... ... ... Сүлейменовтің өмірі, ғылыми ұйымдастырушылық, педагогикалық және қоғамдық қызметі.”
Б.
... ... ... 1912 жылдың қараша айында Ақтөбе облысы Шалқар ауданының №13
... ... ... ауылында дүниеге келген. Оның арғы аталары Шонан, Оатаралы, Нияз
... ... ... аузына қаратқан беделді би болған адамдар. Сүлейменнің әкесі Нияз
... ... ... және Кіші Борсық құмдарын жайлаған Қабақ руының бетке ұстар
... ... ... биі, әрі старшыны болған еді. Сол кезеңде Арал өңірін
... ... ... қоластына қосып алуға ұмтылған Хиуа хандығына қарсы күреске халықты
... ... ... ел мүддесін қорғаған тұлғалардың бірі.
... ... ... ерте айырылған жетім, 8 жасар бала екі жылдай әуелі
... ... ... қолында жүріп, кейін көрші ауылға көшіп барып, бастауыш мектепте
... ... ... жыл мұғалім М.Низамуддиновтен білім алады. Жас Б.
... ... ... білімге деген талаптылығымен, ұмтылысымен көзге түседі. Сонан соң Ақтөбе
... ... ... Шалқар ауданы орталығындағы жетіжылдық мектепте оқуын жалғастырады. Өз
... ... ... ғалым “Менің еңбек жолым 1929 жылы Алматы қаласындағы Еңбек
... ... ... институтының құрылыс базасына жалданғаннан басталды. 1929 жылдан 1934 жылға
... ... ... мен Алматы қаласында еңбек етіп, алғашқы кезде ұста, аға
... ... ... өндіріс ұйымдастырушы, құрылыс корпорациясының қазақ өлкелік кеңесінің ұйымдастыру бюросының
... ... ... орынбасары және сол уақыттары кешке қарай жұмысшы жастар мектебінде,
... ... ... дайындық топтарында, жоғарғы оқу орнының дайындық курстарында білім жетілдірдім
... ... ... - деп көрсетеді. Б. Сүлейменов 1934 ж. К.Либкхнет атындағы
... ... ... мемлекеттік педагогика институтының тарих факультетіне түсіп, студенттік жаңа өмірін
... ... ... Онда үлкен зеректігімен көзге түсті. Әсіресе, отар және тәуелді
... ... ... тарихы, КСРО тарихы және жаңа кезең тарихы пәндері қатты
... ... ... диплом қосымшасынан өте жақсы болғандығы көрініс тапқан.
... ... ... Оның революцияға дейінгі тарихқа қызығушылығы, терең зерттеуге құштарлығы
... ... ... кезде-ақ қалыптасқан болатын.
1938 ж.
... ... ... ойдағыдай бітіргеннен кейін ол Ресей Федерациясының және Қазақ
... ... ... білім министрлігінің жолдамасымен Абай атындағы Қазақ педагогикалық институтына аға
... ... ... қызметіне орналасты. Бұл институт қабырғасында
... ... ... Сүлейменов шет тілдер институтына 1942 ж. директор болып тағайындалғанға
... ... ... қосымша жұмыс жасайды.
Ғылым академисының
... ... ... шет тілдер институтындағы қызметі кезінде француз тілі кафедрасын ашуды
... ... ... маман мәселесін біршама орнықтырды. Қазақ жастарын институтқа көбірек
... ... ... оларға қамқорлық жасады. 1943 ж. қараша айында КСРО Ғылым
... ... ... Академиясының Қазақ филиалының президиумы Б. Сүлейменовті тіл, әдебиет
... ... ... тарих институтының директорының ғылыми жұмыстар жөніндегі орынбасары етіп тағайындайды.
... ... ... қызметте ол біріккен институттың 1945 ж. екі Тіл мен
... ... ... және тарих, археология, этнография институттары болып қайта құрылғанға дейін
... ... ... Осы кезеңдегі институттағы ғылыми басшылық жұмысымен қатар, қазақ халқының
... ... ... күрделі, тың мәселелері бойынша жемісті ғылыми зерттеумен айналысты. Оның
... ... ... “Қарағанды көмір кенінің тарихы”, “Қазақ батырлары” атты еңбектер баспаға
... ... ... Сол кезде КСРО Ғылым Академиясының корреспондент – мүшесі, КСРО
... ... ... Қазақстан филиалы президиумының төрағасы Қ.И.Сәтбаев ешқандай ғылыми дәрежесә жоқ
... ... ... Сүлейменовтің ғылыми ізденіске деген зор құлшыныс қабілетін жоғары бағалап,
... ... ... Сүлейменов Қазақстан жас тарихшыларының ішіндегі ең қабілеттілерінің бірі және
... ... ... бар”, - деп, одан белгілі ғалым – тарихшы шығатынын
... ... ... айтты. Абай атындағы педагогикалық институтының аспирантурасының жұмыстан қол үзбей
... ... ... бітірген соң, КСРО Кеңес Халық Комиссариаты жанындағы жоғарғы мектеп
... ... ... бойынша Бүкілодақтық комитеттің рұқсатымен, 1945 жылдың 9 сәуірінде ҚазМУ-дың
... ... ... кеңесінде “Қазақстандағы 1867-1868 жылдардағы реформа” атты тақырыпта Бекежан Сүлейменұлы
... ... ... диссертациясын сәтті қорғады. 1945 ж. маусым айынан Бекежан
... ... ... қайта құрылған тарих, археология және этнография институтында
... ... ... революцияға дейінгі тарихы” секторының меңгерушісі қызметін атқарып, қазақ
... ... ... революцияға дейінгі тарихының күрделі проблемаларын зерттеуге белсенді ат салысты,
... ... ... аяғына дейін 150-ге жуық еңбек жазды. Өмір жолы,
... ... ... қызметі осы институттың тарихы мен тығыз байланысты болды. 1964
... ... ... Ташкент қаласында докторлық диссертациясын қорғаған уақытында Б.Сүлейменов “неге мал
... ... ... салыстырғанда жер мәселесіне көп көңіл бөлдіңіз”, - деген сұраққа
... ... ... деп жауап берді: “Мен патриотпын, одан қалса өзімнің проблемаларымның
... ... ... патриотымын. Көшпелі мал шаруашылығын көп ғалымдар қарады, ал аграрлық
... ... ... деген берілгендімнің белгісі.”
Б. Сүлейменов
... ... ... қоғамның күрделі және қарама-қайшылығы мол кезеңінде тарих ғылымына келген
... ... ... Бұл кезең қоғамдық өмірдің құқықтық емес, әкімшіл-әміршіл биліктің
... ... ... бағындырылған, заңсыз, авторитарлық – деспоттық режимнің қалыптасуы және дамуы
... ... ... жатқан уақыт еді. Ұлы Отан соғысы кезінде оның алғашқы
... ... ... еңбектері шыға бастады.
... ... ... ... ... ... Б. Сүлейменов фашисттерге қарсы шайқастарда асқан ерлік көрсеткен қазақ
... ... ... қаһарман қызы Әлия Молдағұлованың қысқаша өмірі және соғыстағы ерліктері
... ... ... 1944 ж. наурыз айында мақала жазып, отанымыздың батыр қызын
... ... ... елге алғаш танытушы болды.
Б.
... ... ... алғашқы кезде Кенесары Қасымов көтерілісі және қазақ әдебиетінің кейбір
... ... ... жөнінде “идеологияланған” мақалалар жариялап, онда Е.Бекмахановпен Қ.Жұмалиевтің еңбектерін
... ... ... алған да болатын, ал 1948 ж. Е.Бекмахановтың еңбегіне байланысты
... ... ... пікірталаста К.Қасымов көтерілісінің осалдысы қырғыздармен болған қақтығыс деп атап
... ... ... еді. Бірақ 1951-1952 ж.ж. ғылыми сын, айтыс-тартыстар өз мәнін
... ... ... саяси қуғындауға көшіп бара жатқанын байқаған Б. Сүлейменов Қазақ
... ... ... Ғылым Академиясында өткен жиналыстарда, мәжілістерде азаматтық бағыты күшті ғалым
... ... ... Е.Бекмаханов, М.Әуезов және басқа оқымыстыларды жақтап, батыл сөз сөйледі.
