... ... ... және 1970-2000 жылдардағы Бастауыш сынып оқулықтары мәтіңцері мен БӘ
... ... ... түрлі көлемдегі сөздер мен сөз формаларының және сөз қолданыстарының
... ... ... аңғартады. 50 жылдардағы оқулық мәтіндерінде 1970-2000 жылдардағы мәтіндерге қарағанда
... ... ... мен сөз қолданыстар және сөз формалары аз қолданылған. Бұдан
... ... ... таңдама көлемі улғайған сайын, мәтіннің сөзбен қамтылу коэфиценті де
... ... ... отырады. Агглютинативті тілдерді әдетте бұл коэфицент 90% шамасында болады.
1-кестеге
... ... ... деректерге келсек, 50 және 70 жылдардағы БСО мәтіндерінің әрбір
... ... ... қатысты пәндері бойынша сөз, сөз формасы мен сөз қолдансытарымен
... ... ... көрсеткіштері беріледі. Мұндағы әрбір сыныптағы пәндер арасында лексикалық тұлғалармен
... ... ... жағынан 50 және 70 жылдар оқулықтары арасында айтарлықтай айырмашылықтарды
... ... ... 50 жылдардағы 1 сыныпқа арналған "Қазақ тілі" оқулығының 1024
... ... ... формасы мен 6314 қолданысқа ал 70 жылдардағы 1 сыныпқа
... ... ... "Қазақ тілі" оқулығының 1454 сөз, 2867 сөз формасы мен
... ... ... сөз қолданысқа тең екендігі байқалды. Бұл айырмашылық 70 жылдардағы
... ... ... 50 жылдармен салыстырғанда ғылыми танымдық және оқу әдістемелік мазмұнының
... ... ... соңғы жаңалықтармен толығып, оқулық мәтіндерінің құрылымы күрделене түсіуінің нәтижесі
... ... ... көрсетіп отыр. Қарастырылып отырған 50 жылдардағы оқулықтардың лексика -
... ... ... топтармен қамтылуындағы мына кестеде пайыздық көрсеткіштермен беріледі.
50 ж. БСО
... ... ... лексика граматикалық топтардың қамтитын үлесі.
Өзге таптарына қарағанда қолданылуы жөнінен
... ... ... пайыздық көрсеткішке ие зат есімдердің ішінен жалқы есімдерді бірнеше
... ... ... бөле отырып, шартты белгілермен көрсету барысында анықталған - 50
... ... ... оқулықтарыкдағы барлық сөз қолданыстардың 0,8% - ын адам аттары,
... ... ... %- ын географиялық атаулар, 0,17%-ын ру, тайпа ұлттардың аты,
... ... ... ең аз пайыздық көрсеткішті (0,0016%) мәдени-ағарту орындарының аты қамтиды
... ... ... Көптеген статистикалық зерттеулердің нысанында қамтыла бермейтін зат есімдердің бір
... ... ... есімдер белгілі бір пәндік - тақырыптың мазмұнымен ғылыми -
... ... ... ауқымға қатысты болғандықтан, олардың оқулықтарда белгілі бір дәрежеде қамтылуы
... ... ... осы есімдердің де баланың таным түсінігін арттырып, ұғымдық ой
... ... ... қабілетін дамытатынын ескере бермейміз. Оқулық мәтіндерінің құрастырылуында ескерілетін мәселенің
... ... ... бірі дерексіз ұғымдағы зат есімдер мен нақты мәнді сөздердің
... ... ... қатынасы «10-ға бір», яғни он нақты сөзге 1 дерексіз
... ... ... сөз тура келуі дұрыс деп қарастырылатынына сүйеніп отырып, бұл
... ... ... 50 жылдардағы оқулықтарда сақталғандығы анықталды. Енді осы оқулық мәтіндеріндегі
... ... ... топтарының ара салмағын олардың қолданысы бойынша анықтайтын болсақ, жоғарыдағыдай
... ... ... байқаймыз.
Сыныптар бойынша алғандағы сөз қолданыстарды салыстыру барысында анықталғаны -
... ... ... есімдердің үлес салмағы өзге сөз топтарына қарағанда жоғары деңгейді
... ... ... (1 сыныпта 8483 с.қ, 2 сыныпта 16412 с.қ, 3
... ... ... 49495 с.қ). Өйткені, зат есімдер тілдегі өзге сөздердің барлығына
... ... ... ұйытқы, әрі өзек болып қызмет атқарады.
