бір жүргізуші таңдалады. Жүргізушіге топтағылар
... ... ... қарап тұрады, ешкім оған қарамайды. Жүргізуші балалардың біреуіне жасырын
... ... ... (оны өзі ойдан шығарады) бір кейіпті көрсетеді де өзі
... ... ... шығып кетеді.
Бала, көрген кейіпін басқа балаға көрсетеді. Осылай жалғасып
... ... ... береді. Барлық балаға кейіпті көрсетіп болғаннан кейін, барлығы шеңбер
... ... ... тұрады алдымен ойынды аяқтаған бала өз кейпін көрсетеді соңында
... ... ... өзінің кейпін көрсетеді. Бірінші кейіп пен соңғысы салыстырылады.
«Түгендеу –
... ... ... » ойыны
Мақсаты: еріксіз зейінді дамыту.
Жүргізуші сол жерде отырған балалардың
... ... ... тегін қате айтады. Балалар зейін қойып, мұқият тыңдап отырады.
... ... ... қана атымен тегін дұрыс айтқанда ғана алға шығады.
Егер кімде
... ... ... кім қателессе ойыннан шығады, айыбын төлейді (жұмбақ, жаңылтпаш, әзіл
... ... ... өзгерді?» ойыны
Мақсаты: Баланың танымдық белсенділігін ояту, зейін процесін дамыту.
Ойынның
... ... ... үстіне бірнеше зат я болмаса кішкентай ойыншық қойылады. Балаға
... ... ... тұрған ойыншықтарды есінде сақтау ұсынылады, содан кейін «көзіңді жұм»
... ... ... деп нұсқау беріледі, осы кезде жүргізуші ойыншықтардың біреуін алып
... ... ... да қай ойыншықтың жоғалғанын табу ұсынылады.
Осы ойынның басқа нұсқасы
... ... ... келесі тапсырма заттардың орналасуының өзгергенін табу болып
... ... ... Ойыншықтарға үстелдегі заттардың қандай тәртіппен орналасқанын есінде сақтау ұсынылады,
... ... ... кейін ойынды жүргізуші бірнеше заттың орнын ауыстырады да не
... ... ... табу ұсынылады. Егер бұл ойын балаларға тым қиын болса,
... ... ... сөзбен бірігіп айту тәсілі қолданады.
«Түймелер» ойыны.
Мақсаты: Баланың танымдық белсенділігін
... ... ... зейінін және процесін дамыту.Ойынның шарты:
Әрбір ойнаушының алдында бір –
... ... ... түймелер жиынтығы және ойын алаңы болады. Ойын алаңы тор
... ... ... бөлінген төртбұрыштан тұрады. Төртбұрыштың ішінде тор көздер неғұрлым көп
... ... ... және неғұрлым түймелер көбірек пайдаланылса, соғұрлым ойын күрделі болады.
... ... ... төрт тор көзден тұратын ойын алаңы мен үш түймеден
... ... ... Бірінші ойыншы өзінің ойын алаңында үш түймені қойып шығады.
Екінші
... ... ... түймелердің орналасуын яғни қайсысы қайда тұрғанын есінде сақтайды, осыдан
... ... ... бірінші ойыншы өз ойын алаңын қағазбен жауып қояды, ал
... ... ... ойыншы өзінің түймелерінің арасынан керектерін таңдап алып өз ойын
... ... ... тура сондай етіп қойып шығуы қажет. Түймелер саны және
... ... ... алаңындағы тор көздер біртіндеп кемиді.
Балаға ол үшін күрделі міндеттің
... ... ... жеңілдету үшін бос тор көздердегі түймелердің орналасуын баламен бірге
... ... ... айтып отыруға болады: «Үлкен қызыл түйме – сол жақ
... ... ... кішкентай қара түйме – ортасында, ал сары түйме –
... ... ... жақ бұрышта». Осылай етіп ауызша айту баланың мақсатқа шоғырлануына
... ... ... оның шешімін табудың жолын ашады. Керекті құралдар: түрлі түсті
... ... ... түйме, түйме 4,6,9 тор көзден тұратын ойын алаңы. Қалыптау
... ... ... жүргізілген әдістемелер зерттеушінің зияткерлік даму деңгейін көрсетеді және зерттеудің
... ... ... талдап, бақылау экспериментін өткізу қажеттілігін меңзейді.
Әрбір есепте бір
... ... ... бірінен мөлшерін (үлкен немесе кіші) анықтап, сызық сатына нәтижесін
... ... ... және Б белгілері арқылы немесе «үлкенірек», «кішірек» сөздері арқылы
... ... ... дұрыс шешілген есепке 5 балл. Максималды балл – 50.
... ... ... соңғы нәтиже 10-дық балға тең болмаса, нода оны жақын
... ... ... дейін дөңгелектейміз. Мысалы, 85 балл = 90 балл.
100балл –
... ... ... өте жоғары деңгейі
80-90 балл – дамудың жоғары деңгейі
40-70 балл
... ... ... дамудың орташа деңгейі
20-30 балл – дамудың төменгі деңгейі
0-10 балл
... ... ... дамудың өте төменгі деңгейі
Жүргізілген зерттеуімізді
... ... ... Оқушылардың зейінін бақылауда жұмыс жылдамдығына, орташа уақытқа көңіл бөлдік.
... ... ... оқушыларды екі топқа бөлуге болады:
Зейіні Зейіні
1. Аралова 7. Исабеков
2. Әлімханова 8. Көмекбаева
3. Әміралиева 9. Қаржаубаева
4. Бекбасаров 10. Маханова
5. Диханбаев
6. Ералиев
Зейін шоғырлануын бағаласақ:
Аралова –
... ... ... жоғары деңгейі
Әлімханова – өте жоғары деңгей
Әміралиева – жоғары
... ... ... – өте жоғары деңгей
Диханбаев – орташа деңгей
Ералиев –
... ... ... жоғары деңгей
Исабеков – өте жоғары деңгей
Көмекбаева – орташа деңгей
Қаржаубаева
... ... ... өте жоғары деңгей
Маханова – жоғары деңгей
«Э-топқа» қалыптастыру эксперименттерінің мәнін
... ... ... зейінді қалыптастыру әдістерімен таныстырдық. Осы әдістерді үнемі қолдану барысында
... ... ... дағдыға айналатыны байқалды.
«Э-топқа» эксперимент әсерін өлшеу үшін бақылау экспериментін
... ... ... өткізу қажеттілігі туды. Ол үшін «10 сөзге зейін сал
... ... ... әдістемесін жүргіздік.
Әдістеменің мазмұны келесідей:
Бақша - өсімдік, бағбан, ит, қоршау,
... ... ... балдыр, жер.
Өзен – жағалау, балық аулау, балдыр су
Қалалар –
... ... ... ғимарат, қалын топ, көше, велосипед
Куб – бұрыштар, сызба, жақ,
... ... ... ағаш
Сарай – пішен, аттар, шатыр, қабырғалар
Болу – класс, бөлінгіш,
... ... ... бөлгіш, қағаз
Оқу – көздер, кітап, сурет, баспа сөз
Газет –
... ... ... қосымша, телеграмма, қағаз, редактор
Ойын – карталар, ойыншылар, айып жазалар,
... ... ... – аэроплан, зеңбірек, шайқастар, мылтықтар, әскер
Сонымен, бақылау эксперименті
... ... ... шоғырлануы, тұрақтылығы, көлемі және бөлінуі сияқты қасиеттері деңгейінің түзету
... ... ... ұйымдастыру арқылы біршама көтерілгендігін айқындайды. Мұны келтірілген таблицалардан көруге
... ... ... болса, эксперименттік жұмыстардың нәтижелі болуы, олардың жүйесінің балалар үшін
... ... ... қызықтылығымен, әртүрлілігімен ерекшеленеді.
3. МЕКТЕПТЕГІ ОҚУ-ТӘРБИЕ ҮДЕРІСІНДЕ ҮЛГЕРІМІ ТӨМЕН ОҚУШЫЛАРДЫҢ
... ... ... ҚАСИЕТТЕРІН ПСИХОДИАГНОСТИКАЛАУ
3.1 Көрнекілік құралдарды пайдалану арқылы үлгерімі төмен жеткіншектердің
... ... ... қасиеттері көрсеткіштерін анықтау
Психологияда зейін қасиеттерін зерттеу күрделі ғылыми дәстүр
... ... ... қолданылады. С.Л. Рубинштейн, Н.Ф. Добрынин, Ф.Н. Гоноболин,
... ... ... И.В.
... ... ... П.Я. Гальперин және т.б. еңбектерінде зейін қасиеттерінің табиғаты, ара-қатынас
... ... ... іс-әрекеттегі арнайы көріністері, жеке адамның ерекшелігімен байланысы жете талданады.
... ... ... зейін қасиеттерінің тұлғалық қасиеттерді дамытуға атқаратын міндеттерін және оқушының
... ... ... тәрбиелеуге байланысты мәселелердің ғылыми бағыттарын Ж.Ы. Намазбаева т.б. ғалымдардың
... ... ... байқауға болады.
Шоғырлану – іс-әрекетті бір затқа, объектіге жұмылдыру дәрежесін
... ... ... Егер зейіннің шоғырлануы жеткіліксіз болса, сана тәрбиелеуге тиісті нәрсені
... ... ... қамтиды, толық игермейді.
Зейіннің маңызды сипатының бірі — тұрақтылығы болып
... ... ... Өзін-өзі тәрбиелеуде іс-әрекеттің нәтижелі болуына зейін тұрақтылығының рөлі өте
... ... ... Зерттеу барысында зейіннің тұрақтылығы жағынан жоғары ұпай жинақтаған оқушылардың
... ... ... тәрбиелеулері де жоғары екені байқалады.
П. Я. Гальперин (1974), өз
... ... ... ырықты зейін жоспармен, яғни алдын ала құрастырылған үлгімен бақылау
... ... ... ретінде іске асырылатын зейін деген қорытынды жасады.
Сыналушының іс-әрекетіне байланысты
... ... ... ырықты және үйреншікті түрлерін, яғни зейіннің бөлінуі, ауысуы сияқты
... ... ... зерттеген Н.Ф. Добрынин, И.В. Страхов, О.Ю. Ермолаева т.б. еңбектерін
... ... ... ала отырып, біздің зерттеулердің барлығында стандартталынған, зерттеудің мақсаттарына сәйкес
... ... ... шкалалары қолданылды.
Оқыту процесінде көрнекілік құралдар пайдалана отырып зейінін арттыруды
... ... ... зерттеудің бағыты – кейбір психикалық үрдістер мен функциялардың көрінісімен
... ... ... үдерісінде көрнекілік құралдарды пайдалана отырып орта сынып оқушыларының зейінін
... ... ... сананың бірнеше объектіні қамтитыны ескерілді.
Эксперименттік зерттеудің нәтижесін өңдеуде
... ... ... (бірінші) статистикалық берілгендер тәсілі пайдаланылады: іріктелген арифметикалық орташа мәні
... ... ... психологиялық қасиеттің орташа бағасының көрсеткіші) дисперсия деп аталады. Ол
... ... ... жиілік арасындағы таңдамалы стандартты ауытқулардың орташа арифметикалық мәндерін сипаттайды.
