... ... ... ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРДІҢ ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Фразеологизмдердің тілдік-бейнелік табиғаты
Қазіргі тіл білімінде фразеологизм кең
... ... ... тар мағынада қарастырылады. Кең мағынада: «Фразеологизм дегеніміз формасы жағынан
... ... ... құрылымдармен ұқсас, бірақ олардай жалпы заңдылыққа сай сөйлеу кезінде
... ... ... даяр қалпында қайталанып қолданылатын, семантикалық және лексика-грамматикалық құрылымы тұрақты
... ... ... тіркестері мен сөйлемшелер»,- деп түсіндіріледі [1, 559]. Тар мағынада
... ... ... құрамы тұрақты, мағынасы біртұтас, даяр қалпында қолданылатын, лексикалық бірліктермен
... ... ... сөздермен) мағыналас, сырттай жай (тіркесімділігі еркін) сөздерге ұқсас тұрақты
... ... ... тіркестері мен сөйлемшелер жатады[2, 36].
Қазақ тіл білімінде І.Кеңесбаев фразеологизмдерді
... ... ... мен құрылым тұтастығына негізделген мазмұн мен тұрпат межесін басшылыққа
... ... ... отырып, фразеологиялық түйдек және фразеологиялық тіркес деп бөледі [3,
... ... ... Автор фразеологизмдерді ажыратуда компоненттерінің семантикалық сипатын негізге алғанын байқаймыз.
Фразеологизмдердің
... ... ... топтарын зерттеушілер А.Аманжолов, Ғ.Қалиев. Г.Смағұлова, Ғ.Мұсабаев, Ә.Болғанбаев фразеологизмдерді зерттеуде
... ... ... қолданылу аясының кеңдігін, формаларының молдығын, семантикасының өрістілігін атап көрсетеді.
... ... ... топтастыру, олардың тұлға-тұрпаттық, құрылымдық, құрамдық, стильдік ерекшеліктерін ашу, тілдік
... ... ... поэтикалық табиғатын, ұлттық-мәдени сипатын таныту т.б. мәселелер Ә.Қайдар, Р.Сыздық,
... ... ... Ә.Болғанбаев, Ө.Айтбаев, Н.Уәлиев, Г.Смағұлова сынды ғалымдардың еңбектерінде жан-жақты қарастырылды.
Қазіргі
... ... ... ғылыми дискурсында фразеологизмдердің семантикалық ерекшелігіне, таңбалық құрылым сипаты мен
... ... ... белгілі бір этностың мәдени кодтарымен байланыстылығына зейін аударылып жүр.
Фразеологизмдердің
... ... ... өткен ғасырдың жетпісінші жылдарында В.Л.Архангельский, В.П.Жуков, В.М.Мокиенко, Р.Н.Попов, А.В.Кунин
... ... ... ғалымдар зерттеп, фразеологиялық мағынаның өзіндік ерекшеліктері туралы көзқарасты қалыптастырып,
... ... ... Фразеологиялық мағынаның өзіндік ерекшелігін анықтау барысында В.П.Жуков оны «түрлі
... ... ... модальді бағалаулар мен сөйлеушінің айтылар ойға деген көзқарасын білдіруін»
... ... ... фразеологизмдердің семантикасындағы коннотация ретінде түсіндіреді [2, 25]
Бұл туралы қазақ
... ... ... білімінде І.Кеңесбаев былайша тұжырымдайды: «ФЕ-лердің (соның ішінде идиом) мағынасы
... ... ... тұрғыдан алғанда, өз құрамындағы компоненттерге апарары даусыз. Бұл тұжырым
... ... ... көрінуі де мүмкін, бірақ басқаша түсінік, топшылауға жол жоқ»
... ... ... 40].
Тіл білімінде фразеологизмдердің мағына тұтастығын түрліше түсіндіру орын алады.
... ... ... семантикасын өткен ғасырдың жетпісінші жылдарында Л.Архангельский, В.П.Жуков, В.М.Мокиенко, Р.Н.Попов, А.В.Кунин,
... ... ... Р.Сыздық, Е.Жанпейісов, М.М.Копыленко сынды ғалымдар зерттеп, фразеологиялық мағынаның зіндік
... ... ... туралы көзқарасты калыптастырып, дамытты.