... ... ... А.Жұбанов өз
... ... ... еңбегінде қазақ
... ... ... мәтіндерін тудырушы сөз топтарының бірі ретінде олардың 70-тен аса
... ... ... топтарға бөледі. Ал осы 50 жылдардағы сөз таптарының қолданысын
... ... ... жылдардағы оқулықтармен және БӘ салыстыру барысында төмендегінше көріністі байқаймыз.
Оқулықта
... ... ... лексикалық, орфорафиялық ережелер мен талдаулар және тіл дамыту жұмыстары
... ... ... аралас-құралас, кейде сатылы түрде жүргізуе ыңғайланған. Жеке тақырып бойынша
... ... ... параграфқа лайықтап программада көрсетілген материалдарда баланың қабылдау қабілетіне, жас
... ... ... лайықтап баяндағанда, бала тек даяр қағидаларды жаттасын демейміз. Қаншама
... ... ... етіп, тәптіштеп айтқан қағидаларымыз баланың байқау, салыстыру, қорыту сияқты
... ... ... әрекеттерімен ұштаспаса, көздеген мақсатқа жете алмаймыз. Қазақ тілі сабағын
... ... ... оқушы тек тыңдаушы, айтқанды, оқулықтағыны жаттаушы болмау керек, баянды
... ... ... белсенді, ойшылы болу керек. Баланы әрдайым соған жетектей отырып,
... ... ... қағидаларды түсіндіргенде, ондай білім баланың бойына құт болады. Бұл
... ... ... тәртібі, әдісі мұғалімнің шеберлігіне қарай әртүрлі нәтиже беруі мүмкін.
... ... ... бұл оқулықты пайдаланып, қазақ тілін оқытушы мұғалім осы талапты
... ... ... шығармауы керек.
Оқулықта жүйелі білім беру жұмысы тиісті ережелерден басталмайды,
... ... ... ереже, түсініктерге қарай жетектейтін тілдік материалдардан басталады. Оқушы жаттығуларда
... ... ... дидактикалық материалдарды
... ... ... ұғына, тапсырмаларды орындай келе,
... ... ... өздері қорытынды шығаратындай кезең басталғанда, жинақталған ережелер берілді. Сонда
... ... ... тосыннан айтылған қағидалар болмай, өздеріне бурыннан түсінікті, өздері-ақ қорыта
... ... ... бірақ қорытуға шамасы келмейтін жайттар болмақ. Ондайға оқушылар тез
... ... ... содан әрі қарай сол түсінгендерін баянды ету үшін тағы
... ... ... бірнеше жаттығу материалдары беріледі. Сондықтан грамматикалық, орфографиялық, нормаларды бағаға
... ... ... үшін әдетте жаттығу материалдарын оларға тірек етеміз. Ол түсінікті.
... ... ... беретін білім балаға әдепкіде бытыраңқы, шашыраңқы болып көрінеді. Оның
... ... ... - грамматикалық, орфографиялық ережелер белгілі нақты сөздер, тұлғалар негізінде
... ... ... абстракцияланған көптеген фактілерді қорыту негізінде жасалады. Баланы соған жетектеу
... ... ... көптеген байқау, жаттығу жұмыстары жүргізілуге тиіс. Ол жұмыстардың сипаты
... ... ... параграфта берілетін білім көлемінің ерекшеліктеріне қарай әртүрлі болуы мүмкін.
... ... ... жаттығуға, байқау тіл дамытуға берілетін материалдар барынша сапалы болғаны
... ... ... сабақтарын оқытудың дидактикалық материалдары ана тілінің әдеби үлгілері болуға
... ... ... Тілдік материалға негізделмеген сабақ алыстағы бұлдыр сағым сияқты, ол
... ... ... қонымсыз күңгірт қалпында қалып қояды. Сондықтан қазақ тілінен мектепте
... ... ... оқытудың аса жауапты кезеңі оқушыға жаттығу, талдау материалдарын таңдау
... ... ... басталады. Жаттығу материалдарын таңдауда үш түрлі талап қойылады.
Біріншіден, жаттығу
... ... ... мазмұнды болуға тиіс. Материалдағы жеке дыбыстар, әріптер, буындар сөз
... ... ... сөздер сөз тіркесі, сөйлем ішінде алып талданады. Солар үшін
... ... ... мысалдар мен текстер «Ат шабады, ит қабады» сияқты ойдан
... ... ... сөйлемдерден құралмай, мүмкін болғанынша көркем әдебиеттен алынған сөз, сөз
... ... ... сөйлем, үзінділер болуға тиіс. Алдымөн солардың ұстамды, мазмұны дұрыс
... ... ... жағын ойлауға тиіспіз. Қалайда олар балаларға дұрыс тәрбие беру
... ... ... қаралу керек. Оқулықта осы тұрғыдан берілген материалдар жеткіліксіз болса,
... ... ... оларды пайдалануға болады. Бірақ сол материалға қойылатын басты талғам
... ... ... оның тәрбиелік мәнінде екі елі естен шықпау керек. Материалдық
... ... ... мәні әртүрлі: Отанды сүюге, еңбек етуге, табиғатты тануға, мәдениеттіліке,
... ... ... үлкенді сыйлауға т.т. ыңғайланған. Тым болмаса онда эстетикалық -
... ... ... тәрбие нысаны болу керек.