... ... ... есептеулер көрсеткіштердің көмегімен эксперименттен алынған нәтижелерді математикалық тұрғыдан бағалау
... ... ... пайдаланылады. Алғашында берілгендерді өңдеуде жиі қолданылатын орталық тенденцияның өлшемін
... ... ... іріктелген арифметикалык шаманың орташа X мәнімен анықталды. Орташа арифметикалық
... ... ... мәні бастапқы шамаларды біртіндеп біріктіру
... ... ... арқылы есептеледі. Ол қосынды санды жалпы алынғандардың
... ... ... санына бөлу арқылы төменде келтірілген теңдікпен анықталады
X =
... ... ... ΣX1
N
мұндағы Σ – сандық көрсеткіштердің қосындысы,
N,Х1 –іріктелген топтар
... ... ... өлшемдік өзгергіштері, кейбір шаманың орташа арифметикалық аумағында шашылу дәрежесін
... ... ... ретінде, дисперсияны және таңдамалы стандарттық ауытқуларды есептеу келесіше жүргізілді:
1. Орташа
... ... ... (О.А.) шама (X) есептелді.
2. Әр өлшенген (X) нәтиженің ауытқуын (О.А.)
... ... ... нәтиженің таңдамалы орташа мәнін квадраттаймыз
Х ^ 2
4.Әр нәтиженің ауытқу
... ... ... қосындысын табамыз
[Х ^ 2]
5.Ауытқу квадратының қосындыларын, жалпы іріктелген топтардың
N
... ... ... беліп, дисперсия шамасы Д табамыз
Д =
ΣXt
N
6. Квадрат
... ... ... дисперсияны шығарып іріктелген мәндердің
стандарттық ауытқуын анықтаймыз
S = Д
7. Эксперименттік
... ... ... дұрыстығын тексеруге және дәлелдеуге екінші (қайтара) статистикалық өңдеу әдістемесі,
... ... ... Х2 – критерий («хи-квадрат критерий»)көрсеткіштері пайдаланылды.
Эксперименттерге Астана қаласының №8
... ... ... білім беретін орта мектептің 8-9 сынып оқушылары қатысты. Эксперимент
... ... ... 10 ұпайлық көлемінде анықталған сыналушылардың көрнекілік құралдарды пайдалану арқылы
... ... ... қасиеттерінің көрсеткіштері анықталды.
Мысалы, 1-ші экспериментке қатысқан екі сыналушы –
... ... ... ұпай, он бір сыналушы – 8 ұпай, он сыналушы
... ... ... 7 ұпай, төрт сыналушы – 6 ұпай жинаған. Онда
... ... ... 2, 11, 10, 4 топтарына бөлінген сыналушылардың жиілік мәндеріне
... ... ... болады. Экспериментте 10 ұпай көлемімен анықталып, сыналушылардың зейін қасиеттерінің
... ... ... көрсеткіштері матрица (эксперименттің) деректерінен алынады. Мұнда экспериментке қатысқан сегіз
... ... ... – 10 ұпай, он үш сыналушы – 9 ұпай,
... ... ... сыналушы – 8 ұпай, бір сыналушы – 7 ұпай
... ... ... ал - 6 ұпай жинаған ешкім жоқ.
... ... ... Vк = 8, 13, 5, 1 топтарына бөлінген сыналушылардың
... ... ... мәндеріне ие болады. Бостандық дәрежесінің саны m – 1=4-1=3
... ... ... анықталған мәндерді пайдаланып X2 критерийінің деңгейі анықталады.
X2 –ның эксперименттік
... ... ... мәні кестедегі мәнінен көп болғандықтан және жіберілген қате 1%
... ... ... аз болады деп қабылдағанда эксперименттің нәтижелік жорамалы орындалды деп
... ... ... орта сынып оқушыларының құндылықтары: материалды игеру мүмкіндіктері, көрнекілік
... ... ... қабылдаудағы даралық ерекшеліктері, сондай-ақ өзін-өзі тану, өзін-өзі жетілдіруге ұмтылысы
... ... ... бүгінгі жағдайлардың талабына байланысты өзін-өзі басқару және өзін-өзі бақылау
... ... ... ескере ұйымдастырылды. Зерттеуде зейін қасиеттерінің шоғырлануын, тұрақтылығын анықтап, соның
... ... ... сыналушылардың іскерлік және іс-әрекеттерінің нәтижелік коэффициенттерінің мәні анықталды. Зерттеу
... ... ... білім жүйесіне кейінгі кездерде оқытудағы көрнекіліктердің жаңа компьютерлік технологиялары
... ... ... байланысты олардың да мүмкіндіктері ескерілді.
Зерттеудің сыналушылары: Астана қаласындағы №8
... ... ... білім беретін орта мектептің 9 «Ә» сыныбынан – 27
... ... ... 9 «Б» сыныбынан – 20 оқушы және 8 «Ә»
... ... ... – 26 оқушы, 8 «Г» сыныптарынан – 25 оқушы.
Зерттеу
... ... ... қыздардың белсенділігі және жауапкершіліктері ұлдармен салыстырғанда жоғары болады.
Зейіін қасиеттерін
... ... ... таным үрдістерінің динамикалық сипаттамасы ретінде танылды.
Кестедегі тұрақтылар: 1-3 минут,
... ... ... тақтадағы бланкімен жұмыс істеуіне берілген уақыт, Ж=9 (әріптер тізбегінің
... ... ... саны), 8=35 (әріп жолдарының арасындағы сөздердің саны). Эксперименттің кестедегі
... ... ... көрсеткіштері бойынша сыналушылар дұрыс жауаптарының ұпайлық мәндері бойынша –
... ... ... топқа бөлінді. Топтардың орташа жинаған ұпайлары Б = 7,5;
... ... ... шоғырлануының орта мәні Ш = 7,9; тұрақтылығы Т =
... ... ... дұрыстык (іскерлік) Д = 0,65; жұмыстарының өнімділігінің орта мәні
... ... ... =22,8 (4-кестені қараңыз)
Кесте 4 — Оқушылардың іске қабілеттігі
... ... ... іс-әрекетінің нәтижелілігінің зейін қасиеттеріне тәуелділігі
Сыналушы-лардың
топқа жіктелген сандары %-дық көрсет-кіштері Дұрыс жауап-тары
ның
... ... ... шоғыр-лануы Зейіннің тұрақты-лығы Іске кабілеттігі Іск.қ. Іс-әреке-тінің нәти-желігі
Н.к.
2 8 9 12 9,5 0,8 28
11 41 8 8,3 8,4 0,7 24,5
10 38 7 6 7,2 0,6 21
4 13 6 4,8 6,2 0,5 17,5
Σ127 Σ100 Б = 7,5 111 = 7,9 Т
... ... ... 7,8 Іск.қ=0,65 Н.к.=22,8
Ескерту: Астана қаласындағы №8 жалпы білім беретін орта мектептің
... ... ... «ә» сыныбынан 27
... ... ... экспериментке қатысты
Сонымен біздің зерттеуіміздің жорамалы зейін қасиеттерін арнайы әдістеме(түрлі
... ... ... құрастырып анықтауға болатыны жайлы, соның негізінде оқушылардың жетекші іс-әрекетінің
... ... ... жағына қатынас жасай, зейін қасиеттерінің әр түрлі деңгейде екені
... ... ... барысында қарастырылған зейін қасиеттері — таным үрдістерінің динамикалық сипаттамасы.
... ... ... қасиеттерді сандық мәні арқылы бағалап және соның негізінде дифференциялдық
... ... ... жасау мүмкіндіктері айқындалады.
Бұл дегеніміз – арнайы әдістемелер мен оқытудың
... ... ... көрнекілік құралдары көмегімен оқушылар зейінінің қасиеттерінің арту деңгейін
... ... ... болады деген ұғым туғызады.
Астана қаласындағы №8 жалпы білім беретін
... ... ... мектептің орта сынып оқушылары зейіндерінің тұрақтылығы ұзақ мерзімді бақылаудан
... ... ... көрінеді.
Сонымен зерттеулердің нәтижесі зейіннің шоғырлануы, тұрақтылығы және басқа да
... ... ... келесі себептермен анықталатынын көрсетті.
-адамның жекелік физиологиялық
... ... ... ерекшеліктерімен, оның жүйке
жүйесінің қасиеттерімен, осы сәттегі организмнің
... ... ... күйімен;
-психикалық күйлермен (қозу күші; тежелу күші және т.б.);
... ... ... -мотивациямен салыстырылады (іс-әрекетке қызығушылықтың жоқтығы немесе керісінше болуы, оның
... ... ... маңыздылығы);
-іс-әрекеттің атқарылуының сыртқы жағдайлары (ауа, температура,
салыстырмалы ылғалдылық, жиһаз, сынып
... ... ... т.б.).
Сыртқы тітіркендіргіштер жоқ жағдайда, зейін тұрақтылығы жеткілікті дәрежеде болады.
... ... ... сыртқы тітіркендіргіштердің көп болғаны зейіннің тұрақсыздығын және толқуын, тербелісін
... ... ... Өмірде зейіннің жалпы тұрақтылығының сипаты осы айтылған факторлардың үйлесімділігімен
... ... ... орта сынып оқушыларының зейін қасиеттерінің дамулары қазіргі әлеуметтік жағдайлардың
... ... ... айқындалады.
Зерттеу нәтижелерін салыстырмалы түрде талдасақ, зейін қасиеттерінің даму деңгейі
... ... ... нақты сандық мәнімен дәлелдейтін кестені және соның негізінде құрастырылған
... ... ... гистограмма ұсынылды. (1-суретті, 5-кестені караңыз).
Кесте 5 – Зейін қасиеттерінің
... ... ... деңгейі
Мекен-жайы, Астана қаласы № 8 мектеп Сыналушылар саны Ұ Ш Т І Н
9 «ә» сынып 27 7,5 7,9 7,8 0,65 22,8
8
... ... ... сынып 26 5,5 4,7 5,1 0,4 14,6
9 «б» сынып 20 4,0 3,3 3,2 0,25 8,9
8 «г» сынып 25 4,5 3,5 3,7 0,30 10,7
Ескерту: Ұ – сыналушылардың ұпайлық
... ... ... Ш - зейіннің шоғырлануы, Т- зейіннің тұрақтылығы, І
... ... ... іске қабілеттілік коэффициенті, Н – іс-әрекеттің нәтижелік коэффициенті
Бұл жерде
... ... ... білім беретін орта мектептегі балалардың зейінін ырықты басқара алу
... ... ... төмендігі, оны шоғырландыруға талаптанбауы және соның жолын білмеуі әңгімелесу
... ... ... анықталды. Ондағы мақсат – балалардағы зейін қасиеттерін арттыруды оқытудағы
... ... ... көрнекілік құралдар, компьютерлік технологияларды кешенді қатынас жолымен ұйымдастыру.
Сурет 8
... ... ... Орта сынып оқушылардың іс-әрекеттерінің нәтижелік коэффициенттері
Сонымен біздің зерттеуіміздің жорамалы
... ... ... қасиеттерін арнайы оқытудағы түрлі көрнекілік құралдар, компьютерлік технологиялар т.б.
... ... ... құрастырып арттыруға болатыны жайлы, соның негізінде сыналушылардың жетекші іс-әрекетінің
... ... ... жағына қатынас жасай, зейін қасиеттерінің әр түрлі деңгейде екені
... ... ... Негізгі мақсат зерттеуге қатысқан сыналушылардың мектептерде қызмет атқарып жатқан
... ... ... жұмыс үрдісіне дәнекерленіп зейіндерінің қасиеттерін зерттейтін экспериментті талдау. Эксперименттердің
... ... ... сыналушылардың тілектері, яғни мүмкіндіктері осындай талап қояды.