... ... ... әдебиетінің классигі М.Әуезовке қарсы науқанның ұйымдастырылуы қазақ халқының ұлттық
... ... ... оның өкілдерін жоққа шығаруға бағытталған еді. Б. Сүлейменов “Абайдың
... ... ... мектебін” жоққа шығарушыларға және осы мектепті зерттеуші М.Әуезовті қаралаушыларға
... ... ... тұрып, Абайдың ізін басқан қазақ халқының көрнекті ақындарын буржуазиялық
... ... ... ұлтшылдарға айналдырып, жоққа шығарудың, яғни олардың өмірін және шығармаларын
... ... ... айналдыруға болмайтынын ашық айтып, өз пікірлерін батыл қорғады. Сонымен
... ... ... Б. Сүлейменов ілгеріде көрсетілгендей, Кенесары Қасымұлының ұлт-азаттық қозғалысындағы
... ... ... (қырғыз еліне қарсы соғысы, бағынбаған қазақ руларын шабуы т.б.)
... ... ... бұл қозғалысты мүлдем “сызып тастамақшы” болған асыра сынаушыларға қарсы
... ... ... жүргізгендермен келіспейді. Бұл кезде Б. Сүлейменовтің Қазақ
... ... ... Ғылым Академиясының қоғамдық ғалымдар бөлімінің ғылыми хатшысы болып қызмет
... ... ... да бұл пікір талас-тартысты нақ ортасынан бөліп, белсенділік көрсетуге
... ... ... берді.
«ВКП/б/ қысқаша курс тарихы» жарық көргеннен соң, көптеген концептуалдық
... ... ... теріске шығарылып, 50-жылдардың басында қуғын-сүргіннің жаңа толқынының басталуына себепші
... ... ... да, республика зиялыларына қауіп-қатер төнді. Бұл Кеңес Одағындағы көптеген
... ... ... зиялы азаматтардықайтадан Сталиндік жүйенің елегінен өткізудің жаңа кезеңінің басталған
... ... ... болатын. Қазақстан тарихы мәселелері Маркстік-Лениндік тұрғыдан зерттелсін, «саяси кемшіліктер
... ... ... деген ұрандар үстем болып, әдебиет және тарих салаларында «ішкі
... ... ... әшкерелеу науқаны басталды. Осыған орай тарихшы Е.Бекмаханов пен Б.Сүлейменовке
... ... ... төнді. Сол уақыттағы айтыс-тартыстарда «әшкереленіп» жатқан Е.Бекмахановты отырғызу, көзін
... ... ... үшін идиологтарға ең алдымен Б.Сүлейменов болып жатқан құбылыстарға
... ... ... ой-пікірі бар және азамат ретінде сол ойларын ашық
... ... ... тура айта алатын тұлға еді. Ғалымның белсенді қоғамдық қызметі
... ... ... шындықты айтуға мүмкіндік берді. Елдің басына қиындық түскенде ол
... ... ... жалтарып қалған жоқ, қайта табаандылық таныта білді. Ал саяси
... ... ... болса, ондай тұлғалардан қауіптенген болатын. Екінші жағынан, осындай жағдайларға
... ... ... ғалымның еңбектері мен қолжазбалары турасында «буржуазиялық-ұлтшылдық сипаттағы бірқатар елеулі
... ... ... және ескі заманды көксеуші ғылыми қызметкер» деген дауыстар жиі
... ... ... заманды көксеуші, баспа беттерінде әшкерелене бастап еді. Көп ұзамай
... ... ... жылдың шілде айының 17 жұлдызында Б.Сүлейменов және сол
... ... ... қыркүйектің 5күні Ермұхан Бекмахановты қауіпсіздік комитет қызметкерлері
... ... ... алды. Мұның артынша Б.Сүлейменовтың бірқатар еңбектері қолданудан алнып тасталды.
... ... ... шығарған үкіміне: «Сүлейменов өзін кінәлімін деп смойындамады. Бірақ тексеру
... ... ... көрсетуі бойынша сот алқасы Сүлейменовты барлық уақытта, яғни 1941жылдан
... ... ... жылға дейін кеңестік жүйеге қарсы ұлттық буржуазиялық
... ... ... болған деп есептейді»,--делінген. Осылайша Б.Сүлейменов 25 жылға сотталып,
... ... ... облысындағы Бодайбы еңбекпен түзету лагеріне жер аударылды. 1954 жылы
... ... ... мамырда ақталып, осы жылдың 24 шілдесінде өзінің байырғы жұмысына
... ... ... Дегенмен оың ғылыми жолына толық оралуы бірден жүзеге
... ... ... жоқ. Ол алғашында Қазақ КСР ҒА-ның Тарих, этнография және
... ... ... институтына ғылыми қызметкер ретінде жарты ставкаға қабылданды. Тек
... ... ... жылы институттың бөлім меңгерушісі болып бекітілді.
1972 жылы 30 наурыз
... ... ... Б.Сүлейменов Қазақ КСР Ғылым Академиясының корреспондент мүшесі болып сайланды.
Бекежан
... ... ... ғылыми және қоғамдық қызметі республикаға да, Одаққа да белгілі
... ... ... Ол Қазақ КСР ғылым академиясының байырғы қызметтері ретінде тарих
... ... ... дамуына ғылыми маман даярлауға көп үлес қосқан еді.
Б.Сүлейменұлы 1980
... ... ... «1905-1907 жылдардағы қазақстандағы революциялық қозғалыс» және «1916 жылғы Қазақстандағы
... ... ... атты күрделі монографиялары үшін Қазақ КСР ғылым академиясының Ш.Ш.Уалиханов
... ... ... сыйлығына ие болды.
Б.Сүлейменовтің ғылыми-зерттеу жұмысы оның педагогикалық, оқытушылық
... ... ... мен тығыз байланысты. 1938 жылдан бастап ол Абай атындағы
... ... ... педагогикалық институтында аға оқытушы, содан соң Алматы шет
... ... ... институтының директоры(ректор), 1943 жылы Ғылым Академиясына
... ... ... жұмысқа көшкеннен кейін, қосымша қыздар педагогикалық институтының КСРО
... ... ... кафедрасының меңгерушісі, Қазақ мемлекеттік университетінің доценті ретінде жұмыс
... ... ... Республикадағы ғылыми мамандарды даярлауға көп үлес қосты .
Бекежан Сүлейменов
... ... ... ғылыми танымның негізі оптимистік, сарқылмас күш-жігерлік, шыдамдылық және қажырлы
... ... ... белгілі бір нәтижелерінен тұрады,-деп тәрбиеледі.
1953 жылы –23-қазанда болған Қазақ
... ... ... жоғарғы сотының алқасы жабық отырысында мынадай үкім шығарады: «Өзінің
... ... ... іс әрекетін Сүлейменов саяси екіжүзділік әдісімен жүргізді. 1948
... ... ... ол ХІХ ғасырдағы Кенесары Қасымовтың феодалдық-монархиялық көтерілісін ұлтшылдық
... ... ... айыптаса, 1951-1952 жылы Қаз КСР ғылым академиясының отырысында
... ... ... мәжілістерінде өзі антисоветтік және ұлтшылдық тұрғыдан Қазақстан тарихының
... ... ... мәселелерін қарастырған және айыпталған буржуазиялық ұйымдарды жоқ деп сөздер
... ... ... Өзінің еңбектерінде, қолжазбаларында және баяндамаларында буржуазиялық-ұлтшылдық идеологияны насихаттады. Екінші
... ... ... соғыс кезінде партияның және совет үкіметінің КСРО-ғы ұлттық
... ... ... қарсы үгіт насихат жүргізді, халықтар көсемі жөнінде келеңсіз сындар
... ... ... Осы айтылған айыптар негізінде Б.Сүлейменов 25 жылға бас бостандығынан,
... ... ... жылға сайлау құқынан айырылады және дүние мүлкі тәркіленеді. Бай
... ... ... сирек кездесетін кітаптары талан-таражға салынады. Әйелі Вагонова Лидия Александрқызы
... ... ... оқытушылық қызметінен босатылады. Ол аздай-ақ саяси қылмыскердің әйелі болғандықтан
... ... ... дүние-мүлкінен айырылып, қаңғыбастық күйге түседі. Жұмыссыз қалғаннан кейін Талдықорғанға
... ... ... сауғалап барғанымен, ағайындарынан жылы лебіз ести алмайды. Таныстары мен
... ... ... одан теріс айналады.Қазақстанда қалу мүмкіндігі болмағандықтан 1953 жылы Алматыдан
... ... ... қаласына кетуге мәжбүр болады. Бірақ онда да
... ... ... жағдай алдынан шығады.