Екіншіден, әрбір мысал, үзінді, әңгіме, өлең,
... ... ... сөйлем тіл жағынан мұлтіксіз әдеби болсын. Сонда олар баланы
... ... ... тіл жүйесін игеруге, оның тілін дамытуға тірек бола алады.
... ... ... басты талап - балаға грамматикадан, орфографиядан . . .
... ... ... беру үстінде оның тіл мәдениетінде арттыру болуға тиіс. Сол
... ... ... оқушылар диалектизимнен, дұрыс құралмаған жасанды мысалдардан аулақ болып, әдеби
... ... ... жақсы үлілері бойынша, әдеби тілге тән басқа да мысалдар
... ... ... тәрбиеленеді. Жастарға арналған әдебиеттер көп те емес, олардың бәрінің
... ... ... тіл мәдениеті жоғары бола бермейді. Сондықтан бастауыш мектеп оқушылары
... ... ... солардың таңдамалары баланың жас мөлшеріне лайық, түсінікті, әдеби әрі
... ... ... болғаны жөн.
Үшіншіден, алынған жаттығу, тағы басқа материалдар құрамынан керекті
... ... ... дыбыстар, әріптер, грамматикалық тұлғалар, сөйлемдер ... жиі кездесетін болсын.
... ... ... материалдарын таңдауда негізгі мақсат осы талап болғанымен алдыңғыларсыз бұның
... ... ... дұрыс бағалауға болмайды. Содықтан бір жаттығу материалында осы үшеуінің
... ... ... бір жерге түйісуі керек. Жаттығу, талдау, тіл дамыту материалдарының
... ... ... жақсы болса, қазақ тілін оқытудағы мақсаттың дұрыс орындалуына қолайлы
... ... ... жасалады.
Қазақ тілін бастауыш мектепте оқулықтағы жаттығу материалдарының сапалы болуына
... ... ... назар аударатын себебіміз екі түрлі: біріншіден онда қазақ тілі
... ... ... курс ретінде емес, негізінде практикалық сабақ ретінде оқытылады. Сондай
... ... ... жұмыстардың тірегі де, мөлшерлі білім көркемін баянды ететін де
... ... ... деген атпен беріледі; екіншіден, программа бойынша бастауыш мектепте қазақ
... ... ... 1 «сауат ашу мен тіл дамыту», 2 «Оқу мен
... ... ... дамыту», 3 «Граматика, емле және тіл дамыту» деген тарауларға
... ... ... «Тіл дамыту» мұнда басқаларымен қатар жүріп отырады. Программада бұлардың
... ... ... және жеке тақырыпқа, мысалы тіл дамытуға, бөлөк сағат мөлшері
... ... ... Соған қарап тіл дамытуды өзгелерден бөлек өту керек деп
... ... ... материалдарына қойылатын басты талаптарға мыналар да енеді: олар оқушылардың
... ... ... ерекшеліктеріне, түсіну қабілетіне сай, балаларға қызықты, тартымды, оларға ой
... ... ... болуға тиіс. Ондай жаттығуларды оқушылар өздігінен орындауға тез дағдыланады.
Оқулықты
... ... ... мұғалімдер программада көрсетілген білім мөлшерін 8-9 жасар балаға білдіргенде
... ... ... олардың ой-өрісін кеңейту, қабылдау қабілетін арттыру, тіл байлығын молайту,
... ... ... білім, берік дағды алуын көздеу керек. Ол үшін дайын
... ... ... жеке тұлғаларды жаттатып, соларды еске түсіретіндей ғана жұмыс жүргізбей,
... ... ... болғанынша, грамматикалық, фонетикалық, орфографиялық, қағидаларды айқындауға оқушыларды белсене қатыстыру,
... ... ... қорыту жұмыстарына жетектеу керек. Оқулықтың құрылысы талапқа ыңғайланған. Онда
... ... ... параграф ережеден басталмайды, жаттығудан басталады.
І.2. БСО мәтіндеріндегі лексика граматикалық
... ... ... үлесі.