Ал орыс зерттеушісі В.П. Жуков жеке
... ... ... белгілерге ажырау мүмкіндігін жоғалтқан (мұндай құбылыс казіргі тіл білімінде
... ... ... деп аталып жүр) компоненттер фразеологиялық мағынаның семантикалық тұтастығын қалыптастыруға
... ... ... көрсетеді [2, 67]. Фразеологизмдену үдерісі таным бірліктері компоненттерінің белгілі
... ... ... тұрпатта ауыс мағынада жиі қолданылып, бейнелі мән тудыру қызметі
... ... ... қалыптасады.
Фразеологизмдену үдерісіндегі фразеологиялық бірліктердің лексемалық сипатын зерделеу танымның бейнелілік
... ... ... ашуға мүмкіндік береді. Ресей зерттеушісі Р.Н. Попов мұндай таным
... ... ... болып табылатын компоненттердің маңыздылығын атап, кейбір лексемалар тілде жүйелік
... ... ... кезеңінен туу барысында өз бойында жаңа «фразеологиялық» мағынаны дамытады
... ... ... тұжырымдайды [4, 39].
... ... ... А.М. Мелерович те фразеологиялық мағынаны семантикалық
... ... ... барысында фразеологизмдердің компоненттік құрамына сүйенудің қажеттілігін көрсете отырып, фразеологизмдердің
... ... ... біртұтас фразеологиялық мағынаның қалыптасуына негіз болатын семантикалық бөлшектер деп
... ... ... мағыналық доминантына қарай топтастыру барысында жіктелетін топтардың әрқайсысын ғылыми
... ... ... пікір айтқан зерттеушілер қатарында Ж.Байтелиева, С.Жабақов, С.Қалиева, А.Қайыпбасова, Ә.Хазизова,
... ... ... Ж.Қоңыратбаева және т.б. сынды зерттеушілерді атауға болады.
Фразеологизмдердің қалыптасуындағы идиомалану
... ... ... тұрақталу үдерістерінің өзара байланыстылығы мен бір-біріне тәуелділігі көрсетіліп жүр.
... ... ... Жуков тұрақтылықты идиомалану өлшемі деп таниды [4, 25].
... ... ... тұрақталу категориясының сипатын ашудың жаңа парадигмалары анықталып отыр. Н.Г.Брагина
... ... ... ұлттың әлеуметтік-ұжымдық тәжірибесімен байланысты үдерістерінің негізінде таңбаның қайта жаңғыру
... ... ... анықтайды да, фразеологиялық ұғымның категориялану үдерісінде тұрақтану амалдары қоғамдағы
... ... ... үдерістермен ұштасады да түрлі дискурстар жүйесі арқылы (мифтік, фольклорлық,
... ... ... т.т.) ұлттың ұжымдық жадында сақталып, ұрпақтан-ұрпаққа жеткізілетін мәдени прототиптерді
... ... ... деген тұжырымдар жасайды [5, 133]. Фразеологизмдер семантикасының қалыптасуы мен
... ... ... ментальді ерекшелігі коннотациялық аспекті тұрғысынан С.К.Сәтенованың зерттеуінде көрсетіліп, фразеологизмдердің
... ... ... негіз болған, метафоралық ассоциацияға негізделген этномэдени ақпаратты этнолингвистикалық, этимологиялық
... ... ... арқылы жан- жақты анықтауға болатынын көрсетеді [6, 93]. Демек,
... ... ... таңбалар, соның ішінде фразеологизмдер халықтың дүниені түйсінуінен хабар беретін
... ... ... дереккөз ғана емес, сонымен қатар әлемнің тілдік бейнесін жасайтын
... ... ... эстетикалық таным-талғамын, кәсібін, мінез-құлқын, ырым-нанымын, салт-дәстүрін, әдет-ғұрпын, ұлттық рухын
... ... ... жан-жақты таратып, танытатын құрал. Осыған орай белгілі бір халықтың
... ... ... және рухани мәдениетінің көріністері тілде ментальді тілдік таңба, маркеленген
... ... ... ретінде калыптасады.
Ғалым С.К.Башиева: «Фразеологизмдер — ішкі мазмұны біршама тұрақталған
... ... ... Олар біртұтас мағынасы негізінде лексикалық бірліктерден ерекшеленеді, себебі фразеологизмдердің
... ... ... негіз болатын сөздердегідей заттық-ұғымдык мән емес, коннотация негіз болады»
... ... ... тұжырымдайды [7, 6]. Осы ретте, қазақ ертегілерінде қолданылған фразеологизмдерді
... ... ... тек аталым бірлігі ғана емес, сонымен қатар белгілі бір
... ... ... өрісі бар күрделі кұрылым ретінде танимыз.