3.2 Мектептегі оқу-тәрбие
... ... ... орта сынып оқушыларының зейінін тәрбиелеу және дамыту мүмкіндіктері
Оқу-тәрбие үдерісін,
... ... ... өзін-өзі тәрбиелеудің жолын ұйымдастыруда оқушылар зейінінің қасиеттерін зерттеу арқылы
... ... ... мақсатқа жетуде даралық жас ерекшеліктерін ескере отырып кешенді түрде
... ... ... қажет.
Зейінді тәрбиелеу оқу-тәрбие жұмысының мазмұнына, білім беруде қолданылатын оқытудың
... ... ... құралдарын тиімді пайдалануға тікелей тәуелді. Сабақ немесе өз бетімен
... ... ... жұмыс түрлендіріліп, мотивациялы және қызықты етіп ұйымдастырылса, оқушының зейінді
... ... ... септігін тигізеді.
Мектептегі оқу-тәрбие үдерісінде, әсіресе өзін-өзі тәрбиелеудің жолын ұйымдастыруда
... ... ... зейінінің қасиеттерін зерттеу арқылы қойылған мақсатқа жетуде даралық жас
... ... ... ескере отырып кешенді түрде қарастыру қажет.
Өзін-өзі тәрбиелеуді эксперименталды зерттеудің
... ... ... - кейбір психикалық үрдістер мен функциялардың көрінісімен сипатталады. Мұнда
... ... ... эксперименталды зерттеу ауқымды ақпарат береді. Ол тек даралық ерекшеліктерді
... ... ... емес, адамдағы жетекші зейін қасиеттерінің - шоғырлануы және бөлінуі
... ... ... зейіннің ауысуы мен тұрақтылығы арқылы оқушының өзін-өзі тәрбиелеуін реттеуші
... ... ... көрсетуге болады. Зейіннің тұрақтылығы - адамның табандылығының көрсеткіші десек,
... ... ... тұрақтылығын эксперименталды зерттейтін әдістемелер қандай да бір табандылықты анықтауға,
... ... ... сыртқы тітіркендіргіштерге зейіннің бөлінуін зерттейтін әдістемелерді ұстамдылықты анықтауға пайдалануға
... ... ... сабақта белсенділік принципі бойынша түрлі оқытудың көрнекілік құралдарын қолдана
... ... ... оқушыларға білім берумен ғана шектелмей, сонымен қатар олардың зейінін
... ... ... қажет..
Зейінді тәрбиелеу оқу-тәрбие жұмысының мазмұнына тікелей тәуелді.
Сабақ немесе
... ... ... бетімен атқарылатын жұмыс тартымды көрнекілік құралдармен түрлендіріліп, мотивациялы және
... ... ... етіп ұйымдастырылса, оқушының зейінді болуына септігін тигізеді.
Оқушының өзін-өзі тәрбиелеуі
... ... ... педагог-психолог және ұжымның көмегін талап етеді. Олардың тарапынан педагогикалық
... ... ... психологиялық көмек дұрыс ұйымдастырылған жағдайда өзін-өзі тәрбиелеу үрдісі нәтижелі
... ... ... жемісті болады. Зерттеудің мақсаты мен міндеттерін орындауда оқушыны тәрбиелеуге
... ... ... оның өзін-өзі тәрбиелеуге қолданылатын әдістерді көпөлшемді қатынаспен іске асыруды
... ... ... етеді (2-кестені қараңыз).
Оқуды практикамен тығыз байланыстыру міндеттері, қолданылатын оқыту,
... ... ... әдістемесін оқытудың көрнекілік құралдарын жаңа талаптарға сай жетілдіре түсу
... ... ... білім саласының талабы. Бүгінде
... ... ... инновациялық мүмкіндіктерді оқу-тәрбиелеу үрдісіне пайдалана
... ... ... педагогтан дайындықты қажет етеді. Сабақ өткізудің белсенділік принципі мен
... ... ... тәрбиелеу мүмкіндіктері арасында тығыз байланыс байқалады (сурет 9).
Сурет 9
... ... ... Оқыту үрдісінде (сабақта) зейінді белсендірудің құрылымдық нұсқасы
Осыған дейін білім
... ... ... дағдылану үрдістерімен бірге зейінді тәрбиелеу мәселелері оқыту әдістемесіне қойылатын
... ... ... қатарына енгізілгенімен ғана шектелмейді. Оқыту әдістемесіне қойылатын тағы бір
... ... ... талап - оқушылардың зеректігін, ойлай білетін қабілетін дамыту. И.П.Павловтың
... ... ... бойынша, бұрынғы болған қозуды теріс өзара индукцияның күшімен тежелту
... ... ... мұғалімнің сөзі, қолданатын әдісі оқушыларға ықпал етіп келген әсерден
... ... ... болуы керек. Өйтпесе мұғалім оқушылардың қозуын басып, олардың зейініне
... ... ... бола алмайды.
Оқыту жұмысы және оның ішінде зейінге ие болу
... ... ... шығармашылық қабілетін талап ететін іс екені белгілі. Негізгі мәселе
... ... ... әрбір айтылған ереже тек тиісті жерінде қолданғанда ғана іске
... ... ... келтіреді. Зейінді ұйымдастыру үшін ескеретін мәселенің бірі - сыныптағы
... ... ... оқушының зейіні басқа оқушылардан тәуелділігі. Егер сыныптағы оқушылардың көпшілігі
... ... ... зейінді болып, олардың ішінде тек бірен-сарандары ғана тәртіп бұзса,
... ... ... әдетте еркіндік берілмейді, олар амалсыздан бірте-бірте тәртіпті және зейінді
... ... ... бастайды. Мұғалім әрбір оқушыны жеке байқап, одан зейінді болуды
... ... ... ете отырып, алдымен өзі балаларға зейінді болғанда мақсатына жете
... ... ... білімдер мен нұсқаулардың мектеп тәжірибесіне енгізулерді талқылағанда педагогтардың психологиялық
... ... ... мамандануының жеткіліксіздігі байқалады. Мектеп психологының негізгі міндеті педагогикалық психология
... ... ... жетістіктерін мектеп тәжірибесіне енгізумен байланысты. Психолог-практиктер өз жұмыстарын ұйымдастыруда,
... ... ... әдістемелік материалдарға және т.с.с. көмектерді қажетсінуде. Өкінішке орай өзіміздің
... ... ... тілімізде осы айтылған мәселелерге байланысты материалдар кемде кем. Бала
... ... ... педагогикалық психологияның ғылыми жетістіктерін, білім беру жүйесінде жүзеге асырудың
... ... ... жолының бірі мектепте психологаялық қызмет атқаруды жеткілікті деңгейге көтеру.
Даралық-типологиялық
... ... ... негізінде зейінді дамыту мүмкіндіктері педагогтарға оқушылардың жеке басына тән
... ... ... ғылым негізінде терең зерттеу арқылы бұл қасиеттердің бір түрін
... ... ... түрінен ажырата білу және осыған сәйкес алуан түрлі педагогикалық
... ... ... қолданып оқушылардың зейініне ие болуға әрекеттену мұғалімдердің негізгі міндеттерінің
... ... ... Сабақта оқушылардың зейінін ұйымдастыру үшін, қолданылатын әдістер темперамент типтеріне,
... ... ... сәйкес болғаны тиімді. Жұмыста даралық-типологиялық ерекешелік негізінде зейінді сипаттау
... ... ... алады.
Оқыту барысында балалар білімді, іскерлік және дағдыны меңгереді. Білімді
... ... ... өзіне тән көптеген ерекшеліктері бар. Оны толық меңгеруге барлық
... ... ... тек қана мектептерде жасалады. Оқу ici мазмұнының ерекше өзгешеліктері
... ... ... оның нeгiзгi белгісі ғылыми жаңалықтap, ғылым заңдар мен соларға
... ... ... практикалық міндеттерді шешудің жалпы тәслдерін құрайды. Тек оқыту ісінде
... ... ... ғылыми білімдерді және соларға сәйкес іскерліктерді ілгеpi негіздеп
... ... ... нәтижесі ретінде байқалады.
Оқу іс-әрекетінің белгілі бip құрылымы болады. Оның
... ... ... бөліктері мыналар:
1) оқу ситуациялары (немесе міндеттері);
2) оқу әрекеті;
3) бақылау;
... ... ... бағалау.
Гальпериннің анықтаған оқу әрекетінің әр сатысына жеке тоқтап
... ... ... ситуацияларының ерекшеліктері. Оқу ситуациялары бірқатар бөліктермен
... ... ... сипатталады. Біріншіден,
... ... ... мұнда
... ... ... балалардың қасиеттерін бөліп алудың немесе нақтылы тәжірибелік қабілеттердің
... ... ... кейбір кластарын шешудің жалпы тәсілдерін
... ... ... игеретіндіктен, осы тәсілдердің бейнелерін қайта жасау оқу жұмысының мысалы
... ... ... келтіреді.
Нақтылы-тәжірибелік міндеттер тікелей өмірлерінің мазмұны болады және мәнді нәтижелерге
... ... ... оқу әрекеттерінің ерекшеліктері. Оқу ситуацияларында оқушы жұмысы
... ... ... түрлі ic-әрекеттерден құрылады.
... ... ... Олардың арасынан оқу әрекеттері ерекше орын алады. Оқушылар оқу
... ... ... оқудың жалпы әдістері үлгілерінің және оларды қолдану шарттарын қостаудың
... ... ... тәсілдерін қайта жаңғыртып игереді. Бұл әрекеттер ақыл-ойды дамыту шеңберінде
... ... ... орындалады.
Олардың құрамы біртектес емес.
... ... ... Кейбір оқу әрекеттеріне
... ... ... кез келген оқу материалдарын
... ... ... игеру, екіншілеріне берілген
... ... ... материалдарының көлемінде жұмыс iстеу, үшіншілеріне жекелеген кейбір
... ... ... қайта жасау тән. Мысалы, берілген
... ... ... үлгілерді бейнелеуге
... ... ... мүмкіндік беретін әрекеттердің көптеген
... ... ... түрлері барлық пәндерді
... ... ... барысында қолданылады. Оқып
... ... ... үйрену объектісіне
... ... ... байланысты мұндай
... ... ... графикалық, заттық, кеңістіктік, сөздік сипаттамалық және т.б. болуы
... ... ... Материалды мағыналық жағынан қайта топтау, оның тірек схемаларын анықтау,
... ... ... қисынды схемасын және жоспарын жасау бұл зерттеу сипатындағы
... ... ... игеруге ұқсас әрекеттер.
Бұл мәселе тиімді шешілуі үшін
... ... ... бастауыш сынып оқушылары оқу жаттығуларын орындаулары
... ... ... тиіс. Оны грамматикалық меңгеру ерекшеліктерімен А.В.Петровскийдің
... ... ... сүйеніп анықтауға болады:
-бастапқы сөзді өзгерту және оның әр вариантты
... ... ... қысқа сөздерді табу;
-тапқан сөздің мағынасын салыстыру және метафораларды белсенді
... ... ... сөздің формаларын салыстыру метафораларын белсенді ету;
- берілген сөздің метафораларының
... ... ... мағынасын ашу.