50 жылдардағы 1 сыныпқа арналған "Қазақтілі" оқулығының 1024 сөз,
... ... ... сөз формасы мен 6314 сөз қолданысқа, ал 70 жылдардағы
... ... ... сыныпқа арналған "Қазақ тілі" оқулығының 1454 сөз 2867 сөз
... ... ... мен 8910 сөз қолданысқа тең екендігі байқалады. Бұл айырмашылық
... ... ... жылдардағы оқулықтардың 50 жылдармен салыстырғанда ғылымитанымдық және оқу-әдістемелік мазмұнның
... ... ... соңғы жаңалықтармен толығып, оқулық мәтіндерінің құрылымы күрделене түсуінің нәтижесі
... ... ... кейінгі тарауларда толығырақ сипатталды. Қарастырылып отырған 50 жылдардағы оқулықтардың
... ... ... топтармен қамтылуындағы ерекшеліктер 2-кестеде пайыздың көрсеткіштерімен берілген.
Өзге сөз топтарына
... ... ... қолдалынуы жөнінен жоғары пайыздың көрсеткішке ие зат есімдердің ішіне
... ... ... есімдерді бірнеше топтарға бөле отырып, шартты белгілермен көрсету барысында
... ... ... 50 жылдардағы оқулықтардағы барлық сөз қолданыстардың 0,8%-ын адам аттары,0,73%-ын
... ... ... атаулар, 0,17%-ын ру, тайпаі, ұлттардың аты ол
... ... ... аз пайыздың көрскткішті (0,0016%) мәдени-ағарту орындарының
... ... ... қамтиды екен.
Мұнда 50 жылдардағы оқулықтар мен 70 жылдардағы оқулықтарда
... ... ... бойынша алынғанда зат есімдердің алатын үлестік салмағы шамалас 50ж.
... ... ... 1 сыныпта 34,87 процент 2 сыныпта 37,19 процент, 3
... ... ... 42,14 процент болса, 70ж. БСО 1 сыныпта 38,84%, 2сыныпта
... ... ... 3 сыныпта 42,46%) болып келсе, БӘ зат есімдердің пайыздық
... ... ... де соған жақын (37,7%). Сол сияқты өзге сөз таптарының
... ... ... бойынша да салыстырылған мәтіндерде олардың алатын үлестік салмағы ұқсас
... ... ... көреміз. Мұның өзі БСО мәтіндік құрылымындағы тақырыптық-мазмұндық ұқсастығы ғана
... ... ... сонымен бірге сөз таптарының қолдануындағы бөлгілі бір заңцылықты аңғартса
... ... ... Бул тұжырымның нақтылығына 90 және 2000 жылдардағы оқулықтарды салыстру
... ... ... көз жеткізуге болады.
Бұл келтірілген мәліметтерден 90-жәнене 2000 жылдардағы оқулықтардың
... ... ... сөз таптарының ара салмағы жоғарыда келтірілген деректерге ұқсас екендігін
... ... ... 90 жылдардағы оқулықтарда зат есімдердің қолдануы 39,14% болса, 2000
... ... ... оқулықтарда 38,61%. Сол сияқты етістіктердің қолдануын салыстыратын болсақ, 50
... ... ... оқулықтарда олардың үлесі 30,16%шамасында (1 сыныпта 32,26%,2 сыкыпта 31,17%
... ... ... сыныпта 29,35%) болса, 90 жылдарда 29,02% 2000 жылдарда 29,01%.
... ... ... тіліміздегі сөз таптарының ішіндегі ең күрделі және қарымы ең
... ... ... граматикалық категория ретіндегі етістіктердің біз қарастырған оқулықтардағы қолданылуы әр
... ... ... оқулықтармен шамалас деңгейді көрсетеді. Бұл да біз қарастырған мәтіндердегі
... ... ... таптарының қолданысындағы өзіндік сөз ерекшелік дер едік.
II. Оқулық мәтіндерінің
... ... ... құрылымының
ерекшеліктері.
Алдыңғы зерттеулер көрсеткендей мәтіндерінің статистикалық жағынан нақты бір жиіліктегі
... ... ... қамтылуы зерттелініп отырған мәттіннің көлеміне байланысты. Статистикалық жағынан едәуір
... ... ... мағлұмат беретінсөздерді көлемі шағын оқулықтар береді. Жиілік сөздіктің бастапқы
... ... ... жиі кездезсе) аумақтарында ақпарат көлемі онша болмайды. Өйткені бір
... ... ... «ол» есімдігінің жиілігі 3609 (50ж БСО)
Зертелініп отырған оқулықтардағы мәтіндердің
... ... ... жиі кездесетін лексикалық единицалармен қамтыпуы өте төмен. 50 жылдар
... ... ... 40,77%, 70 жылдар оқулықтарында 39,96% БСО 30,51% , 90ж
... ... ... 40,28% , ал 2000 жыл оқулықтарында 40,13% .