Қазақ тіліндегі фразеологиялық бірліктерге
... ... ... материалдарға шолу жасар болсақ, оларды жинау, жариялау ісі екі
... ... ... тұратынын байқаймыз: бірінші кезең XIX ғасырдың екінші жартысы. Кеңес
... ... ... 1948 жылдарына дейін фразеологиялық бірліктерді тек халық аузынан жинақтап,
... ... ... бетіне түсіріп, жеке басылым ретінде шығару жұмыстары жүргізілген болса,
... ... ... кезең фразеологиялық бірліктерді тілдік тұрғыдан зерттеулердің пайда болуымен сипатталады.
... ... ... мақал-мәтелдерін алғаш рет қағаз бетіне түсірген ғалым Ш.Уалиханов. Н.Н.Березин
... ... ... Ш.Уалиханов мұрағаттарында XIX ғасырдың елуінші жылдарында ел аузынан жазып
... ... ... екі жүзден аса фразеологиялық бірліктер сақталған. Сондай-ақ, қазақ ауыз
... ... ... басқа үлгілерімен бірге қазақ мақал-мәтелдерін де жинақтап, жеке жинақтар
... ... ... қазақ тілі мен әдебиетінің, тіл ғылымының, мәдениетінің дамуына зор
... ... ... қосқан Ы.Алтынсарин, Ә.Диваев, В.Радлов, Ш.Ибрагимов, М.Терентьев, Я.Лютш, Ф.Катанов, В.В.Катаринский,
... ... ... Н.Н. Пантусов, А.Е.Алекторов т.б. сынды ағартушы, ғалымдардың еңбегі ерекше.
... ... ... мәселе жөнінде көрнекті жазушы М.Әуезовтің белгілі түркітанушылардың еңбектерін жоғары
... ... ... «...қазақ мақал-мәтелдерінің молдығы, олардың тамаша поэтикалық формасы, шебер түрде
... ... ... терең, тіпті философиялық мән мағынасы зор осындай тамаша үздік
... ... ... тудырған қазақ халқының өзінің де асқан ақындық дарыны, оның
... ... ... даналығы қызықтырған еді» деген пікірімен толық келісеміз.
Қазақ тіл білімінде
... ... ... зерттеген ғалымдардың бірі І.Кеңесбаев болды. Ғалым мақал-мәтелдердің тұрақтылығы мен
... ... ... сипатына қарап фразеология саласына жатқызады [3, 638].
Қай халықтың мәдениеті
... ... ... ежелгі заманнан бері өмір сүріп, ұлыстар мен тайпалардың материалдық
... ... ... мен рухани мәдениетінің заңды жалғасы және жаңа заманға сай
... ... ... қалыптасқан түрі болды. Қазақ халқының қалыптасуына байланысты да, қазақ
... ... ... тән материалдық және рухани мәдениеттің сипатты белгілері орнықты.
Бұл қалыптасқан
... ... ... қазақ халқының өз ата-бабаларының мәдени қазыналарын қамтыған мәдениет болды.
... ... ... халқының мифтік аңыздары, аспан әлемі жөніндегі түсініктері, байырғы қазақ
... ... ... бай әдеби мұралар, көркем өнердің сан алуан түрлері, шежірелік
... ... ... халық емшілігі және материалдық мәдениет куәліктері екені анық.
Орыс, қазақ
... ... ... фразеологизмдер В.В.Виноградов, І.Кеңесбаев жұмыстарында зерттелген.
Семантикалық тұтастығы тұрғысынан фразеологизмдер В.Виноградов
... ... ... Н.М.Шанскийдің еңбектерінде әр түрлі жіктелінеді. В.В.Виноградов «Об основных типах
... ... ... единиц» мақаласында фразеологизмдерді семантикалық тұтастық тұррғысынан мынадай үш типке
... ... ... тұтастық
2) Фразеологиялық бірлік
3) Фразеологиялық тіркестер
Фразеологиялық тұтастықтар – фразеологизмнің компоненттерінің мәні
... ... ... туындамаған ортақ бейнелі мәнді айтатын фразеологиялық бірліктер, мысалы, сломя
... ... ... сесть в калошу, сесть на бобы, собаку съесть т.б.