Оқу-тәрбие үдерісінде зейінді тұлғалық қасиет ретінде қарастыру
... ... ... зерттеулер негізінде талданды. Тұлғаға-бағдарлай оқыту тұжырымын талдауда, тұлға туралы
... ... ... нәтижелі сараптамасы қарастырылды: бірінші тобы (әлеуметті-динамикалық) - тұлғаның дамуы
... ... ... әлеуметтік орта мен тәрбиенің әсерінің жетекші рөліне негізделеді (Скиннер,
... ... ... екінші тобы (психодинамикалық), нәсілдік, туыла берілетін инстинктер және биологиялық
... ... ... - тұлғаны дамытуға негізгі және анықтаушы күш ретінде алынады
... ... ... үшінші тобы (субъекті-динамикалық), адамның тұлғалығы - ерекше тұтастық, басынан
... ... ... дамытуға, адами мәнін іске асыруға қабілеттігі (Адлер, Маслоу, Роджерс
... ... ... қарастырылды.
Қазіргі жағдайда оқушыларда зейінді тәрбиелеу, ең алғашында адамның өз
... ... ... қожайын болуына көмектесетін тұлғалық сапаларды, мақсатқа бағытталған белсенділігін қамтамасыздандыруы
... ... ... Тұлғаға бағдарлай оқыту мен тәрбиелеудің бүгінде психологиялық үш бағыты
... ... ... алған:
1. Оқушыны таным субъектісі ретінде қарастырып және баланың танымдық
... ... ... қабілеттері мен қызығушылықтарының негізінде, оқу іс-әрекетінде және оқудағы жүріс-тұрысын
... ... ... асыра алатындай етіп оқытуды ұйымдастыруды ұсынады [Якиманская];
2. Оқушыны іс-әрекет
... ... ... ретінде, оқытуды оның өмірлік тәжірибесінің (танымдық тәжірибесін, қарым-қатынасын, нәтижелі
... ... ... шығармашылығын және т.с.с.) негізінде ұйымдастыруды ұсынады [Серикова]. Тұлғаға бағдарлай
... ... ... болмыстық қасиеттерді қалыптастырумен ғана емес, толығымен олардың көрініс беруіне
... ... ... білім беру үрдісінде тұлғалық функциялардың дамуына жағдай жасайды;
3. Оқушыны
... ... ... ретінде түсіну, дамыту мүмкіндіктерін оқытуда ғана емес, тұлғаға бағдарлай
... ... ... үрдісінде жасының мүмкіндігіне, педагогикалық үрдістің мәдени сәйкестілігіне сүйеніп -
... ... ... танымдық әрекеттің, жалпы іс-әрекеттің және мәдениет субъектісі ретінде -
... ... ... тасымалдаушы, пайдаланушы, жасаушысы болуы тиіс [Бондаревский].
Зерттеу нәтижелері
... ... ... және әдістемелік тұрғыдан ұсынылғанның басқа бағыттардан ерекшелігін бекітті. Зерттеу
... ... ... іс-әрекетінің нәтижелілігінің зейін қасиеттеріне тәуелділігін көрсетті.
Мұнда зейінді эксперименталды зерттеу
... ... ... ақпарат береді. Ол тек даралық ерекшеліктерді ғана емес, адамдағы
... ... ... зейін қасиеттерінің – шоғырлануы және бөлінуі немесе зейіннің ауысуы
... ... ... тұрақтылығы арқылы оқушының өзін-өзі тәрбиелеуін реттеуші ретінде көрсетуге болады.
... ... ... тұрақтылығы – адамның табандылығының көрсеткіші десек, зейіннің тұрақтылығын эксперименталды
... ... ... әдістемелер қандай да бір табандылықты анықтауға, ал сыртқы тітіркендіргіштерге
... ... ... бөлінуін зерттейтін әдістемелерді ұстамдылықты анықтауға пайдалануға болады (3-кестені қараңыз).
Кесте
... ... ... – Тәрбие үрдісіндегі жетекші әдістері мен тәсілдері
Тәрбие үрдісінде
ынталандыру Өзін тәрбиелеуде
тұлғаның
жинақылығы Тәрбиелеудегі
релаксация
әдістері Өзін
... ... ... релаксация
әдістері
Стимулдау
(қолдау) әдістері:
1.Іс-әрекеттін
нәтижелігіне
және әлеуметтік
және жекелік
маңыздылығына
сенім туғызу
2. Міндеттері мен
тапсырмаларына
талап деңгейін
көтеру
3. Мәселелі
... ... ... жасау
4. Дискуссия
ситуациясын
жасау
5. Өнегелі
ситуацияны жасау
6. Рөлдік қатынас
ситуациясын
жасау
7. Мадактау және
ескерту Шоғырлану
әдістері:
1.Іс-әрекеттің
Нәтижелігіне
және әлеуметгік
және
... ... ... сенімін
туғызу
2. Міндеттері мен
тапсырмаларына
талап деңгейін
көтеру
3. Мәселелі
ситуацияны жасау
4. Дискуссиялы
ситуацияға қатысу
5. Өнегелі
ситуацияны
... ... ... Рөлдік ситуа-
цияға қатысу
7. Өзін мадақтап және ескерту 1.Тәрбиеленушілердің зорлануларын жеңілдетугесендіру
2.
... ... ... мен тапсырмаларына талаптарды төмен дету
3.Психикалық зорлануды ығыстыратын ситуация туғызу
а)
... ... ... қолдану
ә) Арнайы позаны қолдану арқылы мысалы «ат жүргізушінің»
б) маңыздылығы
... ... ... іс-әрекет терге ауысу т.с.с.
4. Гипноз 1 .Тәрбиеленушілердің зорлануларын жеңілдететініне сендіру
2.Міндеттері
... ... ... тапсырмалардың қиындықтарына талаптарды төмендету
З.Өз бетімен психикалық зорлануды ығыстыру:
а)Функционалды музыка
... ... ... арқылы,
ә)Арнайы позаны қолдану арқылы мысалы «ат жүргізушінің»
б)Маңыздылығы төмендеу іс-әре
... ... ... ауысу т.с.с.
4.Аутогенді жаттығу
Тұжырым ретінде зейін мүмкіндіктерін дамыту алгоритмі ұсынылды
... ... ... 13)
Сурет 13 – Зейін мүмкіндіктерін дамыту алгоритмі
Сонымен, ұсынылған тұлғаға-бағдарлай
... ... ... тұжырымы педагогтарға келесі міндеттерді жүктейді: біріншіден психологиялық қызмет жүйесімен
... ... ... оқу іс-әрекетінде субъект-субъектік қатынасқа негізделе, оқушының тұлғалық дамуын қамтамасыздандыру;
... ... ... оның танымдық әрекетінде зейін функцияларының мүмкіндіктерін ескере интеллектуалды дамуына
... ... ... туғызу; үшіншіден, оның санасында әлемнің тұтастық бейнесін зейіннің таңдамалылық
... ... ... негізделе қалыптастыру.
Тұлғаға бағдарлай оқытудың мәдени-ғылыми тұрғыдан қалыптасуының мазмұны:
- баланың мәдени
... ... ... өзін өзгертуге қабілетті субъект ретінде қатынас жасау;
- педагог бала мен
... ... ... арасын байланыстырушы, мәдениет әлеміне енгізуші және оның мәдени
... ... ... өздігінше дара анықтай алуында тұлғалығын қолдаушы ретінде қатынас жасау;
- білім
... ... ... мәдени үрдістің қозғаушы күші ретінде, мақсаттарына жетуде, олардың мәдени
... ... ... дамуына бірлесіп қатынас жасау;
- мектепте мәдени-білім беретін, балалар мен ересектер
... ... ... мәдени үлгілер жасалатын, тәрбиелейтін кеңістік ретінде қатынас жасау.
Зерттеу мақсаты
... ... ... зейін қасиеттерінің даму деңгейі және солармен ұштасатын тұлғалық қасиеттерді
... ... ... бақылау, өзін-өзі басқару және өзін ұйымдастыру) қалыптастыру, тұлғаға-бағдарлай окыту
... ... ... анықтайтын, яғни өзін жетілдіруге мүмкіндік туғызатын төртінші теориялық-әдіснамалық бағыт
... ... ... қарастырылды.
Психологиядағы зейіннің көлемін тәжірибелік зерттеулер мәліметтері бойынша 4-6 жекелеген
... ... ... объектісіне тең. Зейіннің қарқындылығы зейіннің терең шоғырлануы мен көлеміне
... ... ... ететіні жекелеген нысанның бөлігін бақылау барысында айқындалды. Зейіннің қарқындылығы
... ... ... күштілігі онын шоғырлануын шектемейтіні де анықталды. Тұлға іс-әрекетінің нәтижелілігінің
... ... ... қасиеттеріне тәуелділігін зерттеуде оқу-тәрбие үрдісін ұйымдастыруда оқушылар зейінінің жекелік
... ... ... жас ерекшеліктерін, оқу іс-әрекетінің түрін ескеру қажет. Зейінді анықтағанда,
... ... ... санаулы объектіні қамтитынын: бірнеше
... ... ... әсердің бірін анық,
... ... ... қалғандарын анық
... ... ... емес қабылдайтынын да ескеру қажет.
3.3 Үлгерімі төмен оқушылар зейін
... ... ... қалыптасуын салыстырмалы түрде эксперименттік зерттеу және психологиялық қызмет арқылы
... ... ... іс-әрекетін тиімді ұйымдастыру негізінде зейін қасиеттерін дамыту
Психология ғылымында қойылған
... ... ... шешуге мүмкіндік беретін бірқатар тексерілген әдістер белгілі. Бір мезгілде
... ... ... үлкен тобын зерттеуге мүмкіндік беретін, әрі жиі қолданылатын әдіс
... ... ... сынақ" әдісі. Бұл әдістің құндылығы зерттеушіге сыналушыларда зерттелетін зейін
... ... ... мәніне байланысты түрлі көрнекілік құралдар арқылы тапсырмаларды беру мүмкіндігінде.
Зейін
... ... ... қасиеттерінің даму деңгейінін, өлшем бірліктері бірдей болғандықтан оларды салыстыруға
... ... ... туғызады. Сыналушыларды "корректуралық сынақ" әдісімен бағалауда, ең үлкен қиындық
... ... ... бір көрсеткіште жұмыстың жылдамдығы мен нақтылығының үйлесімділігі. Түрлі зерттеушілер
... ... ... нәтижелерін өңдеудің әр түрлі тәсілдерін ұсынады. Біз жұмыста А.А.Генкин,
... ... ... М.П.Шектердің өңдеу тәсілдерін басшылыққа алдық.
Орта сынып оқушыларын оқытуда жаңа
... ... ... зейінінің бейімделу мәселелерін зерттеуде бірнеше аспектілер белгіленді: әлеуметтік, психофизиологиялық,
... ... ... және психологиялық. Мұндай зерттеулер оқушылардың бейімделу үрдісін макроқұрылымдар деңгейінде
... ... ... 4 – Орта сынып оқушыларының жаңа жағдайларға зейінінің бейімделу
... ... ... аспектілері Әлеуметтік
Психофизиологиялық
Педагогикалық
Психологиялық
Мәселені микроқұрылымдық сараптау негізінде шешуге мүмкіндік беретін зейіннің "тұлғаның
... ... ... іс-әрекетінде ұйымдастырушы және бағдарлаушы" функциясы ретінде зерттеу маңызды.