Жиі қолданыстағы
... ... ... статистикалық сипаттамасы.
Нақтылы бір жиіліктегі және бір нақты синтаксистік апараты
... ... ... түрлімөлшердегі сөздерді анықтау барысында, әр сыныпқа тиісті жиі кездесетін,
... ... ... жиілігі Ғ>4 болатын мәтіннің 30-40%-ын қамтитын лексиалық бірліктерді таңдап
... ... ... Енді осындай жиіліктегі сөздердің үзіндісін көрейік. Біздің ойымызша абсалютті
... ... ... 4-ке тең немесе одан артық сөздердің әрбірі қайталана қолданылу
... ... ... бала жадында ұзақ сақталады да, бұл сөздерді толық меңгереді
... ... ... айтуымызға болады. Мысалы, ағай Сөзі 50ж оқушылықтарында 36 рет,
... ... ... ж оқулықтарында 40 рет, ал Б.Ә 60 рет қолданылған.
... ... ... мұндай сөздердің көптігі оқушыға берілетін ақпарат көлемінің азаюына жағдай
... ... ... Демек, сөздердің қолдану жиілігі мен мәтіндердің ақпараттық қызметі арасында
... ... ... қатынас бар деп айта аламыз. Өйткені, оқушы бір ғана
... ... ... қайталай бермей, оның орнына мәтінде бурын кездеспеген жаңа мәнге
... ... ... сөздерді шеретін болса ғана оның танымдық көкжиегі кеңи түседі.
... ... ... бірге мұндай сөздердің тек сандық тұрғыда ғана емес, сапалық
... ... ... меңгерілуін, яғни оқушының белсенді сөздік қорына болуын да ескерген
... ... ... ғана олардың тіл байлығы молайып, білім дәрежесі артады. Өйткені
... ... ... лексикалық мағыналары талай рет қайталана қолданылуы нәтижесінде санамызға сіңіп
... ... ... Мұнда олар сол сөз берілетін зат, не құбылыс тың
... ... ... бір қасиеттеріне негізделіп, ол сөз аталғанда Санамызда сол қасиеттер
... ... ... басты көрсеткіштері, яғни мәндері ретінде көрінеді. Енді қарастырған оқулықтардағы
... ... ... қолданысқа ие сәздерге назар аударсақ, салыстырылушы мәтіндер арасында сөздердің
... ... ... қолданылымдағы
... ... ... мынандай ерекшіліктерді аңғарамыз:
Әр түрлі
... ... ... жиілік сөздіктерін салыстыра отырып.зерттеу нәтежесінде мынаған көзіміз жетті: түрлі
... ... ... мәтіндеріндегі сирек қолданылатын бірліктердің негізгі бөлігінің жиілігі 1және 2-ге
... ... ... болатындай сөздерді қамтиды. Мәтіннің көлемі ұлғайған сайын, мұндай сөздердің
... ... ... абсолютті шамасы артқанымен, түрлі тілдердегі олардың жиынтық қатынасты жиілігі
... ... ... шамасында болады. Сонымен бірге аз қолданыстағы сөздердің молдығы, жазушы
... ... ... ақын тілінің байлығы немесе оның өзіндік ерекшелігін көрсетеді деп
... ... ... Бірақ бұл тұжырым таңдама әдісі арқылы алынған мәтіндердің көлемі
... ... ... болған жағдайда ғана дұрыс деп тануымыз керек. Салыстырылып отырған
... ... ... жылдардағы оқулық мәтіндері мен БӘ. сонымен бірге орыс тіліндегі
... ... ... сөздіктер және Абай шығармаларынан байқайтынымыз таңдама көлем ұлғайған сайын,
... ... ... кездесетін сөздердің үлесі азаяды.
Егер БСО мәтіндерінің жиілік сөздігін бірнеше
... ... ... бірінші аумаққа алғашқы 100-ге дейінгі, екінші аумаққа 500-ге дейінгі,
... ... ... аумаққа 1000-ға дейінгі, төртінші аумаққа 2000-ға дейінгі, бесінші аумаққа
... ... ... 3000-ға дейінгі жиі кездесетін лексикалық бірліктерді бөлсек, онда әр
... ... ... оқулық мәтіндері мен жиілік сөздіктерінің әрбір аумаққа қатысты сөзбен
... ... ... ерекшеліктерін талдау барысында мынадай нәтижелерді аламыз.