... ... ... бірліктер жалпы мәні ішінара фразеологиялық бірліктердің компоненттерінің мәндерінен туындайтын
... ... ... мысалы: положить зубы на полку, семь пятниц на неделе,
... ... ... поколено, первый блин комом т.б.
Фразеологиялық тіркестер компоненттері еркін қолданыста
... ... ... сөздерден тұратын фразеологиялық тіркестер, мысалы тоска зеленая, заклятый враг
... ... ... т.б. [1, 64].
Н.М. Шанский фразеологизмдердің төртінші түрін - фразеологиялық
... ... ... бөледі. Оларға компоненттері байланысты, сондай-ақ еркін қолданыста кездесетін фразеологизмдер
... ... ... а воз и ныне там; волков бояться, в лес
... ... ... ходить т.б. [8, 39].
Аударматануда фразеологизмдер семантикалық тұтастық критерийі негізінде
... ... ... Федоров) және прагматикалық мәселелерді шешу бойынша жіктелінеді. А.В. Федоров,
... ... ... Виноградов пен Б.А.Лариннің 1) ауытқымалы тіркестер; 2) «стереотиптілікті болуымен»,
... ... ... метафоралық қайта пайымдалуымен, бастапқы қолданысына алшақтауымен айкын көрінетін
... ... ... метафоралық тіркестерімен; 3) алдыңғы топтан «өзгертілген, кысқартылған, бастапқы құрамынан
... ... ... бар (лексикалық және грамматикалық мағынасымен [9, 52] айырықшаланатын идиомаларды
... ... ... жіктемесіне сүйенеді. Оның ойынша, аударматануда осы жіктемеге сүйену керек,
... ... ... «аудармалық көзқарас тұғырынан фразеологиялық бірліктердің мағыналық тұтастық, деңгейін, компоненттердің
... ... ... не бөлек айтылатынына, ішкі желісінің анықтығы - бұлдырлығына, ішкі
... ... ... бейнелігіне-бейнесіздігіне, стилистикалық бояуына қарай фразеологизмдерді сипаттайтын белгілерін білу аудармашы
... ... ... ең қажетті біліктілік.
Сондықтан А.З. Федоров идиомаларды (фразеологиялық тұтастықтарды) аудару
... ... ... қарастырады, оның ойынша, оларды аударылмайды деу негізсіз. Ондай идиомаларға
... ... ... басқа тілдерде дұрыс аудармасы болатын тұтас идиомалар болады.
В.С. Виноградов
... ... ... үш үлкен топтарға бөлу барысында фразеологизмдерді аудармалық тұрғыдан жіктейді:
... ... ... лексикалық фразеологизмдер; 2) предактивтік фразеологизмдер; 3) компаративтік фразеологизмдер [10,
... ... ... фразеологизмдер семантикалық жағынан тікелей сөздермен сәйкеседі, бейнелейтін ұғымдары бойынша
... ... ... мысалы, синий чулок, кәрі қыз, стреляный воробей – тәжірибелі
... ... ... предактивтік фразеологизмдер дайын түрде қолданылатын тұрақты формулалар. Олар сөйлем
... ... ... жүзеге асырылады: лучше синица в руках, чем журавль
... ... ... небе, көктегі тырнадан гөрі, қолдағы шымшық артық. Компаративтік
... ... ... тілде тұрақты теңеулер ретінде қолданылады, твердый как камень, тастай
... ... ... хитрый как лиса, түлкідей қу.
1.2 Қазақ-ағылшын, орыс фразеологизмдерді
салыстырмалы-салғастырмалы түрде зерттеу
Қазақтың
... ... ... тұрмысында көп нәрсе жоғалғанымен тілін жоғалтпады, қайта байытты, тіпті
... ... ... замандар өткен сайын жаңарып, жаңғырып отырады. Әсіресе тіл арқылы
... ... ... халықтың барлық тұрмыс-салты, құбылыстары өзіндік ерекшеліктері фразеологизмдерде ерекше байқалады.