Өтпелі кезеңдегі
... ... ... бейімделу ерекшеліктерін анықтауда Астана
... ... ... мектептердің орта сынып оқушылары және Тұран-Астана университетінің 1
... ... ... студенттері салыстырыла отырып сыналушылар ретінде зерттелді.
Зерттеу барысында оқушылар мен
... ... ... зейіндерінің негізгі қасиеттерінің (ауысуы, бөлінуі, тұрақтылығы, көлемі) деңгейлерін анықтау,
... ... ... қасиеттерінің ішкі функционалды ара қатынасын қарастыру, зейін көрсеткіштері мен
... ... ... және жоғары оқу орнындағы оқытудың нәтижелілігі арасындағы байланысты зерттеу
... ... ... қойылды.
Сурет 10- Зейіннің қасиеттері
Зейіннің тұрақтылығын, бөлінуін және ауысуын
... ... ... сақиналарынан құрастырылған корректуралық кестелер көмегімен зейіннің көлемі - тахистоскопты
... ... ... арқылы зерттелінді. Сыналушылар зейіндерінің тұрақтылығын зерттеуде кестеде зерттеуші атаған
... ... ... бір түрін сызу ұсынылды. Зейіннің бөлінуін зерттеуде сыналушыларға қатар
... ... ... тапсырмалар ұсынылды. Олар бір сәтте корректуралық кестенің белгілерінің бір
... ... ... сызып, зерттеуші атаған сандар қатарынан барлық 1 және 3
... ... ... таңдап қосып отырды.
Эксперименттің соңында әр сыналушы алынған нәтижелерді корректуралық
... ... ... жазып отырды. Зейіннің ауысуын зерттеу барысында сыналушылар алғашқы 30
... ... ... арасында таңбалардың бір түрін, келесі 30 секундта басқаларын және
... ... ... сызып отырды.
Сызылатын таңбалардың түрі және бір түрден екіншіге ауысу
... ... ... зерттеуші тіркеп отырды. Зейіннің көлемі тахистоскоп көмегімен зерттелінді. Сыналушыларға
... ... ... әрқайсысында 9 әріп жазылған 3 сынақ ұсынылды. Ұсынылыған ақпаратты
... ... ... қабылдап корректуралық кестенің екінші бетіне жазуға тиіс болды. Үшінші
... ... ... нәтижелері бойынша зейіннің көлемі есептелді.
Зейіннің тұрақтылығы мен ауысуын зерттеулері
... ... ... қосымша түзетулер қажет болмады. Өйткені, екі жағдайда да сыналушылар
... ... ... таңбаны сызып отырды.
Зейіннің бөлінуін зерттеу барысында зерттеуші атаған сандардың
... ... ... анықталған қосындысы сыналушы есептеп тапқан қосындысымен сәйкестенбеуі зерттеудің сонғы
... ... ... әсер етуі тиіс. Мұндай жолмен алынған мәліметтерді өңдеу арқылы
... ... ... нәтижелері өзара салыстырылды. Эксперименттік әдістермен қатар - байқау, анкеталық
... ... ... әңгімелесу әдістері де қолданылды (кесте 5).
Кесте 5 - Зерттелген
... ... ... қасиеттерінің көрсеткіштері
Зерттелген контингент
Зейіннің ауысуы
Зейіннің бөлінуі
әрекеттің бір түрінен басқасына әрекеттің екі
... ... ... біріктіру әрекеттің үш түрін біріктіру
Оқушылар 82 16 6
Студенттер 14 77 17
Орта сынып оқушыларының сабақтағы жұмыс тәртібін
... ... ... нәтижелері, олардың өздерінің зейіндерін іс-әрекеттің бір түрінен екіншісіне ауыстыруда
... ... ... оқу ақпаратының 80-85% пайызын қабылдайтыны анықталды. Студенттердің аудиториялық дәрістердегі
... ... ... іс-әрекеттері осы мезгілдегі олардың зейіндерінің негізгі қасиеттерінің көрінуінің ерекшеліктерін
... ... ... көпшілігінде іс-әрекеттің бірнеше түрін біріктіргенде өтетіні байқалды, яғни зейіннің
... ... ... іске асатынын кең ауқымды хронометраж көрсетті. 4-ші кестедегі көрсеткіштер
... ... ... оқушылар мен студенттер зейіндерінің зерттелген қасиеттерінде статистикалық айырмашылықтар байқалады.
... ... ... көрсеткіштер бойынша оқушылар мен студенттер зейіндерінің ауысу және бөліну
... ... ... деңгейлері әр түрлі екені көрінеді.
Сонымен іс-әрекет үрдісінде еңбектену
... ... ... қандай психикалық қасиеттерге басым жүктеме болса, солардың жылдамырақ дамитыны
... ... ... жетілетіні мақұлданады.
Орта сынып оқушылары мен студенттердің зейіндерінің зерттелген қасиеттерінде
... ... ... айырмашылықтар тіркеледі. Алынған мәліметтер осы құрылымның сапалық айырмашылықтарын көрсетеді
... ... ... 6).
Кесте 6 - Оқушылар мен студенттердің зейін қасиеттерінің деңгейі
Зерттелген
... ... ... бөлінуі
Х± σ Зейіннің ауысуы
Х± σ Зейіннің көлемі
Х± σ
Орта сынып оқушылары 0,92±0,25 0,89±0,17 1,06±0,08 3,57±0,2
1-ші курс
... ... ... критерийі
(t) 1,25 1,13 1,21 1,28
Сонымен бірге бұл көрсеткіштер зерттеліп отырған кезеңде (жоғары оқу
... ... ... оқытудың басында) студенттердің зейіндері осы оқытудың ерекшеліктеріне әлі бейімделмегендіктен,
... ... ... зейіндерінің орта сынып оқушыларына тән қасиеттері тереңірек дамығанын көрсетеді.
Оқушыларда
... ... ... тұрақтылығы мен оның бөлінуі және ауысуы арасында тығыз корреляциялық
... ... ... болатынын және осы қасиеттердің олардың зейіндерінің көлеміне тәуелсіздігі байқалады.
Корреляциялық
... ... ... оқушылардың зейіндерінің ішкі функционалдық құрылымдарында негізгі ядро (ауысу, тұрақтылық,
... ... ... болатынын көрсетеді және зейіннің ауысуы мен бөлінуінің арасында тікелей
... ... ... байланыстын жоқтығына дәлел.
Студенттер зейіндерінің бірінші оқу семестрінің басында ішкі
... ... ... құрылымының ерекше сипаттары болып зейіннің тұрақтылығы мен ауысуының арасында
... ... ... корреляциялық байланыстың болатыны және зейіннің ауысуы мен көлемінің арасында
... ... ... төмендігі және барлық басқа зерттелген қасиеттердің түрлі жағдайлардағы корреляциялауда
... ... ... мәнді байланыстар жоқ екені көрінді.
Алынған мәліметтер тұтастай зерттелген оқушылар
... ... ... студенттердің зейіндерінің жеке қасиеттерінің даму деңгейі бойынша ішкі қызмет
... ... ... бойынша өзгеше екені көрінді. Зерттеуде 1-курс студенттерінің үлгерімі мен
... ... ... қасиеттерін сипаттайтын көрсеткіштерінің феноменологиясы анықталды (кесте 7
Кесте 7 -
... ... ... қасиеттерінің үлгерімі мен корреляция коэффициенттері
Үлгерімдері
Зейіннің қасиеттері
Зейіннің тұрақтылығы Зейіннің бөлінуі Зейіннің ауысуы Зейіннің
көлемі
Мектепте +0,72 +0,40 +0,82 +0,28
Жоғары
... ... ... орнында +0,21 +0,32 +0,27 +0,41
Ескертпе: қысқы емтихандық сессия нәтижелері мен мектептегі аттестаттарының орта
... ... ... негізделген үлгерімі бойынша
Мектепте оқудың нәтижелілігі мен зейіннің аталған қасиеттерінің
... ... ... арасында корреляциялық байланыс бірдей емес екені анықталды.
Зейіннің тұрақтылығы мен
... ... ... көрсеткіштері арасында байланыс кері пропорционалды.
Жоғары оқу орнында зейіннің негізгі
... ... ... көрсеткіштері нәтижелілігі арасындағы байланыстың төмендігінің себебі студенттердің оқу үрдісіне
... ... ... дәрежеде бейімделмегенінен немесе оқытудың нәтижелігіне зейін деңгейінің ықпалының төмендігінен
... ... ... 8).
Сурет 12 – Оқушылар тобындағы эмпирикалық жиіліктердің өзгеруі
11-ші және
... ... ... суреттегі гистограммаларды салыстырсақ: оқушылар тобындағы 3-ші және 4-ші жіберілулерде
... ... ... төмендеуінің сақталғанын, ал студенттер тобындағы 2-ші
... ... ... төмендеу алдыңғыдан да басым екенін байқаймыз. Соңында оқушылар мен
... ... ... топтарындағы кездесетін жіберілулердің максималды саны анықталды. Бөлінулердің салыстырылуы жуық
... ... ... орындалды. Студенттер мен оқушылардың сұрыпталған сөздердің жіберілуінің бөлінуі өзара
... ... ... 0,01-ден төмен (р < 0,01). Оқушылар қате бөлінулерінен екі
... ... ... максимумды байқауға болады (0 және 5 жіберілулер), бұл қатенің
... ... ... себебі болуын дәлелдейді.
Пуассон заңымен зейіннің таңдамалығының бөлінуі арасындағы тәуелділік
... ... ... Зерттеуде әдеттегі модель қолдануға келмеді, себебі: орташасы мен дисперсия
... ... ... біріне тең емес және бірінші таңдауда 0,91 мен 1,96-ға,
... ... ... таңдауда 2,29 және 5,43 сәйкес болғандықтан, жүргізілген жұмыстардың нәтижесі
... ... ... сыналушыларда кейбір оқу және оқудан тыс тапсырмаларды орындауда өзін-өзі
... ... ... әрекеті сарапталды.
Оқушылардың оқу іс-әрекеттеріндегі оқу ақпараттарын қабылдау үрдісі көбінесе
... ... ... ауысу негізінде өтеді. Ал студенттердің іс-әрекеттері көбінесе зейіннің бөлінуі
... ... ... іске асады. 1-ші курс студенттерінің оқу іс-әрекеттерін қиындататын себептердің
... ... ... олардың зейіндерінің дамуы мен құрылымдарының уақытша сәйкестенбеуі және жоғары
... ... ... орнындағы оқу үрдісі тарапынан оған қойылған талаптар. Оқушылар мен
... ... ... өтпелі кезеңдегі зейіндері жеке қасиеттерінің даму деңгейі бойынша емес,
... ... ... ішкі функционалдық құрылымы бойынша ерекшеленеді.
Зейіннің жеке қасиеттерін зерттеудегі әдістемелер
... ... ... анықтаушы экспериментті жүргізуге арналған "Зейінді бағалау" Мюнстерберг-Дворяшинаның және Бурдонның
... ... ... сынақ" стандарттық кестелері негізге алынды. Зейіннің шоғырлануын, тұрақтылығын және
... ... ... мен жұмыстың өнімділігін зерттейтін әдістеме модификацияландырылып құрастырылды. Модификацияланған әдістеменің
... ... ... статистикалық хи-квадрат критерийі арқылы тексеріліп, сыналушылар жауаптары (хаттамаға) жасалған
... ... ... тіркеліп, өңделіп сарапталды (кесте 8).