Ол Сүлейменовке жазған хаттарында Мәскеуге КОКП Орталық
... ... ... кінәсізекендігін білдіріп, арыз жазу жөнінде ақыл қосады. Тіпті Сүлейменовтің
... ... ... жылы 4-наурызда КОКП Орталық Комитетінің жанындағы Партиялық Бақылау
... ... ... басшысы М.Ф Шкирятове жазған хатынан кейінде, Лидия
... ... ... КОКП Орталық Комимтетіне хат жолдап, жұбайының жазықсыз отырғанын,
... ... ... құқықтары аяққа тапталып жатқанын жазады. Ақыры оған жарымен кездесуге
... ... ... салынады. Алматыда тұруға ешбір мүмкіндігі болмаған, қуғындалған әйел Новсібірде
... ... ... қасіретке төзе алмай, сол 1953 жылы 18 қазанда
... ... ... астына түсіп, апат болады.
Ал Б.Сүлейменовтың сағының сынбауы оның кішкентайынан
... ... ... жетімдікті көп көргендігінен еді. Билік басында Сталин тұрған
... ... ... кезінде репрессияланғандардыңкөпшілігі үшін сот процедуралары сақталынбайды, ал қамауға алыну,
... ... ... өту жүйесі жабайылық сипатта жүріп, қуғындалушылардың басым көпшілігі
... ... ... және азаптауларға ұшырайды.
Тергеу үстінде ең көп таралған айла –ұйқыдан
... ... ... еді. Түрмеде жатқан адамды бірнеше күн бойы тергейді де,
... ... ... күндіз түрме басшылары оны ұйықтатпайтын. «Сөйтіп тәулік пен тәулік
... ... ... деп жазды прпофессор Я.Ропопорт өзінің еңбектерінде. Ол да
... ... ... жылы Ленинград дәрігерлер ісі бойынша қамалған болатын. Кімде-кім ұйқысыздыққа
... ... ... әлде де өзіне қарсы немесе басқаларға қарсы жала құжатқа
... ... ... қоймаса, оны аяусыз ұрып-соғуға ұшырататын еді.
Б.Сүлейменовте Қазақстан Компартиясы Орталық
... ... ... бірінші хатшысы П.КПономоренкоға жазған хатында былай дейді:
«За то, что
... ... ... отказывался ставить свою подпись по исхожению состовленными капитаном Соловьевым
... ... ... ответами на вопрос в протоколах допросов, он прибегал
... ... ... меня к чуждому советскому государственному строю
... ... ... воздействю, нытке, побоя и меня сна и отдыха,
... ... ... задержали меня до 5 часов утра,
... ... ... до отчаяния до упадка сил и
... ... ... сознания, искожел мой показания, под нажимой и угрозами вынуждал
... ... ... подписывать состряпонные им протоколы допроса, постоянно подтасовывал фольсифицировал
... ... ... бұл ауыр сынға төзіп, зорлық-зомбылықты да бастан кешіреді,
... ... ... аштықпен ұйқыға да шыдайды, бірақ тағылған жаланы мойындамайды. Соттың
... ... ... үкімінде: «Сүлейменов виновным себя не признал, однако, анализируя
... ... ... материалы предварительного и судебного следствия, коллеги считает,
... ... ... антисоветские буржуазия – националистические выступление Сулейменова
... ... ... место и чтение всего периода, то есть с 1941
... ... ... до 1952 года».
Сібірде жүргенде Бекең Партия басшылығына, Кеңес
... ... ... қорғау органдарына өзінің күнәсіз екенін айтып, арыздарды бірінен соң
... ... ... жазады. Атап айтсақ, сақталған бірнеше арыздары бар. Мысалы, 1953жылы
... ... ... КОКП Партиялық бақылау комитетінің басшысы М.Ф.Шкриятовке, сол жылдың
... ... ... КОКП-ның Орталық Комитетінің бірінші хатшысы Хрущевке, 1954 жылдың 19-наурыз
... ... ... Қазақстан Компартииясының Орталық Комитетінің бірінші хатшысы Пономоренкоға және
... ... ... Одағының бас прокуроры Руденкоға жазған хатында былай дейді:
... ... ... своих жалобах,приводя многочисленные примеры и факты, я высказывал,
... ... ... исключительно субъективно, шаблонно тенденциазно подходили к решению вопроса о
... ... ... судьбе. Как о судьбе члена партии,советского человека,великое правокоторого не
... ... ... только законодательно закреплено, но и гарантировано в советской конститутции».
... ... ... хаттардың көпшілігі аяқсыз қалады. Б.Сүлейменовтің Е.Бекмахановтың мәселелерін
... ... ... адам—орыстың әйгілі ғалым тарихшысы, академик А.М.Понкратова. Өзінің зор беделін
... ... ... КОКП Орталық Комитетінің мүшесі екендігін пайдаланып, қазақтың қуғынға ұшыраған
... ... ... жете тани білетіндігін, олардың халыққа жау жау екендігіне сенбейтіндігін,
... ... ... қате жүргізілуі мүмкін екендігін ескртіп, қайта қаралуын өтініп,
... ... ... бақылау орнына ашық та батыл пікірін түсіреді. Бұл
... ... ... аяқсыз қалмауын талап етеді.Сөйтіп жолдастарының және өзінің күресі нәтижесінде
... ... ... істі қайта қарау үшін комиссия құрылады. Тексеру барысында ол
... ... ... деп табылып, мынадай түрмен босатылады: «Сүлейменов Бекекжан с 17июля
... ... ... года содержался в тюрьме и 3 мая1954
... ... ... за прекрашением дела в порядке ст.204 п «Б» УПК
... ... ... тюрмы КГБ при СМКССР майор Корольский, Б.Сүлейменов айдаудан оралған
... ... ... соң оның атақтары мен құқықтары қалпына келтіріледі, кітапханасын қайтарып
... ... ... «Б.Сүлейменов – ХХ ғасырдың басындағы Қазақстандағы азаттық қозғалыс және
... ... ... аграрлық мәселенің ірі зерттеушісі».
Бекежан Сүлейменұлының қалам тартып, терең зерттеу
... ... ... мәселелердің бірі–Қазақстандағы ұлт-азаттық қозғалыстар мәселелері. Ол өзінің
... ... ... проблемаларының нағыз патриоты болды. Әсіресе Б.Сүлейменовтің жүйелі
... ... ... тереңнен зерттеген тақырыбы ХХ ғасырдың басындағы ұлт-азаттық қозғалыстар
... ... ... еді. Осы мәселе бойынша көп жылдар бойы айналы су
... ... ... ғалым өз соңынан 3 монография және 27 ғылыми
... ... ... жазып қалдырды. Сондай-ақ, ғалым бұл проблема бойынша дерек
... ... ... жасауға тікелей қатысып, қыруар жұмыстар атқарды. 1952 жылы Алматыда
... ... ... дейінгі ұлттық қозғалыстар тарихы және Қазақстанның Ресейге қосылуының
... ... ... мәселелері бойынша өткен ғылыми кеңесте 1916 жылы көтеріліс бойынша
... ... ... Б.Сүлейменов жасады.
