... ... ... Нитроқосылыстар 1.1. Нитроқосылыстар изомериясы, номенклатурасы Нитроқосылыстардың изомериясы көпшілігі басқа алмасқан ... ... ... (спирттер, галоген-алкилдер және т. б.) тәрізді, пропан туындыларынан басталады. ... ... ... бірінші, екінші және үшінші нитроқосылыстар деп топқа бөлінеді: R—CH2—NO2, ... ... ... және R3C—NO2. Нитроқосылыстар әдетте алдына нитро деген сөз қосылып ... ... ... атымен аталады. Систематикалық номенклатура бойынша цифрмен нитротоптың тұратын орны ... ... ... Алыну жолдары. Өндірісте нитроқосылысты негізінде ... ... ... алкандарды тікелей нитрлеу арқылы алады. ... ... ... қалған кейбір әдістері мыналар: Нитрит-анионды алкилдеу Малон қышқылы ... ... ... нитросірке қышқылы да оп-оңай СО2-ні бөледі. Хлорлы сірке ... ... ... эфирін, оның натрий тұзымен алмастырса, нитрометан шығады: Галогенді алкилдер ... ... ... сірке қышқылынақ әлсіз де, активсіздеу келеді. Егер натрий ... ... ... орнына күміс нитритін галогенді алкил алса, ерімейтін ... ... ... күміс тұзының тұнбасы шөккендіктен реакция соңына дейін жүреді: Алкендерді ... ... ... синтезделетін β-нитроспирттерді судандырғанда (дегидратациялағанда) нитроолефиндер ... ... ... Александр Иванович А.И.Коновалов (30.01.1934 ж) – ... ... ... академик. 1956 ж Казан университетінің химия факультетін үздік бітіріп, 1963 ... ... ... кандидаттық диссертацияны, 1974 жылы докторлық диссертацияны қорғады. 1992 ж. ... ... ... мүшесі (академик) ретінде А.И. Коновалов сайланды, 1991 жылдан – ... ... ... Татарстан ғылым Академиясының академигі, 1997 жылдан – осы Академияның ... ... ... – президенті. Коноваловтың қанықпаған жүйенің реакциялық қабілеті, әсіресе циклді қосып ... ... ... реакцияларын оқу бойынша фундаментальді жұмыстары кең танымал.Оның басшылығымен термохимиялық ... ... ... негізделген органикалық қосылыстардың сольватталуының әмбебап әдістері табылды. 1987ж осы ... ... ... мемлекет жүлдемен белгіленген.Органикалық қосылыстардың қышқылдығын зерттеу нәтижелері, әртүрлі ортада ... ... ... анықтауға әмбебап әдістерін жасауға негіз болған. Коновалов өз жұмыстарымен бірге ... ... ... химия облысындағы зерттеулері сәтті жүргізуде – каликсарендер (олардың қатарында ... ... ... фосфоры бар) негізінде құрылымдар дизайны жасалған. Олар әртүрлі типтегі ... ... ... молекулалар мен иондардың рецептрлі қабілетті. Коновалов атымен өндірілетін табиғи шикізаттар ... ... ... барлық дерлік жұмыстары байланысқан. Ол өсімдіктер қатарынан физиологиялық белсенді ... ... ... бөлінуінің технологиясы мен оның құрамын зерттеген. (көбінесе аморант, люпин, ... ... ... 1990 жылдан бастап қазіргі уақытта Коновалов А.Е.Арбузов атындағы органикалық, ... ... ... химия институтының, РҒА Қазан ғылыми орталығының директоры . Коновалов шәкірттерінің ... ... ... ғылым докторы, 30дан асасы ғылым кандидаты. Басылымдар жалпы саны ... ... ... 400. Ароматты нитроқосылысты лабораторияда ... ... ... ыңғайлы әдістін бірі — ... ... ... аминдерді қышқылмен тотықтыру. Мұны кері жүргізуге де ... ... ... Яғни ароматты нитроқосылыстарды тотьтқсыздандыру арқылы ... ... ... алады. Бір-біріне оңай түрленетін осы синтез арқылы көптеген ... ... ... аминдер мен нитроқосылыстар өндіріледі. 1.3.Физикалық қасиеттері Май ... ... ... нитроқосылыстары — жағымды иісті сұйық заттар, ыдырамай тұрғанда айдалып ... ... ... суда аз ериді, улы, металдарды химиялық бүлдірмейді, судағы ерітіндісінің ... ... ... нейтрал келеді. Көміртек атомдарының саны 4-тен кем болса қосылыстың ... ... ... 1-ден ауыр, ал егер 4-тен немесе одан көп ... ... ... 1-ден жеңіл келеді. 1.4.