Топтарының дұрыс жауаптарының балдық және
... ... ... көрсеткіштерінің динамикасы (сурет 14).
Сурет 14 – Сыналушы топтардың жинаған
... ... ... сәйкес дұрыс жауаптарының пайыздық және балдық көрсеткіштерінің динамикасы (сыналушылар
... ... ... – 32)
14-ші суреттегі диаграммадан анықтаушы экспериментке қатысқан 32 (100%)
... ... ... пайыздық көрсеткіштері бойьшша топтарға бөлінді: 10 балл жинаған -2
... ... ... (6%); 9 балл жинаған -11 сыналушы (22%); 8 балл
... ... ... - 12 сыналушы (38%); 7 балл жинаған -7 сыналушы
... ... ... Зерттеу нәтижесінде анықталған орташа көрсеткіш -8,5 балл. Сыналушылар зейіндерінің
... ... ... мен тұрақтылығы орташадан жоғары, ал, дұрыстық коэффициентінің көрсеткіші мен
... ... ... өнімділігінің арасында тура пропорционалды тәуелділіктерін талдағанда дұрыстық (Д*) пен
... ... ... (Өк) коэффициентерінің арасында тығыз байланыс байқалды, яғни өнімділік коэффициентінің
... ... ... дұрыстық коэффициентіне тәуелді. Мұндай тәуелділік сыналушылар зейіндерінің қасиеттерін (шоғырлануын
... ... ... тұрақтылығын) дамыту мүмкін екенін көрсетеді.
Оқу материалын тиімді жоспарлау арқылы
... ... ... қасиеттерін дамытуға арналган зерттеулер өзін-өзі бақылау дағдысын қалыптастыру мақсатында
... ... ... Жоспарлау, түзету, бақылау кезеңдері енген кең өрісті іс-әрекет, оқушының
... ... ... қатынасы арқылы орындалады, біртіндеп өзін-өзі бақылау оқушының ішкі қысқартылған
... ... ... айналады. Сонымен іс-әрекеттің әр кезеңіндегі зейін қасиеттері оқушының жағымды
... ... ... қалыптасу үрдісіне байланысты дамиды. Зейіннің реттеуші рөлін дамытатын негізгі
... ... ... - оқушының оқуға деген қызығуы мен жауапкершілігінің артуы. Мектептегі
... ... ... практикасы көрсеткендей, қызығушылық пайда болу үшін жаңа материалды түсіндіруде
... ... ... бекітуде оқушыларда белсенді ой-әрекет орын алуы қажет. Ақыл-ой белсенділігінің
... ... ... оған ыңғайлы жағдайлар, оқушының зейінін оқу жұмысына шоғырландырады.
Зерттеудегі дамытатын
... ... ... міндеттері:
- тұлғаны кешенді психологиялық ықпалмен дамытады деген қағиданы ұстанып мектептегі
... ... ... қызмет атқарудың уақыт тәртібіне сәйкес психологиялық түзету (коррекция) жаттығуларының
... ... ... құрастыру;
- балалардың оқудан тыс уақытын, олардың зейіндерінің қасиеттерін психологиялық
... ... ... тәсілдерінің көмегімен дамытуға пайдалану;
- эксперименталды топта іске
... ... ... міндеттердің нәтижелілігін, констатациялаушы экспериментке даярлаған
... ... ... бланкілерді сыналушылардың зейін қасиеттерінің деңгейін зерттеп математикалық өңдеу
... ... ... салыстыру.
Дамытатын экспериментке мұндай әдістемелік материалды құрастыруда психологиядағы іс бағытының
... ... ... және Леонтьевтің іс-әрекет теориясына сүйендік. Әрекеттің психологиялық механизмінің басты
... ... ... іс бағытының негізі.
Іс бағыты негізінің бірінші типін әрекеттің үлгілері
... ... ... өнімі құрайды. Әрекетті орындау тәртібі туралы нұсқау берілмейді. Оқушы
... ... ... "көрмей-білмей" сынақтан өтеді. Мұнда зейіннің қасиеттері дамымайды.
Іс бағыты негізінің
... ... ... типінде әрекеттер үлгілеріне қосымша жаңа материалмен қалай әрекет жасауға
... ... ... беріледі. Оқушы жасалатын әрекет бойынша материалды талдайды, яғни оның
... ... ... жағдайдың өзгерілуінде тұрақты және жаңа тапсырмаға ауысады. Бірақ ауысу,
... ... ... тапсырмадағы бөлімдердің, жаңа тапсырма бөлімдерімен сәйкес келуімен шектеледі. Мұндай
... ... ... жиі кездеседі, яғни, зейіннің жеке қасиеттеріне жағымды ықпал етіп,
... ... ... дамытады. Осы жолмен оқытуды ұйымдастыратын мұғалім, оқушы әрекетінің іске
... ... ... негізін, өзінше құрастыруға, белсенді әрекет жасауына жағдай жасауы тиіс.
... ... ... ұсынылған тапсырма материалының жеке бөлімін орындауға бағыт, дәнекер болатын
... ... ... және ара қатынастар арқылы, өзінше орындауға дағдыландыру қажет. Оқушыны
... ... ... материалдың жалпы құрылысының принципін түсінетін етіп және сол принципті
... ... ... талдаудың тәсілдерімен қаруландыру қажет.
15-ші суретте
... ... ... сыналушылардың жинаған
... ... ... пайыздық көрсеткіштері диаграмма түрінде бейнеленді.
Сурет 15
... ... ... Сыналушы топтардың дұрыс жауаптарының пайыздық
көрсеткіштері
Суреттегі диаграммадан экспериментке қатысқан 27
... ... ... сыналушылардың пайыздық көрсеткіштері негізінде 9 бал жинаған 2 сыналушы
... ... ... 8 бал жинаған 11 сыналушы (41%); 7 бал жинаған
... ... ... сыналушы (38%); 6 бал жинаған 4 сыналушы (13%) 4
... ... ... бөлінді.
Мұндай көрсеткіштер:
біріншіден, олардың зейінінің шоғырлануы мен тұрақтылығы орташадан жоғары
... ... ... дәлелдейді;
екіншіден, сыналушылардың іріктелген топтарының балдық көрсеткіштерін дамытуға мүмкіндік бар
... ... ... айқындайды, яғни сыналушылар зейінінің аталмыш қасиеттерін дамытуға мүмкіндік бар
... ... ... мақұлдайды.
Практикалық педагогикалық психология мен білім беру жүйесіндегі психологиялық қызметтің
... ... ... білім беру жүйесіндегі психологиялық қызметті ұйымдастыру, оның жетекші рөлі
... ... ... практикалық психологтардың міндеттері; білім сферасындағы практикалық психологтардың іс-әрекеттерінің түрлері;
... ... ... қызмет арқылы оқу іс-әрекетін тиімді ұйымдастыру
... ... ... негізінде зейіннің
... ... ... қасиеттерін дамыту
... ... ... мүмкіндіктері қарастырылды.
Психологиялық қызметтің алдына келесі міндеттер қойылды:
- мұғалімге оқытудың мазмұны
... ... ... әдістерін даралауға көмектесу;
- балаларға білім алудың жолын таңдауға көмек беру.
Мектептегі
... ... ... қызметтің арнайы міндеті дамуында мәнді ауытқушылықтары физикалық, ақыл-ой немесе
... ... ... ығысушылығы бар, яғни әдеттегі мектептерде оқыту мүмкіндіктері төмен балаларды
... ... ... анықтау. Статистикалық көрсеткіштер бойынша, арнайы көмек талап етілетін, ерекше
... ... ... оқыту және тәрбиелеуді қажетсінетін балалар оқушылардың 10% пайызын құрайды.
Мектеп
... ... ... оқушылардың жас ерекшелігіне қарай түрлі міндеттер атқарады. Мектепке дейінгі
... ... ... бастауыш мектеп жасындағыларға эмоциялық тәрбиелеуде, тұлғалық қасиеттерін қалыптастыруда, ақыл-ой
... ... ... негізгі тәсілдерін үйретуде қолдау көрсету тиіс. Жеткіншек жасындағыларға психологиялық
... ... ... негізінен екі міндетті:
1. Қатынаста қиындықтары бар балаларды анықтау;
2. Мектептегі
... ... ... оқушылардың эмоционалдық реакцияларына зейін бөлу. Мектеп психологының басты міндетін
... ... ... мамандықты таңдауларына көмек беру құрайды.
Білім беру жүйесінде психологиялық қызметті
... ... ... және практикалық психологтардың міндеттеріне сәйкес балаларды оқыту мен тәрбиелеуде
... ... ... практикалық пайдалану тәжірибесі алғаш рет XX ғ. басында пайда
... ... ... және (1989) халыққа білім беру жүйесінде психологиялық қызмет атқару
... ... ... құрастырылған, бүгінде олар кең өрісті пайдаланылуда.
Бүгінде түрлі профильді аудандық,
... ... ... аймақтық психологиялық қызмет атқару орталықтарына білім беру мекемелерінде практикалық
... ... ... қызметін білетін немесе жоғары білімдері болып, балалар практикалық психологиясы
... ... ... арнайы факультеттерде, курстарда қайта дайындықтан өткен мамандар жұмыс атқаруда.
Психологиялық
... ... ... арқылы оқу іс-әрекетін тиімді ұйымдастыру негізінде зейіннің қасиеттерін дамытуда
... ... ... психологтардың кең өрісті таралған міндеттерінің бірі — балалар ақыл-ойының
... ... ... олардың сапасын және қабілеттерін анықтау (диагностикалау). Біздің елімізде білім
... ... ... психологиялық қызметтің іс-әрекеттерінің мақсаты - оқушылардың психикалық және тұлғалық
... ... ... қамтамасыздандыру.
Практикалық психологтың мектептегі жұмысының мазмұны келесіде:
- мектепте оқытуға байланысты балалардың
... ... ... дайындықтарын анықтау, мұғаліммен біріге
... ... ... оларды мектепке бейімдеу
... ... ... жоспарлау;
- балалардың даралық ерекшеліктерін (қызығушылықтарын,
... ... ... қабілеттерін, сезімдерін, өмірдегі мақсаттарын т.с.с), сонымен бірге әр
... ... ... кезеңіндегі даму міндеттерін ескере мұғалімдермен
... ... ... және ата-аналармен біріге дамытатын
... ... ... құрастырып іске асыру;
- балалар өміріндегі әр өтпелі, ауыспалы жайттарды
... ... ... бақылауға алу;
-үлгірімі, тәртібі
... ... ... балаларды анықтап
... ... ... түзету (коррекциялық) жұмыстарын ұйымдастыру;
- оқушылардың оқыту және
... ... ... үрдісінде қиындықтар тудыратын интеллектуалдық, эмоционалдық,
... ... ... еріктік және тұлғалық
... ... ... анықтап (диагностика) оларды түзетуге (коррекция) көмек беру;
- қолайлы психологиялық шырай
... ... ... жасауды қолдау, оқушылардың мұғалімдермен, құрбы-құрдастарымен,
... ... ... ата-аналарымен және басқа адамдармен ара қатынастарындағы бұзылу
... ... ... анықтап және оларды жоюға әрекеттер жасау;
-мектеп администрациясына, мұғалімдерге, ата-аналарға
... ... ... оқьпу мен тәрбиелеудегі психологиялық мәселелерге, зейінді, есті, ойлауды, мінездерін,
... ... ... дамыту сұрақтарына байланысты кеңестер
... ... ... беру;
-оқушылардың сұрақтарына оқу іс-әрекетіне,
... ... ... өзін-өзі тәрбиелеуге, өзін анықтауға,
... ... ... ересектермен және
... ... ... қатынастарындағы мәселелерге жеке және топтық кеңестер (консультация)
... ... ... бағдарлау жұмыстарына белсенді қатынасу.