Бұл мәселе бойынша ол өз ғылыми зерттеулерін Ұлы
... ... ... соғысы аяқталар кезінен бастаған болатын.Б.Сүлейменов көтеріліс бүкіл қазақ жерінде
... ... ... болғанын, тек көтерілістің ішкі ерекшелігі, Торғай, Жетісу облыстарымен салыстырғанда,
... ... ... облыстарда әлсіздеу екендігін атап көрсетеді. Сондай-ақ Б.Сүлейменов 1916 жылы
... ... ... тарихнамасында мүлдем қаралмаған қазақ жұмысшыларының, жалшыларының да осы көтерілісшілер
... ... ... қатысқандығын тарихи фактілер келтіріп дәлелдеді. Б.Сүлейменовтың бұл мәселеге қосқан
... ... ... жаңалығы осы көтерілістің мерзімдік шеңберін дұрыс анықтауға
... ... ... Оның пікірінше, 1916 жылғы көтеріліс 1917 жылыақпан революциясы кезінде
... ... ... деген қалыптасқан қорытындыны дұрыс емес деп есептеп, көтеріліс Торғай
... ... ... Жетісу облыстароында партизандық әдіспен жалғаса берді деп алғаш тұжырымдайды.
... ... ... бірінші дүниежүзілік соғыс қазақ елінде онсыз да ауыр отарлық
... ... ... күшейткендігін,соның салдарынан халықтың азаттық күресінің өрлеуіне 1916 жылы патша
... ... ... себеп болғанын баяндады. Жинақталған құжаттарға сүйене отырып, ол
... ... ... жылы көтеріліс ұлт-азаттық сипатта болып, империалистік соғыспен патшалықтың
... ... ... саясатына және феодалдық езгіге қарсы бағытталды деп қорытынды жасайды.
... ... ... әлеуметтік құрамын анықтағанда, Бекежан Сүлейменов бірқатар аудандарда
... ... ... шаруалардың қалың бұқарасымен қатар бай-феодалдардың және мұсылман дінбасыларының өкілдері
... ... ... олардың көздеген мүдделері бұрынғы отарлауға дейінгі әлеуметтік артықшылықтарына
... ... ... жеткізу болды деп таптық тұрғыдан болса да 1916
... ... ... көтерілістің кең әлеуметтік негізін көрсетеді.
Оның еңбектерінде 1916 жылы
... ... ... көп ұлттық болғанына да баса көңіл аударылған. Әсіресе жетісудағы
... ... ... қазақтармен бірге ұйғырлар, дүнгендер т.б. ұлт өкілдері белсене
... ... ... деп көрсетеді. Одан әрі қарай «мұндай бірнеше ұлттың
... ... ... қосқан, біртұтас интернационалдық көтеріліс тарихта сирек кездесетін құбылыс
... ... ... Патша үкіметінің ұлттарды бір-біріне айдап салу сияқты қитұрқы
... ... ... қарамастан, азаттық қозғалысқа қазақтармен қатар ұйғырлар, дұнғандар жаппай қатысты»,-деп
... ... ... пікірін нақтылы айтады.18 Б.Сүлейменов 1916 жылы қозғалыста қарапайым халықтан
... ... ... қазақ-радикольды демократиялық интеллегенциялық халық бұқарасының күштерін ұйымдастыруға тікелей қатысқандығын
... ... ... атап көрсетеді. Зерттеушінің А.Бөкейхановтың басшылық жасаған «Қазақ» басылымының
... ... ... топтасқан интеллекциялық тек осал жақтарын ғана көрсетіп, бір беткей
... ... ... жасауынан әкімшілік-әміршілдік жүйенің идеологиясының кемеліне жетіп тұрған уақытындағы салқыны
... ... ... Жалпы айтқанда 1916 жылы ұлт-азаттық қозғалыста қазақ
... ... ... осал жақтарыменқатар жарытымды іс-әрекеттерін де көрсете білді. Ол
... ... ... жылғы көтерілісті Қазақстан және Орта Азия жерін түгелдей қамтыған
... ... ... империясындағы ең айбынды ұлт-азаттық қозғалыс деп бағалады.
1952 жылы Алматыда
... ... ... тарихшылардың пікірталасында 1916 жылы көтеріліс ұлт-азаттық сипатта өрістеді леп
... ... ... Орта Азия мен Қазақстанды түгелге жуық шарпыған бұл көтеріліс
... ... ... дау-талас басыла қойған жоқ. Сөйтіп осы ғылыми кеңесте Орта
... ... ... және Қазақстандағы 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілістердің тарихына ортақ баға
... ... ... қалыптастырылды.
Алайда бұл ұлт-азаттық қозғалыстың прогрессивті және кереғар тұрғысынан ошақтарға
... ... ... қаралуы осы айбынды көтерілістің Орта Азия және Қазақстан халықтары
... ... ... аталатын ролінің және мәнінің тарих ғылымында кеміттіп көрсетілуіне алып
... ... ... Отан тарихына қосқан күрделі үлесі «ХІХ ғасырдың аяғында
... ... ... ғасырдың басындағы Қазақстандағы аграрлық мәселе», «1905-1907 жылғы Қазақстандағы
... ... ... «XVII ғғ басындағы Қазақстан Россия құрамында» деген күрделі
... ... ... еңбектерінде20 Бекежан Сүлейменұлы отарлық езгідегі қазақ ауылының тарихи-әлеуметтік
... ... ... феодалдық және капиталистік өндіріс қатынастары дәуірі кезеңіндегі Қазақстандағы
... ... ... және ұлт-азаттық қозғалыстың даму кезеңдеріне жаңа ғылыми баға бере
... ... ... Қазақстанның Ресейге қосылуының әр түрлі нәтижелері мен салдарын ашып
... ... ... халықтар досытығын, еңбекшілер білігін насихаттайды.
Ғалым Қазақстанныңреволюцияға дейінгі тарихының деректік
... ... ... жасауға тікелей атсалысты. Ол бес томдық «Қазақ КСР тарихының»
... ... ... редакциясының мүшесі және белгілі авторы болды. Қазақ Совет
... ... ... шығруда көп үлес қосты.
Қызық тарихы тәелсіздік пен Отан
... ... ... қорғауға арналған соғыстар мен күреске бай болса, ХІХ-ХХ ғасырларда
... ... ... империясының отардау саясатына қарсы көтерілістерге толы. Бұл
... ... ... күшпен басылып отырғанымен, қарсылық әртүрлі қозғалыстарға ұласып, ешқашан жоғалтқан
... ... ... Бір кездерде «1905-1907 жылғы революция Қазақстанға соқпай кетті, сол
... ... ... революциялық толқын Қазақстанға жетпеді» деген ұғым басым болған.
Б.Сүлейменов
... ... ... пікірді сынап, жергілікті қазақ халқы өз бостандығы, егемендігі үшін
... ... ... ңбекшілерімен бірге 1905 жылғы революцияға қатысқандығын дәлелдеді. Ресейде
... ... ... 1905-1907 жыллардағы революция Қазақстанда күрестердің жаңа толқынының пайда болуына
... ... ... болды. Еңбекші шаруалардың жер үшін күресі Ресейдегі және ұлттық
... ... ... 1905-1907 жылғы саяси күрестің құрамдас бөлігіне айналды деді.21
... ... ... еңбектерде Кеңестік кезеңдегіидеологиялық лептің салқыны сезіледі.Бірақ сол еңбектерде жинақталған
... ... ... фактологиялық материал, қазақ халқының сан ғасырлық азаттық үшін біртұтас
... ... ... бір буыны ретінде көрсететіндігімен құнды. Сондай-ақ бір
... ... ... тарихи әдебиеттерде 1916 жылғы қазақтар көтерілісінің ұлт-азаттық бағыты бұрмаланған
... ... ... Бекежан Сүлейменұлы құжаттармен мәліметтерге, мемуарлық және әдеби деректерге сүйен
... ... ... бұл көтерілістің арогрессивтік-азаттық мәнін дәлелдеп берді және де бұл
... ... ... империализм дәуіріндегі алғашқы ұлт-азаттық революция екендігін дәлелдеді. Сонымен қатар
... ... ... жылғы ұлт-заттық көтеріліс бүкіл қазақстан жерінде болғанын толық дәлелдеді,өйткені
... ... ... кезге дейігі еңбектерінде көтеріліс тек қана 2 облыста болды
... ... ... жазылды. Бұл көтеріліс 1917 жылы ақпан революциясы кезінде басылды
... ... ... пікірге қарсы шығып, көтеріліс Торғай партизандық әдіс күресімен жалғаса
... ... ... деп дәлелдеді.