Академик
... ... ... «Халықтың дүниетанымы мен болмысы оның тек тілінде сақталып, тіл
... ... ... көрініс тауып отырады. Әр түрлі заттың құбылыстың аты-жөні, сыр-сипаты
... ... ... қатарлар, әдет-ғұрып, салт-сана мен дәстүрлер жайлы мағлұматтардың бәрі де
... ... ... буындарға тек тіл фактілері арқылы ғана яғни тілдегі сөздер
... ... ... сөз тіркестер, фразеологизмдер мен мақал-мәтелдер, аңыз-ертегілер арқылы ғана келіп
... ... ... мүмкін екен» [10, 28], - деген ой түйінін толығымен
... ... ... болады.
Академик Ә.Т. Қайдардың пайымдауынша, тұрақты тіркестер - тілдің
... ... ... жағынан ғасырлар бойы дамуының нәтижесі, сол себепті олар адам
... ... ... қоршаған ортаның небір күрделі тұстары жайлы деректі бейнелі, ұғынықты,
... ... ... ықшам түрде жеткізе алу қабілетіне ие. Тұрақты тіркестердің пайда
... ... ... мен қалыптасуының арасында халықтың ғасырлар бойы жинақталған өмір тәжірибесі
... ... ... көңілге тоқығаны мен белгілі тарихи оқиғалар, наным-сенімдер әртүрлі жағдаяттар
... ... ... Адам баласы дүниетаным көкжиегінің көлеміне қарай өзі таныған зат,
... ... ... атауларын салыстыра, ұқсастыра, теңеп-таразылау арқылы бейнелі атау жасайды. Ғылымда
... ... ... фразеологизмдер кенеттен, өз-өзінен пайда болған деген тұжырымдар, болжамдар бар.
... ... ... адам миындағы кейбір психикалық құбылыстармен байланыстырады. Бұл - фразеологизмдерге
... ... ... құбылыс [10, 129]
Ағылшын тілінің мыңдаған жылдық тарихы бар. Бұл
... ... ... аралығында бұл тілде адамдар қолданған өткір әрі қызықты көптеген
... ... ... орын алды. Сөйтіп тілдің ерекше қабығы фразеология дамыды, бұл
... ... ... жекелеген мағынасы бар тұрақты оралымдардың бірлігі. Әрине, адам белгілі
... ... ... шетел тілін үйрене бастағанда, жаңа мәдениетпен танысып рухани байлығын
... ... ... бастайды. Фразеологизмдер мен фразеологиялық бірліктер ағылшын халқының ғасырлық тарихын,
... ... ... дәстүрін, тұрмысын өзгешелігін қамтып көрсетеді. Идиомалық бірліктер халық арқылы
... ... ... болды. Сондықтан да олар адамдардың күнделікті істерімен және кызығушылыктарымен
... ... ... байланысты болып келеді. Көптеген фразеологизмдер наным-сенімдермен, аңыздармен тікелей байланысты
... ... ... Бірақ ағылшын фразеологизмдерінін көбісі кәсіпқой сөздерде пайда болды.
Ағылшын фразеологиясының
... ... ... калаған француз лингвисті Шарль Балли. «Очерк стилистики» және «Француз
... ... ... еңбектерінде тұрақты сөз тіркестердің алғашқы жүйесін көрсеткен еді. Мұнда
... ... ... тұрақты сөз тіркестерді төрт топқа бөледі:
Еркін сөз тіркестері.
... ... ... тіркестер құрамындағы компоненттер емін еркін колданылады. Мысалы: аn іnteresting
... ... ... a long story.
Фразеологиялық тізбек. Компоненттердің ауысуы алғашқысына қарағанда шектеледі.
... ... ... A complicative task.
Фразеологиялық тұтастық: Компоненттер бірігіп жаңа мағына тудырады.
... ... ... То close the eyes.
Фразеологиялық бірлік. Тіркескен компоненттер мағынасын жоғалтып
... ... ... мағына береді. Мысалы: A hard nut to crack
Өзінің соңғы
... ... ... Билли көрсетілген төрт топты қысқартып, екі топқа біріктіреді: 1)
... ... ... сөз тіркестері; 2) фразеологиялық бірліктер.