Бүгінде қоғам психология ғылымынан оқыту-тәрбиелеу үрдісіндегі
... ... ... шешуге көмектесуді талап етіп отыр. Балаларды зерттеу мен дамытуда,
... ... ... қызығушылығы мен зейінділіктерін анықтауда және жекелік қатынасты қамтамасыз етуде,
... ... ... оқушы мен мұғалімнің шығармашылық өсуіне ықпалы зор болуы тиіс.
ҚОРЫТЫНДЫ
Қазіргі
... ... ... мектептегі оқу-тәрбие үдерісінде үлгерімі төмен оқушылардың зейінін арттыру мәселесі
... ... ... бағдарлай оқыту тұжырымдамасын басшылыққа ала отырып, оқу-тәрбие жұмысының ғылыми
... ... ... негізінде ұйымдастырылуын талап етіп отыр.
Зейін мінез сипаттарында жеке адамның
... ... ... – ой қызметінің дара ерекшеліктерімен, сезім көріністерімен үйлеседі. Байқағыштық,
... ... ... құмарлық сияқты мінез сипаттарында адамның эмоциялық қарым – қатынасы
... ... ... оның зейінінің ерекшеліктері де ақыл – ой қызметінің өзіндік
... ... ... негізінде жинақталады.
Жеке адамдық сипат ретінде құмарлықта зейіннің таным қызметі
... ... ... синтезі сезім негізінде өтіп жатады. Адам баласының психикалық саулығы
... ... ... жерде, адамның туғаннан өлгенге дейінгі даму процесінің негізгі іс
... ... ... әрекет болып табылады.
Орындалған әрекет нәтижесінің жемістілігіне әсер етуші ең
... ... ... фактор – зейін. Зейіннің қатысуынсыз іс - әрекеттің кез
... ... ... келген түрі негізсіз болады. Сонымен, зейін адамды жоғары дәрежелі
... ... ... тұлға болып өсуге жетелейді. Зерттеу барысында алға қойған мақсат
... ... ... міндеттерге қол жеткіздік.
Олар:
Зейіннің психологиялық теориялары негізделді.
Оқушыларда зейіннің сабақтарда шоғырлану
... ... ... жан – жақты талданды.
Оқушыларда зейіннің бастапқы деңгейін анықтау мақсатында
... ... ... бөлімнен тұратын зерттеу жұмыстары ұйымдастырылды.
Зейінді қалыптастырудың әдіс – тәсілдері
... ... ... іс – шаралар ұйымдастырылды.
Зерттеу нәтижелерін талдау мақсатында бақылау экспериментінде,
... ... ... және қалыпқа келтіру эксперименттерінің жүйесі сарапқа салынып, өзгерістер деңгейі
... ... ... білімді практикада қолдану негіздерінде зерттеу жүргізудің нәтижесесі жеткіншектердің
... ... ... қасиеттердің ішінде шығармалануының тұрақтылығының маңызы арта түсетіні анықталды. Мұны
... ... ... қасиеттерін зерттеуге арналған «Бурдон кестесі», «Сандық кесте» т. б.
... ... ... және тренинг көмегімен зерттеу жүргізу арқылы анықталды. Зерттеу жұмысы
... ... ... бағытта орындалып, зейін қасиеттерін қажетті деңгейге дамыту механизмін ашу
... ... ... жүргізілді. Осыған байланысты жүргізілген зерттеу жұмысынан төмендегідей қорытындылар жасалынды:
1.Орта
... ... ... оқушылары оқу іс-әрекеттерінің өзіндік қиыншылықтары олардың зейін қасиеттері құрылымдарының
... ... ... мен мектептегі қойылатын талаптарға сәйкес болмауы. Әсіресе бұл алғашқы
... ... ... орын алуы мүмкін. Оқу іс-әрекеті барысында оқушылардың сабақта бағдарлама
... ... ... қабылдауда басым көпшілігі зейіннін ауысу тәртібіне тәуелді.
Оқушылар іс-әрекеттері зейіннің
... ... ... негізінде іске асады. Зейіннің негізгі қасиеттерінің
... ... ... деңгейі мен интракорреляциялық
... ... ... өзгеруі олардың оқу үрдісіне бейімделуін сипаттаушы көрсеткіші ретінде қабылдануы
... ... ... Оқыту барысында орта сынып оқушыларының зейінін түрлі көрнекілік
... ... ... арқылы ырықты реттеуді тиімді қамтамасыздандыру олардың зейінін қажетті деңгейде
... ... ... Мектеп жоғары оқу орнымен салыстырғанда оқу іс-әрекетінің жаңа
... ... ... мен зейін қасиеттерінің ара қатынастарын ырықты реттеуге жағдай туғызады.
2.
... ... ... динамикалық сипаттары негізінде
... ... ... процессуалды -бағыттылығына, шоғырлануына,
... ... ... шегерілуіне (ұстап қалуына),
... ... ... ауысуына және алаңдаушылығына байланысты зерттеледі. Зейін
қасиеттерінің даму деңгейлерін анықтау
... ... ... психологиялық шарттар
белгіленген жағдайда тұлға іс-әрекетін ұйымдастыруын,
... ... ... өзін бақылауын, басқаруын тиімді
... ... ... жетілдіруге мүмкіндік
... ... ... Бұл келесі
... ... ... жеке жорамалдардың орындалуы арқылы іске асады:
- зейін туралы психологиялық теорияларды,
... ... ... зерттеулерді талдау негізінде;
- зейін қасиеттерін зерттеудің теориялық-әдіснамалық бағытын анықтауда;
- зейіннің түрлері
... ... ... қасиеттерінің мазмұнын айқындап талдауда;
- зейін қасиеттерін эксперименталды зерттеп оларды дамытудың
... ... ... шарттарын белгілеу арқылы;
- зейін қасиеттерін жетілдіруде тиімді психологиялық көмекті ұйымдастыру.
3. Зейіннің
... ... ... тек қана бір объектіге ұзақ шоғырлана алуымен ғана емес,
... ... ... бірге іс-әрекеттің белгілі түріне ұзақ шоғырлана алу қабілетімен де
... ... ... Тұрақтылықты тек қана зейін параметрлерінің статистикалығы және
... ... ... өзгерілмеуі деп түсінбеу
... ... ... керек. Эксперименталды зерттеулердің дәлелі бойынша, зейін берілген
... ... ... аралығында ырықсыз толқуы мүмкін ("зейіннің флуктуациясы" деп аталады). Мұндай
... ... ... аралығы, әдетте екі-үш секундқа тең (ең ұзағы 12
... ... ... Мұнда тұрақтылық тану объектісінің немесе атқарылып
... ... ... жатқан іс-әрекеттің жаңа жақтарын ашумен
... ... ... шоғырлануын біртіндеп күшейетін жанама (алаңдататын)
... ... ... өрісінде зерттеледі. Оқушылардың
... ... ... өзіне алаңдататын көрнекілік құралдардың
... ... ... басым болған сайын,
... ... ... объектіге зейіннің шоғырлануы артады.
5. Зейіннің ауысуы, психофизиологиялық
... ... ... көрсетулері бойынша, жүйке жүйесінің қозғыштық инерттілік сияқты қасиеттеріне тәуелді.
... ... ... көлемі бір уақытта (0,1 секунд
... ... ... айқын (есеп бере
... ... ... алатындай) қабылданатын объектілердің санымен анықталады, тікелей
... ... ... есте сақталатын (қысқамерзімді ес) көлемнен аз ғана айырмашылығы бар,
... ... ... ересектерде 3-5 (сирек жағдайда 6) объектілерге тең, ал орта
... ... ... оқушыларында 2 ден 4-ке дейін.
... ... ... негізгі ескеретін мәселе
... ... ... - оқушының жауабын бағалағанда
... ... ... материалды мүдірмей айтып бергені жеткіліксіз,
... ... ... білімін материалды саналы түрде игеру дәрежесіне бағалануы тиіс. Оқушы
... ... ... алған білімін тәжірибе үстінде тиісті жерінде пайдалана білуі керек.
Үлгерімі
... ... ... оқушылардың мектептегі оқудың жаңа жағдайларына бейімделу мәселелерінің бірнеше аспектілері
... ... ... әлеуметтік, психофизиологиялық, педагогикалық және психологиялық. Соңғысы жыл бойы қалыптасқан
... ... ... дағдылардың, әдеттердің, құнды бағдарлылықтарының қайта құрылуында. Бұл әдетте зейіннің,
... ... ... ойлау іс-әрекетінің және т.с.с. бәсеңдеуінен. Зейіннің бейімделуі "тұлғаның психикалық
... ... ... ұйымдастырушы және бағдарлаушы" функциясы ретінде іске асады. Констатациялы эксперименттерде
... ... ... қасиеттері - таным үрдістерінің динамикасына дәлел. Мұның негізінде дифференциалдық
... ... ... жасау мүмкіндіктері айқындалды. Бұл арнайы әдістемелер мен тәсілдер көмегімен
... ... ... төмен оқушылардың зейіндерінің қасиеттерінің даму деңгейін белгілеуге жол
... ... ... Констатациялы эксперименттің мәнділігін арттыру мақсатында зейіннің шоғырлануы және тұрақтылығына
... ... ... эмпирикалық нәтижелер негізінде теориялық талдау жүргізілді.
Зейіннің жоғары дәрежеде шоғырлануы,
... ... ... мен құбылыстарды сананың қарапайым күйіндегісінен толық аңғаруына көмектеседі. Егер
... ... ... шоғырлануы жеткіліксіз болса, сана затты шала қамтиды, толық игермейді,
... ... ... заттар туралы пікір нақты қалыптаспайды.
7. Констатациялық
... ... ... нәтижесі оқушылар зейінінің
... ... ... шоғырлануы, тұрақтылығы және басқа да қасиеттерін
... ... ... келесі себептер анықтайтынын көрсетті:
-оқушының жекелік физиологиялық ерекшеліктері,
... ... ... жүйке жүйесінің қасиеттері, осы сәттегі ағзаның жалпы күйі;
-психикалық күйлер
... ... ... күші; тежелу күші және т.б.);
-оқу іс-әрекетіне мотивациясы
... ... ... (іс-әрекетке қызығушылықтың жоқтығы
... ... ... керісінше болуы, оның оқушыға маңыздылығы);
-оқу іс-әрекеттің
... ... ... сыртқы жағдайлары (ауа,
... ... ... температура, салыстырмалы ылғалдылық, қоршаған заттар: жиһаз, сынып тақтасы
... ... ... қызығушылығы жоқ оқушылардың зейіндері жиі ауытқиды, керісінше қызығушылығы барлар
... ... ... жоғары деңгейде сақтап, ұзақ уақыт аралығында жұмыс атқарады.