Бекеңнің тереңдеп жан-жақты зерттеген проблемаларының бірі революцияға дейінгі
... ... ... аграрлық қатынастар тарихы. Ол «ХІХ ғасырдың аяғы мен
... ... ... ғасырдың басындағы Қазақстандағы аграрлық мәселе» деген күделі монографиялық еңбегі
... ... ... 1964 жылы өзбек КСР Ғылым академиясының Қоғамдық ғылымдар жөніндегі
... ... ... ғылыми кеңесінде докторлық диссертация қорғады.
Бекежан Сүлейменовке дейін
... ... ... дейінгі Қазақстандағы аграрлық мәселе тарихы бойынша арнайы зерттеу
... ... ... еді. Бұл еңбектің құндылығы міне сонда.
Қазақстанды отарлау тарихының
... ... ... мәселелеріне арналған көптеген еңбектерде аграрлық қатынастар мәселесі үстірт қаралды,
... ... ... мәселелер шатастырылды және үстем идеология ықпалымен теріс жазылды. Сондықтан
... ... ... бұл монографияны жазу барысында авторға көп еңбек етуіне тура
... ... ... Бұл Кеңес Одағының Мәскеу, Ленинград, Алматы, Орынбор, Ташкент, Омбы
... ... ... басқа қалаларындағы 15-ке жуық архив қоймаларынан мәліметтер мен құжаттар
... ... ... 150-дей қорды сұрыптайды. Революцияға дейін шыққан көптеген журналдар
... ... ... газеттерді қарап, мыңға жуық кітаптар, зерттеулермен мақалалар талдайды. Сонымен
... ... ... Бекең Қазақстанның әр жерінде тұратын ақсақалдармен бұрынғы ауылдық
... ... ... тұрмысының кейбір жайларын анықтау үшін үнемі пікір алысады. Осындай
... ... ... деректерді пайдалана отырып, 1967-68 жылдардағы шарушылық құрылысын, жер
... ... ... саны көлемін, халықтың саны мен отырықшылық жағдайын ғылыми
... ... ... зерттеп, талдай білді. Б.Сүлейменов революцияға дейінгі Қазақстан патшалық
... ... ... аграрлық-шикізат көзі болғандығын атап көрсетеді.
Қазақстанның 98,8
... ... ... және орыс тұрғындарының 63,1% ХХ ғасырдың басында тек қана
... ... ... шаруашылығымен айналысқан беді.Осыдан бреволюцияға дейінгі Қазақстанның тарихы, түптеп келгенде,
... ... ... ауыл шаруашылығымен шаруалардың тарихы деп орынды көрсетеді.
Монографияда 1867-68 және
... ... ... патша реформалары талданып, Қазақ елі өмірінің негізгі салаларын
... ... ... осының негізінде Қазақстан метрономия үшін түкілікті шикізат көзіне айналғандығы
... ... ... қатар патша үкіметінің реакциялық саясатына қарамастан, ХІХ ғасырдың аяғында
... ... ... экономикалық және қоғамдық-саяси дамуына капиталистік қатынастар біртіндеп енгенін көрсеткен.
... ... ... дейін объективті түрде зерттелмей келген мәселелер, оның ішінде ауылдық
... ... ... тұрмысының ерекшеліктері ескеріліп, географиялық ортаның әсері, көрші
... ... ... оның экономикасына ықпалы мен маңызы көрсетіліп баяндалады. Қазақ ауылының
... ... ... ескеріп, аймақтар бойынша зерттеу ескеріп, аймақтар бойынша зерттеу негізінде
... ... ... Сүлейменов Қазақстан жерін аймақтарға дұрыс бөледі. Олар: мал және
... ... ... шаруашылығымен айналысатын солтүстік, солтүстік-батыс, оңтүстік-шығыс, және мал шаруашылығымен
... ... ... оңтүстік-батыс , және орталық аудандардың бір бөлігі.
Б.Сүлейменов өз еңбегінде
... ... ... шаруаларының отырықшылыққа көшуіне егжей-тегжейлі тоқтап, бұл үдістердің кезеңдерін талдайды.
... ... ... жаппай отырықшылыққа көшуінің бірінші сатысы тұрақты қыстауларға көшу деп
... ... ... Қазақстандағы патша үкіметінің отарлау саясаты шаруалардың жаппай отрықшылыққа көшуіне
... ... ... болды, тіпті қазақтарды шөлейттерге ығыстырды деп дәлелдеді.
Аграрлық қатынастың шиеленісуінің
... ... ... ретінде Сүлейменовтың қазақ жерлерін патша үкіметінің жаппай талан-таражға түсіргенін
... ... ... көрсетті.23 Ежелден қазақ халқының меншігінде болған жерлері патшы үкіметінің
... ... ... тартып алып, казак әскерлерінің иелігіне және қоныс аударушылар
... ... ... бергені баяндалды. Осындай зорлық-зомбылыққа қарсы өрістеген аграрлық қозғалыстың дамуын
... ... ... келіп, Бекең қазақ шаруалары не үшін күресті, олардың күресінің
... ... ... және әдістері қандай болды деген сұрақтарға бұған дейін жарияланған
... ... ... салыстырғанда толық жауап береді. Қазақ шаруаларының аграрлық қозғалысы
... ... ... қозғалыспен тығыз байланысты. Оның төменгі сатысы арыз, өтініш, талап
... ... ... «петиция» жазу түрінде болса, қазақ шаруаларының қарулы көтерілісі жоғарғы
... ... ... еді.
Сонымен қатар қазақ шаруалары жер үшін, Ресейдің басқа халықтарымен
... ... ... саяси құқық үшін, толық бостандық және ұлттық тәуелсіздік
... ... ... күрес жүргізді24 деп, Ташкентте ғылыми конференцияда жасаған баяндамасында «тап
... ... ... шеңберіне шығып, қазақ халқының ұлттық патриотизмін насихаттаушы ғалым ретінде
... ... ... көрді.
Бұл қабылдаған ортақ ресми көзқарасқа Б.Сүлейменов айдаудан оралғаннан
... ... ... осы мәселелермен айналысу барысында үзілді-кесілді қарсы шығып, бір қозғалысты
... ... ... түрде бөліп, түрлі сипаттау және «ошақтың» принципі бойынша бағалау
... ... ... емес деп, өз көзқарасынашық білдірді.
Б.Сүлейменовтің бірінші орыс революциясы
... ... ... Қазақстандағы азаматтық үшін күресті баяндаудағы көзқарасында кеңестік кезеңнің идеологиялық
... ... ... сезілгенмен, ол жазған еңбектер Қазақстан халқының патшалық езгіге қарсы
... ... ... түскен күресін көрсететінкөп тың мағлұматтар мен құнды, сондай-ақ мұнда
... ... ... жылдардағы революциялық толқулар қазақ халқының өзінің азаптығы үшін
... ... ... бір жағдайының астарларын ХХ ғасырдың басындағы дүние жүзілік өнеркәсіп
... ... ... да іздейді. Ол 1905 жылғы революция қарсаңында қазақ өлкесіндегі
... ... ... және шаруалар қозғалысын зерттеу барысында олардың революциялық күреске шығуына
... ... ... болған экокномикалық жағдай екеніне баса назар аударды. Монографияда
... ... ... мағлұматтар негізінде Қазақстандағы кеншілердің, теміржолшылардың, өңдеу өнеркәсібінің жұмысшыларының және
... ... ... шаруаларының революциялық бас көтерулері қазақ халқының ұлт-азаттық күресімен бір
... ... ... арнаға құйылып, патша билігіне елеулі қауіп туғызды деген
... ... ... келеді. Б.Сүлейменовтың бұл моографиясына уақыт
... ... ... таптық, коммунистік көзқарас ықпалын тигізбей қоймағанмен дегенмен, иқазақстандық
... ... ... Ресейде 1905-1907 жылдарда болған төңкерістің дала өлкесіне әсері,
... ... ... уақыттағы І—ІІ-ші мемлекеттік Думаның пайда болуы мен қызметінің кейбір
... ... ... бұл еңбекте алғаш байланыстырыла зерттелген. Бірінші орыс революциясының қазақ
... ... ... ықпалын зерттеуде алғаш деректік жинақ 1949 жылы Б.Сүлейменовтың редакциялығымен
... ... ... кіріспе мақаласымен жарық көрді.