Ағылшын фразеологизмдері құрылымы мен мағынасы
... ... ... бай әрі күрделі жүйеден тұрады. Оларды құрайтын компоненттер бейнелілік
... ... ... әртүрлі стильдік қасиетімен ерекшеленеді. Ағылшын фразеологизмдеріне тән қасиет:
- Тұрақтылық, сөздердің
... ... ... тәртібі
- Семантикалық тұтастық; лексикалық бірліктердің тұрақтылығы
- Морфологиялық тұтастық [11, 7]
Фразеологизмдерді құрайтын
... ... ... тіркестер мынадай сөз таптарынан құралады:
1. Субстантивті: a piece of mind;
... ... ... smart Aleck
2. Сын есімді: dead to the world; pretty as
... ... ... picture;
3. Үстеу сөздерінен құралған сөз тіркестер: at last; as quick
... ... ... a flash;
4. Етістікті фразеологизмдер: to blow hot and cold; close
... ... ... eyes to something;
5. Септікті білдіретін жалғаулар: in the face of
... ... ... in the teeth of smth;
6. Шылау сөздерінен жасалған тұрақты сөз
... ... ... by George; Gods and little fishes!
7. Қыстырма сөздер: after all;
... ... ... a matter of fact; in any case;
Фразеологиялық сөйлемше: all
... ... ... one’s gees are swans; do you see any green
... ... ... my eye; every cloud has a silver lining;
Халықтың орасан
... ... ... рухани қазыналарының бірі фразеологизмдер – тіл байлығы ғана емес,
... ... ... шежіресі, ата-бабалар өмірінің көрінісі. Халық санасының, салт-дәстүрлерінің, әдет-ғұрыптарының бәрін
... ... ... сақтаған дербес мағыналы лексикалық бірлік болып табылады. Онда халықтың
... ... ... мәдениетінің тылсым сырлары толық, кеңінен көрініс табады. Сондықтан
... ... ... фразеологизмдерді өткен тарихтың, салт-сананың, ұлттық болмыс-бейнесінің, аңыздар мен ертегілердің
... ... ... т.б. жиынтығы деп қарауға болады.
Фразеологизмдер ұлттық мәдениетті мынадай жағдайларды
... ... ... мүмкін:
1. Кешенді, яғни тұрақты тіркестер компоненттері тұтасып келіп, идиомалық мағынаға
... ... ... болған жағдайда. Мысалы, орыс тілінде «как по волшебству, как
... ... ... само собой» // Қазақ тілінде «көз байлағандай» мағынасын беретін
... ... ... по щучьему велению» тұрақты тіркесін бақыттылық, мейірімділік, қатыгездік, т.б.
... ... ... түрлі қасиеттерді айқын көрсететін орыс халқының ұлттық бітім-болмысын сипаттайтын
... ... ... Емеля» ертегісінен-ақ оңай еске түсіруге болады. Ал қазақ тілінде
... ... ... бермес Шығайбай» тіркесіндегі қолы тар, түк бермес, сараң келетін
... ... ... байына тән образды бейнелейтін «Шығайбай», ағылшын тілінде a
... ... ... Thomas (Фома неверующий) (Евангелиялық аңыздан енген) // (Қазақ тілінде
... ... ... Томас). Мұндай тіркестер әр халықта түрлі түсініктерге ие болады
... ... ... мұны белгілі ұлт өкілі өзінің ұлттық мәдени біліміне сүйене
... ... ... қана ажырата алады.
2. Ұлттық-мәдени ерекшеліктер фразеологизмдерді кұраушы компоненттер қатарынан көрінеді.
... ... ... қазақ тіліндегі алаштың азаматы тіркесіндегі «алаш» сөзі, ағылшын тіліндегі
... ... ... Friday (сенімді, жан қияр дос) тіркесінде Friday сөзі өзге
... ... ... өкілдеріне бірден түсінуге қиындық келтірері рас.
3. Фразеологизмдердегі ұлттық мәдениет өзінің
... ... ... — еркін тіркестер арқылы да берілуі мүмкін. Мысалы, қазақ
... ... ... қой ішінде серкедей, тізгінді босату, ағылшын тілінде Live a
... ... ... and a dog life (ит пен мысықтай). Фразеологиялық бірліктердің
... ... ... ерекшелігі әлеуметтік, табиғи, жағрафиялық жағдайлармен анықталады.