8. Дамытатын
... ... ... келесі негізгі міндеттері айқындалды:
- Орта сынып оқушыларының психикасын дамытатын тұжырымдарға
... ... ... дәнекерлене оқыту үрдісінде нақты пәннің тақырыптық мазмұнына әдістемелік нұсқаулар
... ... ... түрлі көрнекілік құралдар құрастыру;
- оқыту үрдісін тиімді жоспарлау негізінде зейін
... ... ... қасиеттерін көрнекілік құралдарды тиімді пайдалану арқылы дамыту;
- жүйелілік принципті ұстанып
... ... ... психологиялық қызмет атқарудың уақыт тәртібіне сәйкес психологиялық дамыту мен
... ... ... (коррекциялық) жаттығуларының мазмұнын құрастыру;
- балалардың оқудан
... ... ... уақытта зейін қасиеттерін психологиялық педагогикалық түзету тәсілдерінің көмегімен дамытуға
... ... ... жасау;
- құрастырылған констатациялаушы эксперименттегі оқушылардың зейін қасиеттерінің деңгейін анықтап математикалық
... ... ... арқылы салыстырып қорытындылау;
- оқу материалы мен ондағы қолданылатын көрнекілік
... ... ... тиімді жоспарлаудың психологиялық-педагогикалық негіздерін айқындау.
9. Психологиялық, педагогикалык, гигиеналық және
... ... ... ғылыми жетістіктерді, алдыңғы қатардағы педагогикалық тәжірибені және дидактикалық(көрнекілік құралдар
... ... ... принциптерді талдау арқасында, оқыту үрдісін тиімді жоспарлау оқушыларды шектен
... ... ... жүктемеден босату жолдарының бірі. Мұндай ұғынған жоспарлаудың негізінде келесі
... ... ... қалыптасты:
-оқу материалын ғылыми негізделген мөлшермен беру, зейіннің толқуын, көлемін
... ... ... күрделілігі тиімді деңгейде
... ... ... болу, зейіннің шоғырлануы мен
... ... ... дәнекерленеді;
-оқу материалын кезеңдермен бекіту зейіннің ауысуын, бөлінуін ескереді;
-оқушылардың
... ... ... өзіндік дәрежесі және
... ... ... белсенділігін арттыру, өзіндік жұмыс істеу қабілетін, өзін-өзі
... ... ... қалыптастырады.
10. Оқушылардың оқу іс-әрекеттеріндегі оқу ақпараттарын қабылдау үрдісі көбінесе зейіннің
... ... ... негізінде өтеді. Сондай-ақ олардың іс-әрекеттері көбінесе зейіннің
... ... ... негізінде іске асады.
... ... ... төмен орта сынып оқушыларының оқу
... ... ... әрекеттерін қиындататын себептердің бірі олардың зейіндерінің дамуы мен құрылымдарының
... ... ... сәйкестенбеуі және мектептегі оқу үрдісі тарапынан қойылған талаптар.
11. Зерттеу
... ... ... бойынша зейін қасиеттерінің даму деңгейі және солармен ұштасатын
... ... ... қасиеттерді (өзін-өзі бақылау, өзін-өзі басқару және өзін
... ... ... қалыптастыру, тұлғаға-бағдарлай оқыту негізін анықтайтын,
... ... ... жетілдіруге мүмкіндік туғызатын теориялық-әдіснамалық бағыт. Зерттеу
... ... ... нәтижелері әдіснамалық
... ... ... және әдістемелік тұрғыдан
... ... ... басқа бағыттардан ерекшелігін бекітті. Оқушы іс-әрекетінің нәтижелілігі
... ... ... қасиеттерінің деңгейімен анықталады.
Мектептегі оқу-тәрбие үдерісіндегі көрнекі құралдарды пайдалана отырып
... ... ... төмен оқушылардың зейінін арттырудағы тұлғаға-бағдарлай оқыту тұжырымы
... ... ... педагогтарға келесі міндеттерді
... ... ... жүктейді:
- біріншіден психологиялық қызмет жүйесімен бірлесіп оқу іс-әрекетінде субъект-субъектік
... ... ... негізделе, оқушының тұлғалық
... ... ... дамуын қамтамасыздандыру;
- екіншіден, оның танымдық әрекетінде зейін
... ... ... мүмкіндіктерін ескере интеллектуалды дамуына
... ... ... жағдайлар туғызу;
- үшіншіден,
... ... ... санасында әлемнің тұтастық
... ... ... зейіннің таңдамалылық сапасына
... ... ... қалыптастыру.
Бүгінге дейін оқытудағы зейін психологиясының теориялық негіздері толық ашылмай,
... ... ... оқушыларға білім мен тәрбие беруде көрнекілік құралдардың зейінді арттырудағы
... ... ... эксперименталды зерттеулер қолданбалы дәрежеде жеткілікті қалыптаспаған. Сонымен қатар зейін
... ... ... көптеген жетістіктерге қарамастан қиыншылықтар мен карама-қайшылықтар баршылық. Зейін психологиясына
... ... ... көптеген шешімін таппаған күрделі мәселелер де жеткілікті. Сол себепті
... ... ... зейінін оқыту үдерісінде арттыру мәселесінің тағдыры мен оны шешу
... ... ... психология ғылымының өзекті тақырыптарының бірі болып қала бермек.
Қорытындылай келе,
... ... ... адам өмірінде алатын орнын, әр түрлі жас шамасындағы зейін
... ... ... маңыздылығы, соның ішінде үлгерімі төмен жеткіншектік шақтағы балалардың зейін
... ... ... маңызы мүмкіндігінше зерттелінді. Қоғамда адамға деген қатынасты білдіретін зейінділік
... ... ... бір қыры ретінде жоғары бағаланады. Оқушылардың зейін дұрыс ұйымдастыруда,
... ... ... мұғалімнің жеке басының үлгі - өнегесінің де маңызы зор
... ... ... ескерілсе, онда оқушылардың зейін қасиеттердің ерекшелігін зерттеу әрбір мұғалім
... ... ... маңызы зор нәрсе.
Сынып жетекшісі мен басшылары оқушылардың көңіл –
... ... ... мен денсаулығына зейін аударып жүруі қажет, педагогтар үшін балалардың
... ... ... мен ой - өрісінің өсуі зейінінің тұрақты объектісі
... ... ... табылады. Сонда зейінділік адамға деген қарым – қатынастағы әдептілік
... ... ... мейірімділіктің негізін құрайды. «Зейін, адам жанының жалғыз ғана есігі»
... ... ... қағиданың ақиқаттығына тағы да көз жеткізуге мүмкіндік алдық.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
... ... ... Ж. Психология Алматы: 1992
2. Алдамұратов Жалпы психология Алматы:
... ... ... Б.Г. Воспитание внимания школьника М: Просвещение 1986
4. Анн. Л. Псмихологическии
... ... ... с подростками Питер 2003
5. Әбдірахманов Ә., Жарықбаев Қ. Психологиялық
... ... ... – қазақша сөздік. А: 1976
6. Богословский В. Жалпы психология А:
... ... ... А. Личность и общение М: 1983
8. Веккер Л. Механизмы мозга
... ... ... 1965
9. Гальперин П.Я., Кабыльницкая С.П. Экспериментальное формирование внимания М: 1974
10. Гиппенрейтер
... ... ... Введение в общую психологию М: 1988
11. Гозман Л. Психология эмоциональных
... ... ... М: 1987
12. Гоноболин Ф.Н. Внимание и его воспитание М: Педагогика
... ... ... Ф.Н. Психология Алматы: 1992
14. Готсдинер А. К проблеме многосторонних способностей.
... ... ... психологии 1991 № 4
15. Гребеньщиков И. Основы семейной жизни М:
... ... ... О.Б. Возрастная психология М: Владос 2003
17. Добрович А. Воспитателю о
... ... ... и психогигиене общения Книга для учителей и родителей М:
... ... ... И.В. Рабочая книга школьного психолога М: Просв. 1991
19. Ермолаев О.
... ... ... школьника М: 1987
20. Жарикбаев К. , Чистов В.В. Психология Алматы-Рауан
... ... ... С.М. Жалпы психологияға кіріспе А: 2007
22. Зинченко П. Непроизвольное запоминание
... ... ... 1961
23. Кроник А., Кроние Е. В главных ролях вы, мы,
... ... ... ты, я. Психология значимых отношений М: 1989
24. Кузьмина Н. Способность
... ... ... одаренность, талант учителя Л: 1985
25. Кучинский Г. Психология внутреннего диалога
... ... ... 1988
26. Қазақстандағы психология және педагогика ғылымдарының өзекті мәселелері 1-том, А:
... ... ... университеті 2000
27. Лидерс Л.Г. Психологическии тренинг с подростками М: Просв.
... ... ... Б. Методологические и теоретические проблемы психологии
... ... ... М: 1984
29. Лурия А. Внимание и память М:
... ... ... А. Мозг человека и психические процессы М: 1985
31. Мергалиева М.А.,
... ... ... В. Т. Когнитивный тренинг: психологическии практикум для подростков Алматы
... ... ... 1998
32. Мерлин В. Структура личности, самосознание П: 1990
33. Мясищев В. Личность
... ... ... неврозы Л: 1969
34. Немов Р.С. Практикум по общей психологии М:
... ... ... Владос 1995
35. Немов Р.С. Психология в трех книгах 1,2,3
... ... ... Владос М: 1998
36. Оспанбаева М.П., Тұрғынтаева У.Ә., Сабекова Д.А. «Психологиялық
... ... ... ұйымдастыру» Оқу құралы Тараз: 2003
37. Педагогическии поиск сост. И.Н.Баженова М:
... ... ... 1988
38. Петровский А.В. Педагогикалық және жас ерекшеліктер психологиясы Алматы:
... ... ... процессы и способности в обучении М: 1990
40. Практикум по возрастной
... ... ... Учеб. пособие под ред. Л.А. Головей, Е.В. Рыбалко Санкт-Петербург:
... ... ... тесты в двух томах: под ред. А.А. Карелина
... ... ... ... ... ... М: Владос 2003
42. Психология
... ... ... под ред. А.В.Петровского, М.Г. Ярошевского
... ... ... М: полит издат. 1990
43. Рейнвальд Н. Психология
... ... ... М: 1987
44. Рогов Е. В. Настольная книга практического психолога в
... ... ... книгах М: Владос-Пресс 2003
45. Роговин М. Введение
... ... ... психологию М: 1969
46. Рубинштейн С. Основы общей психологии
... ... ... 1989
47. Сто великих психологов. Автор составитель Яровицкий В. Изд. Вече
... ... ... 2000 М: 2004
48. Таланов В.Л., Малкина – Пых И.Г. «Справочник
... ... ... психолога». Сова С-Петербург М: 2005
49. Тәжібаев Т. Жалпы психология А:
... ... ... А., Балаубаев С. Психология А: 1996
51. Фрейд З. Введение в
... ... ... М: 1991
52. Хрестоматия по вниманию М: 1976
53. Якиманская И. Развивающее обучение
... ... ... 1979
54. Ярошевский М. Психология в ХХ столетии М: 1974
55. Ярошевский М.,
... ... ... Л. Развитие и современное состояние зарубежной психологии. М: 1974
... ... ...