Бірнеше жыл өткеннен кейін Б.Сүлейменов редакциялауға
... ... ... қатысқан «1905-1907 жылдардағы Қазақстандағы революциялық қозғалыс» атты тағы бір
... ... ... жарық көрді.
Б. Сүлейменовтың мұралары ішінде ХІХ ғасырдың соңы мен
... ... ... ХХ ғасыр баысндағы агралық мәселе бойынша жазған еңбектеріде ерекше
... ... ... ие. Оның бұл саладағы еңбектері өзінің ғылыми құндылығын жоғалтпай
... ... ... айтылатын кейбір тұжырымдар әлі күнге дейін өз маңызын сақтауда.
... ... ... 1867-68 жылғы жүзеге асырылған реформалардың мәнін аша түсіп,Қазақстан патшалық
... ... ... дамып келе жатқан өнеркәсібінің өнім өткізу рыногы
... ... ... шикізат көзіне айналды, соның нәтижесінде қазақ жерінің байлығы аяусыз
... ... ... леген ғылыми тұжырым жасады. Ол кейбір ғалымдардың «Англия мен
... ... ... отарларына қарағанда патшалық Ресейдің аймақтарындағы отарлық саясаты жұмсақтау болды»,--деген
... ... ... ашық қарсы шықты. Мұндай пікірдің тарихи шындыққа сай келмейтінін,
... ... ... өкіметінің отарлық саясаты треакциялық мәнге толы екендәгән алға тартты.
Ғалымның
... ... ... пікірі кейін оның қуғын-сүргінгеұшырауына түрткі де болған еді.
Көптеген
... ... ... талдап сараптау негізінде автор ХІХ ғасырдың соңы мен
... ... ... ғасыр басында қазақ аулында аграрлық қайшылықтар аса қатты шиеленісу
... ... ... қазақ жерлерінің патша өкіметі тарапынан тоналуында жатқанын негіздеп береді.
Б.Сүлейменов
... ... ... демография аспектісіне де көңіл аударып, Қазақстан ғалымдарының ішінде ең
... ... ... бірі ретінде қазіргі қазіргі қазақстан территориясы бойынша географиялық сипаттама
... ... ... отыра, өлкеге кіретін аудандар бойынша халықтың санын өсіңкілік жағдайда
... ... ... ХІХ ғ соңы мен ХХ ғасыр басында өлкенің
... ... ... сирек қоныстанғандығын айта келе, автор облыстар бойынша халықтың тығыздығының
... ... ... болғанын көрсетеді. Мұны ол сол жердің географиялық ерекшелігімен және
... ... ... шаруашылық өмірімен түсіндіріледі.
Б. Сүлейменовтің пайымдауынша көптеген зерттеушілер өз еібектерінде
... ... ... халқының шаруашылық тұрмысының ерекшеліктеріне баса көңіл аудармаған. Қазақ ауылының
... ... ... шаруашылық тұрмысые ескере отырып, ғалым географиялық ортаның сол аймақтың
... ... ... тигізетін әсерін есепке алудыбірінші кезекке қояды.Ол Қазақстан
... ... ... екі шаруашылық аймаққа бөліп қарастырады.Бірінші аймаққа мал және егіншілік
... ... ... айналысатын солтүстік, солтүстік-батыс, оңтүстік-шығыс, Сырдария алқабы аудандары,
... ... ... аймаққа мал шаруашылығымен айналысатын Оңтүстік батыс, орталық аудандарды жатқызды.
Б.Сүлейменов
... ... ... қазақ интеллегенциясының сол тарихи кезеңде аграрлық мәселені көтеруіне
... ... ... одан саналы түрде айналып кетіп отырған. Сол үшінде Б.Сүлейменов
... ... ... әрекеті П.Г.Глузо тарапынан: «Оның кітабында жергілікті ұлтшыл, контрреволюцияшыл күштердің
... ... ... мәселеге берген бағасы жайлы айтылады»,-деп сынға да ұшыраған болатын.
... ... ... бірге Б.Сүлейменовтың еңбегінде қоныс аударушы шаруалардың Қазақстанға көшіп
... ... ... жергілікті халықтардың қатынасы жеткілікті ашылмаған.Бұны кеңестік идеологиясының ықпалы деп
... ... ... болады.
Б.Сүлейменовке дейін революцияға дейінгі Қазақстандағы
... ... ... мәселе тарихы бойынша арнайы зерттеу жоқ еді. Бұл еңбектердің
... ... ... міне сонда.
Қазақстанды отарлау тарихының жалпы мәселелеріне арналған көптеген
... ... ... аграрлық мәселелер үстірт қаралды, көптеген мәселелер шатастырылды лнемесе үстем
... ... ... ықпалымен теріс жазылды. Сондықтан да бұл монографияны жазу барысында
... ... ... көп еңбек етуіне тура келді. Кеңес Одағының мәскеу, Ленинград,
... ... ... Орынбор, Ташкент, Омбы және басқа қалалардағы 15-ке жуық
... ... ... архив қоймаларынан мәліметтер мен құжаттар алып, 150-дей қорды сұрыптайды.
... ... ... дейін шыққан көптеген газеттер мен журналдарды қарап, мыңға жуық
... ... ... зерттеулер және мақалалар талдайды. Сонымен қатар Б.Сүлейменов Қазақстанның әр
... ... ... тұратын ақсақалдармен бұқрынғы ауылдың шаруашылық тұрмысының кейбір жайларын
... ... ... үшін үнемі пікір алысады. Осындай бағалы деректерді пайдалана отырып,
... ... ... жылдардағы шаруашылық құрылысын, жер көлемін, халықтың саны мен отырықшылық
... ... ... ғылыми жүйемен зерттеп, талдай білді.
Б.Сүлейменов революцияға дейінгі Қазақстан патшалық
... ... ... аграрлық-шикізат көзі болғандығын атап көрсетеді. Қазақтардың 98,8 %-і және
... ... ... тұрғындарының 63,1%-і ХХ ғасырдың басында тек қана ауыл шаруашылығымен
... ... ... еді. Осыдан революцияға дейінгі Қазақстанның тарихы, түптеп келгенде, ауылдың,
... ... ... шаруашылығы мен шаруаларддың тарихы деп орынды көрсетеді.
Б.Сүлейменов өз
... ... ... қазақ шаруаларының отырықшылыққа көшуіне егжей-тегжейлі тоқтап, бұл үрдістің
... ... ... талдайды. Шаруашылық жаппай отырықшылыққа көшуінің бірінші сатысы-тұрақты қыстауларға
... ... ... деп көрсетеді. Қазақстандағы патша үкіметінің отарлау саясаты шаруалардың жаппай
... ... ... көшуіне келергі болды, тіпті қазақтарды шөлейттерге ығыстырды деп дәлелдейді.
Аграрлық
... ... ... шиленісуініңнегізгі себебі ретінде Б.Сүлейменов қазақ жерін патша үкіметінің жаппай
... ... ... түсіргенін атап көсетеді. Ежеклден қазақ халқының меншігінде болған
... ... ... патша үкіметінің күтеп тартып алып, казак әскерлерінің иелігіне және
... ... ... аударушылар қорына бергені баяндалады. Осыдан зорлық-зомбылыққа қарсы өрістеген
... ... ... қозғалыстың дамуын талдай келіп, Бекең қазақ шаруалары не үшін
... ... ... олардың күресінің түрлері және әдістері қандай болды деген сұрақтарға
... ... ... дейін жарияланған әдебиеттер мен салыстырғанда толық жауап
... ... ... Қазақ шаруаларының аграрлық қозғалысы ұлт-азаттық қозғалыспен тығыз
... ... ... Оның төменгі сатысы арыз, өтініш, талап немесе петиция жазу
... ... ... больса, қазақ шаруаларының қарулы көтерілісі жоғарғы деңгейі еді. Сонымен
... ... ... қазақ шаруалары жер үшін, Ресейдің басқа халықтармен тең саяси
... ... ... үшін, толық бостандық және ұлттық тәуелсіздік үшін күрес жүргізді
... ... ... Ташкентте ғылыми конференцияда жасаған баяндамасында «тап күресі» шеңберінен шығып,
... ... ... халқының ұлттық патриотизмін насихаттаушы ғалым ретінде көрінеді.