Ұлттық дүниетанымның сыры мен
... ... ... тек ұлт тілі арқылы жетіп таныса, адамдардың материалдық тұрмыс-тіршілігі
... ... ... ортасы және рухани ой-өрісі бір-бірімен тығыз байланыста болғандықтан, бұл
... ... ... мәдени өмір сүру заңдылықтарына сай, сол ұлттың өз менталитетін
... ... ... мәдени өмірінің көрінісі фразеологиялық қорда ерекше. Онда ұлт менталитеті
... ... ... тұтастай қамтылады десек, асыра айтпағанымыз болар. Әр ұлттың тілдік
... ... ... ұлт мәдениетінде әрбір халықтың ұлттық сана-сезімінің, ойлау тәсілінің, мінез-құлқының
... ... ... сақталады. Мысалы, Қара қылды қақ жарған тіркесі неліктен әділ,
... ... ... адамға қатысты айтылады десек, бұл тіркестің түп-төркіні бейнелеп айтудан,
... ... ... шығады. Яғни ақ-қараны ажыратудың қиындығы көзге ілінер-ілінбес нәзік нәрсе
... ... ... қылды ортасынан қақ жарумен бірдей. Тіркестің бұлай айтылуына ерте
... ... ... салт негіз болған еді. Ертеде шешімі қиын даумен би
... ... ... жүгініске барған кісілер қылдан ескен жіп ала барған. Егер
... ... ... екі жақ та би шешіміне тоқтаса, жіпті қақ ортасынан
... ... ... Яғни, бұл - билік айтқан адамның қара қылды қақ
... ... ... әділдігіне риза болғандықтарының белгісі. Билікке байланысты айтылатын «айттым -
... ... ... кестім - үзілді» деген би сөздеріндегі «кестім - үзілді»
... ... ... де осы қылға орай айтылған.
Шөп басын сындыру. Бұл әдетте
... ... ... жағдайда, іске байланысты жасалатын ырым. Мысалы, сараңдар жомарттық жасаса,
... ... ... батылдық жасаса немесе жұрт өзінен күтпеген жерден біреулер жақсы
... ... ... жасаса, естіген адам «мынау бір шөп басын сындыратын сөз
... ... ... деп, жерден шөп алып сындырады. Бұл кез, тіл тимесін
... ... ... ұғымнан шыққан. Бірақ бұл әдетті «шөп басын сындырмайды» деген
... ... ... тіркеспен шатастыруға мүлде болмайды. Оның мағынасы «жұмыс істемейді, бос
... ... ... дегенді білдіреді [3, 649].
Тo go through fire and water
... ... ... сөз аудармасы: от пен су арқылы өту) тіркесі кінәлі
... ... ... жазалау түрінде қалыптасқан. Себебі ертеде англо-саксондықтар түсінігі бойынша, от
... ... ... судан сынап өткізу кұдай жазасының ең ауыр түрі деп
... ... ... бұл жаза түрін кінәлі адамдарға колданған. Яғни, кінәлі болған
... ... ... темірді қып-қызыл шоқ болғанша күйдіріп, оны қолымен ұзартып ұстап
... ... ... жүруі керек болған, болмаса, оны көзін байлаған күйі қатты
... ... ... шыққан, аптап сүрлеуден жүргізген екен.
Бұған ұқсас қазақ тілінде ыстығына
... ... ... суығына тоңу деген тіркес бар. Бұл тіркес адамның басқа
... ... ... жағдайға, тағдырға қатыстылығын ғана емес, «соған шыдау, төзу» дегеннен
... ... ... түрде қазіргі кезде «біреудің жақсы-жаманын бөлісу» деген де мағынаға
... ... ... Фразеологизмдердің өзгешелігі – олардың ұлттық танымдық әрекетінің сипатын білдіруде.
Ю.С.Масловтың
... ... ... фразеологизмдердің ұлттық-мәдени өзгешелігі оларда халық тұрмысының айырықша қырларының көрінуінде:
... ... ... туралы айтқанда олардың ұлттық өзгешелігіне назар аударылады. Әрине, тілде
... ... ... желісі, мағынасы бойынша айырықшаланатын фразеологизмдер көп. Ұлттық ерекшелік көбінесе
... ... ... тұрмысын, хал-ахуалын, тарихын бейнелейтін фразеологизмдерде көрініс береді» [12, 119].
В.З
... ... ... сөзімен айтқанда, «фразеологизмдердің ұлттық өзгешелігі олардың тілдік ұжымның танымдық
... ... ... білдіру қабілетінде көрініс береді, себебі олар әлемді тану барысында
... ... ... қатынасын, осы оқулық әлемде өздерімен болған оқиғаларын, хал-ахуалын
... ... ... көрсетіп отырады» [13, 66].
5. Фразеологизмдердің ерекшелігін құрамындағы архаизмдер білдіреді.
К.К.Дюй
... ... ...