ІІІ-тарау. «Қазақ
... ... ... мәдениеті тарихы
3.1. Б.Сүлейменовтің еңбектерінде».
Кеңестік кезеңде ұлттық аймақтардағы
... ... ... халықтардың мәдениеті негізінен тек «ұлы орыс» халқының мәдениетімен
... ... ... қана зерттеліп, тарих ғылымында біржақтылық бағыт
... ... ... балды. Б.Сүлейменов осындай біржақты кету мәселесінен сақтан отырып,
... ... ... бағыттағы авторларды үнемі сынға алып отырды. Ол Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаевтардың
... ... ... қалыптасуына Орта Азия ойшылдарының ықпалы елеулі
... ... ... атап көрсетеді.
Б.Сүлейменұлы Қазақстандағы қоғамдық ой және қазақ әдебиет
... ... ... шығыс халықтарының қоғамдық ой және әдебиет тарихынан оқшау
... ... ... қарауға келіспей , осы халықтардың рухани мәдениет тарихы тығыз
... ... ... зерттелуі қажет деген пікірде болды. Қазақстандағы қоғамдық ой
... ... ... тарихы Жүсіп Баласағұн, Мұхаммед Хайдар Дулати және
... ... ... да көрнекті ойшылдармен, олардың еңбектерімен белгілі болып, көп ғасырлық
... ... ... өткендігін, ХІХ ғасырда Ш.Уалиханов, Ы.Алтынсарин,
... ... ... шығуы кездейсоқ емес екендігін алға тарта білді.
50-жылдары қазақ әдеби
... ... ... жөнінде болған пікірталастарда Б.Сүлейменов қазақ әдеби тілі
... ... ... қазақ жазбасының қалыптасу және даму тарихы бойынша өз ұстанымын
... ... ... қорғай алды. Ол қазақ әдеби тілінің негізін қолдаушылар
... ... ... мен А.Құнанбаев деп есептеді. 1951 жылы Алматыда Қазақстан тарихы
... ... ... экономика мәселесі жөнінде өткен конференцияда М.Әуезовтің революцияға дейін қазақ
... ... ... тілі болмады, ал оның пайда болуы қазан революциясынан кейін
... ... ... жүзеге асты деген пікірмен келіспей, Ы.Алтынсарин мен А.Құнанбаевтың шығармашылық
... ... ... оған қарсы дәлел ретінде қолданды. Ол өзінің бұл пікірін
... ... ... жылы қазақ әдебиетінің негізгі проблемаларына арналған конференцияда жақтап,
... ... ... әдеби тілі Абайдан да әріректен басталады деп пікірін
... ... ... болатын.
Б.Сүлейменов қоғамдық ой тарихын зерттеу барысында Ш.Уалиханов жөнінде,
... ... ... ғалымы Ә.Диваевтің, чуваш ағартушысы И.Яковлевтің қызметтері жайлы еңбектер
... ... ... Сонымен қатар Мәшкүр Жүсіптің тұлғасына, оның шығармасына теріс баға
... ... ... қарсылық танытты. Оның әдебиет тарихында өзіндік алатын орны
... ... ... екендігін көрсете білді.
Б.Сүлейменов Ы.Алтынсариннің өмірі мен қызметін алғашқылардың
... ... ... болып байыппен зерттеді, оның мұрасын жинастырды. Кең ауқымдағы түп
... ... ... қарастырып, ағартушының дүниетанымдық көзқарасы, әдеби, ғылыми мұрасы аясындағы, жалпы
... ... ... 30-ға жуық ғылыми, ғылыми көпшілік еңбектерін
... ... ... Ы.Алтынсариннің таңдамалы шығармалар жинағын қазақ (1955) және орыс тілінде
... ... ... ж) дайындады.
1975-78-жылдары ағартушының толық шығармалар жинағын шығаруға
... ... ... атсалысты. Б.Сүлейменов негізінен, Алтынсариннің қоғамдық саяси көзқарастарының
... ... ... оның өмірі және көп қырлы қызметіне байланысты ділгір мәселелерді
... ... ... зерттейді. Осы мақсатта деректік қор жинау үшін 1946
... ... ... ішінде Бекежан Сүлейменұлы Мәскеу, Ленинград, Қазан және Алматы
... ... ... сондай-ақ Қазан мемлекеттік университетінің ғылыми кітапханасында көп еңбек
... ... ... Іздену барысында ғалым Қазан оқу округінің, Қазан оқытушылар семинариясы,
... ... ... ісі жөніндегі комитетінің, Бобровников, Ильминскийдің, Халық ағарту министрлігінің,
... ... ... Синод, Торғай, Ақмола, Семей, Сырдария, Орал облыстарының, Түркістан
... ... ... Орынбор оқу округтарының қорларынан тақырып бойынша 2000 парақтан артық
... ... ... архив деректерін табады. Ғалым жинаған мағлұматтарда Қазақстандағы халық ағарту
... ... ... байланысты, ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы қазақтардың әлеуметтік-экономикалық жағдайына қатысты
... ... ... іс-қағаздары және еңбектері қамтыған.
«Ыбырай Алтынсарин және ХІХ ғасырдың екінші
... ... ... тысындағы алдыңғы қатарлы қоғамдық ой» атты 1950 жылы жарық
... ... ... мақаласында Б.Сүлейменов революцияға дейінгі Ресейдің дворяндық және
... ... ... тарихнамасы патшалық езгі астындағы халықтардың, соның ішінде қазақ халқының
... ... ... қатарлы ой тарихын елемегенін атап өткен. Б.Сүлейменов Н.И.Ильминский
... ... ... Ы.Алтынсарин арасындағы қатынасты сипаттағанда, Н.И.Ильминскийді жоғары ой саналы шығыстанушы
... ... ... ретінде сипаттайды. Бұл негізінен сол кездегі кеңестік
... ... ... ықпалының нәтижесі тұғын. Осылайша кеңестік дәуірде Н.И.Ильминский
... ... ... миссионерлік қызметі көрсетілместен, оның жағымды жақтары ғана дәріптелді.
Сонымен бірге
... ... ... Ы Алтынсарин қазақ жазбасының даму барысын көрегендікпен болжап,
... ... ... шығармаларын орыс географиясының негізіндегі қазақ тілінде шығарып, осы әліпбиді
... ... ... алғаш бекіткен ағартушы еді деген мәлімдемелік сипаттағы тұжырым жасайды.
... ... ... күні мұндай көзқарас зерттеуші М.Мырзахметов, Қ.Жарықбаев, С.Қалиев,
... ... ... еңбектерінде сыни тұрғыдан қарастырылған.26 Дегенмен Б.Сүлейменовтің Алтынсарин
... ... ... зерттеуде зор еңбек сіңіргені теріске шығарылмайды. Ғалымның Алтынсаринтану
... ... ... зерттеулерінің деректік негізі терең және жасаған тұжырымдарының көпшілігі
... ... ... екеніне бүгінгі таңда көзіміз жетіп отыр. Ы.Алтынсариннің
... ... ... қолжазбалары бес бөлікке топтастырылып жүйеленеді: Біріншісі: Қазақстандағы білім беру
... ... ... арналса, басқалары ауылдың әлеуметтік –экономикалық және саяси жағдайын
... ... ... Әсіресе қазақтардың тұрмысын, әдет-ғұрпын, мәдениетін және қазақ мектептеріне орыс
... ... ... енуін бейнелейтін құжаттар кең берілген. Құжаттардың бір бөлігі Қазақстанның
... ... ... қазақ, орыс және басқа халықтардың достығына нығаюына арналып қарастырылады.
... ... ... Кеңестік тарихнама ұзақ уақыт Ы.Алтынсаринді ағартушы-демократ ретінде танымай келген.
... ... ... айтылғандай, Бекежан Сүлейменұлы архивтік деректер мен ағартушы замандастарының
... ... ... берген анықтамаларын зерттеудің нәтижесінде Ы.Алтынсариннің
... ... ... дәрежесіндегі ғалым екендігін дәлелдеп берді.27
Қорытынды.
Б.Сүлейменов өз заманында
... ... ... білімділігі мен, ақыл-парасатымен, табандылығымен, еңбекқорлығымен Қазақстан тарихының
... ... ... зерттеушісі, көрнекті ғалым болып қалыптасты. Өзінің ғылыми еңбектері арқылы
... ... ... халқының нағыз патриоты екендігін айғақтады. Әрине, ғалымның қаламынан
... ... ... ғылыми мұралардың бәрі бірдей өміршең еді, олар түгелмен
... ... ... қазіргі көзқарастар деңгейіне сай келеді деп тұжырымдаудан
... ... ... Заман ағымынан кеңестік жүйенің қысымынан кейбір тұстарда саясат
... ... ... санасып өз ойын толық айта алмады. Дегенмен, Б.Сүлейменов
... ... ... жинақталған мол деректік материал, нақтылы тұжырымдар болашақ зерттеушілердің кәдесіне
... ... ... сөзсіз. Ғалымның күн сайын дамып, үнемі ілгерілеп отьырғандығын ескеріп
... ... ... ғылыми мұрасын да осы тұрғыдан, тарихилық, объективтілік ұстанымдарына сәйкес
... ... ... әділ баға беріп, дұрыс пайдалана білуіміз керек.
Б.Сүлейменовтің ғылыми қызметі
... ... ... жастарына үлгі-өнеге. Сондықтан да, Б.Сүлейменовтің тарих ғылымына
... ... ... қосқан үлесі ұшан-теңіз. Соның бір қыры—ғалымның жаңашылдығы. Оның шығармашылық
... ... ... көптеген жас ғалымдарға үлгі болды. Б.Сүлейменовтің жетекшілік етуімен 30-ға
... ... ... ғылым докторлары мен кандидаттары шықты. Б.Сүлейменов рухы
... ... ... мықты азамат болды. Бала негізінен қаншама қиындықтарды
... ... ... өзін-өзі өрге сүйреп, тарих ғылымының шыңына шығарған ірі
... ... ... Оның мінезі кейде таудан аққан асау өзеннің тасқынындай.
... ... ... Бірақ жанға майда, күзгі тоңғысыз сары шуақтары да аз
... ... ... Ғалым Бекежан Сүлейменұлы сынды ағалар аруағы
... ... ... бас иіп, олардың ғылыми мұрасын сақтап, одан әрі
... ... ... керек. Осы кісілердің еңбектері де, қоғамдық қызметі де, адамгершілік
... ... ... тәуелсіз еліміздің жастарына, әсіресе ғылым мен білімге ұмтылған жастарға
... ... ... бұлақ, өшпес өнеге.
Сондықтан да:
1)Б.Сүлейменовке арналған коференциялар ұйымдастырылып, өткізіп
... ... ... қолға алғанымыз абзал.
2)Бекежан Сүлейменовпен замандас тарихшылар, жазушылар естеліктері негізінде,
... ... ... туралы жинақ шығару қажет.
3)Тарихшылар дайындайтын жоғары оқу орындарында
... ... ... атындағы дәрісханалар ашуды ұйымдастырған дұрыс.
Сілтемелер тізімі:
1. Мажитов С.Ф.
... ... ... деятелность и исторические взгляды Е.Б.Бекмаханова. Автореф. Алма-Ата 1992.
... ... ... И.Б.Қашқынқызы Академик Р.Б.Сүлейменов: Қазақстан тарихын зерттеудегі үлесі және ғылыми
... ... ... қызметі. Авиореф Алматы 1999ж-30б.
2. Ділмұхамедов Е. Б.Сүлейменов тарих
... ... ... докторы. «Социалистік Қазақстан» 1964 ж. 18 июнь Маликов
... ... ... Б.Сүлейменов тарих ғылымының докторы. Лениншіл жас 1964 ж.
... ... ... июль.
3. Қазақ совет энциклопедиясы. Алматы, 1977 10т-470б.
4. Асылбеков М.Х. Тарихшы-ғалым,
... ... ... Оңтүстік Қазақстан. 1982ж. 29 декабрь.
5. Басин В, Қобыландин К.
... ... ... Дело всей жизни. Вечерняя Алма Ата 1982ж .
... ... ... декабря.
6. Библиография обществоведов Казахстана. Алма-Ата, 1986. с397-398.
7. Тәженов Ә. 50-жылдардың
... ... ... қазақ тарихы қалай қыспаққа алынды? Қазақ тарихы, 1994ж.
... ... ... б.
8. Қозыбаев М. Время меняет взгляды. Мысль 1996.
... ... ... с 65-67.
9. Ахметова Л. Патриотизм в ракурсе историй.
... ... ... Алматы. Санат, 1996. 224 с.
10. Тореханов Т. Қанмен
... ... ... тағдырлар. Алматы. 1999ж. 416 б.
11. Қасымбаев Ж.К.
... ... ... историографий и источниковедения Казахстана. Алма-Ата 1988. с
... ... ... Ыбырай мұраларын зерттеу тарихынан. Қазақстан мұғалімі. 1991ж.
... ... ... 30 тамыз.
13. Дулатова Д.И. Историография до революционного Казахстана.
... ... ... Алматы. 1984-272 с.
14. Таштахметова Р.К. К проблеме изучения истории
... ... ... движения в казахстанской историографии. Проблемы историй и источниковедения
... ... ... борьбы в Казахстане (XVIII нач ХХ в). Алматы
... ... ... 14-23 б.,
15. Әсіп С. Қазақ қасіреті. Алматы
... ... ... 14-23 б.
16. Мұхатова О. Қазақстандағы ХХ ғасырдың алғашқы онжылдықтарындағы аграрлық
... ... ... тарихнамасы.(1900-1929жж) Алматы 1998-199б.
17. Есқалиев С, Асылбеков М.А «Б
... ... ... өмірі мен ғылыми мұрасы». Қазақ тарихы журналы. 1999.
... ... ... №2. 7-56 бет.
18. Б.Сүлейменов, Басин В.Я. «Восстание 1916 года
... ... ... Казахстане». Алма-Ата 1977. с 89-91.
19. Дулатова Д.И. Историография
... ... ... Казахстан. с 106.
20. Сүлейменов Б. «Аграрный
... ... ... в Казахстане в последней ХІХ-начале ХХ века»
... ... ... 1963 25 б.
21. Сүлейменов Б. «Революционное движение
... ... ... Казахстане в 1905-1907 годах» Алматы, 1977.
... ... ... б.
22. Сүлейменов Б, Басин В, «Восстание 1916 года В
... ... ... Алматы 1977. 115-92 б.
23. Сүлейменов Б.
... ... ... вопрос в Казахстане последней ХІХ-начале ХХ века» Алматы
... ... ... 370-371б.
24. Сүлейменов Б. «Аграрный вопрос в Казахстане последней
... ... ... ХІХ-начале ХХ века» Алматы 1963. 324 б.
25. Сүлейменов
... ... ... «Аграрный вопрос в Казахстане последней третий ХІХ-начале
... ... ... века» Алматы 1963. с 24-40.
26. Б.Сүлейменов және Алтынсаринтану
... ... ... Қазақстан жоғарғы мектебі. 1999. №5, 173-182 б.
27. Жарықбаев
... ... ... Қалиев С. Ы. Алтынсариннің тәлім-тәрбиелік мұралары. Алтынсариннің
... ... ... идеологиялық мұралары. Алматы 1991.