Химиялық қасиеттері. Ннтроқосылыстардың химиялық қасиеті, ондағы нитро топтағы ... ... ... валентті азоттың табиғи ерекшелігіне байланысты. Нитроқосылыстардың классикалық формуласы төмендегідей ... ... ... ... ... ... формуладағы азотқа келсек, ол бес валентті. Ол үшін оның ... ... ... электроны болуы керек. Бірақ азот Менделеев таблицасындағы екінші периодтың ... ... ... Оның ең сыртқы электрон қабығы тұрақты инертті ... ... ... түріне жету үшін, оғаи электрон қажет. Демек, оны ... ... ... өрнектеу үшін азоттың оттекпен бір байланысын еселенген, ал екінші ... ... ... семиполярлы байланыспен өрнектеген жөн, яғни азот бөлінбеген қос электронын ... ... ... береді: Семиполярлы байланыстың пайда болуы азотта ... ... ... оттекте теріс зарядтың болуына әкеп соғады: Шын ... ... ... мәнісінде нитрототықтағы оттек ... ... ... екеуі де бірдей тең валентті. Оны ... ... ... жағдайда көру үшін, былай да өрнектеуге болады Бұл жай ацилат-ионы ... ... ... карбон қышқылдарының қатарында да байқалады: Ацилат-ионынан нитроқосылыстардың айырмашылығы, ондағы орталық ... ... ... атомы оң зарядталған. Од заряд -жағдайдағы көрші сутек атомына ... ... ... етеді. Мұның салдарынан нитро топта аса күшті ... ... ... және қабысу әсерлері пайда болады. Бұл нитро ... ... ... тұрақтандырады: Бұл екі әсердің салдарынан нитрометанға кушті кышкылдық қасиет тән ... ... ... ол тіпті сілтініи судагы әлсіз ерітіндісімен де тұз құрайды. Оны ... ... ... өңдегенде, ол әуелі нитроалкандарға изомерлі ациннтроқосылысын береді. Ол тұрақты ... ... ... түрмен тепе-теңдікте болады. Құрамында қозғалғыш -жағдайдағы сутек бар біріншілік және ... ... ... нитроқосылыстар оксоқосылыстармен қосылып, конденсациялану ... ... ... түседі. Нитроқосылыстар альдегидтер және кетондармен әрекеттескенде β-нитроспирттер құралады. Бұл ... ... ... нитрокосылыс анионы карбений анионы іспеттес әрекеттеседі: Нитрокосылыстар активтелген олефиндермен ... ... ... Оны Михаэл реакциясы деп те атайды. Мысалы, активтелген акрил ... ... ... туындысын алайық: Нитрокосылыстардағы активті сутек атомы негіздердің ... ... ... галогендерде алмасады. Бұл реакция көмегімен біріншілік нитроқосылыстарды екіншіліктен ... ... ... болады. Жоғарыдаға теңдеулерге-қарағанда нитропропан бромның екі атомын, ал оның ... ... ... изомері 2-нитропропан бромның бір атомын қосады. Нитротопқа 2-жағдайда ... ... ... активті сутек атомы біріншілік нитроқосылыстарға азотты қышқылы әсер еткенде ... ... ... топқа алмасып, нитрол қышқылдарын түзеді. Ал екіншілік нитроқосылысты алсақ, мұндай ... ... ... нәтжесінде псевдонитрол түзіледі: Азотты қышқылмен жүргізілген реакциялар біріншілік және екіншілік ... ... ... бір-бірінен ажыратуға көмектеседі. Нитроқосылыстардың маңызды реакцияларының қатарына оларды тотықсыздандыру ... ... ... жатады. Бұл реакцияны жүргізу жағдайына байланысты әр түрлі азоторганикалық ... ... ... қосылыстар алуға болады. Нитротоптарды толық тотықсыздандыру оларды амин тобына ... ... ... мүмкіндік туғызады. Әсіресе, бұл реакция ароматты қосылыстар үшін ... ... ... маңызды. Онымен анилин және оның туындылары синтезделеді. Бұл ... ... ... көрнекті орыс химигі Н. Н. Зинин ашқан: Өндірістік ... ... ... бұл реакция үшін мырыштың opна арзандау шойын ұнтағы (үгіндісі) ... ... ... Соңғы кезде бұл әдіс өзгеріп, никель, палладий немесе мыс ... ... ... катализаторлар көмегімен жүргізіледі. Николай Николаевич ... ... ... Зинин (1812-1880) Қазан университетінің, кейіннен Петербургтегі Медицина-хирургия академиясының профессоры. Академик Нитробензолдың ... ... ... тотықсыздану реакциясын ашты. Көптеген жаңа органикалық заттарды — нитроқосылыстардың ... ... ... өнімдерін синтездеді. «Егер Зинин нитробензолды анилинге айналдырудан басқа ешнәрсе ... ... ... де, оның есімі химия тарихына алтын эріптермен жа-зыпған болар ... ... ... — деп айтты замандастарының бірі. Қазан органик-химиктерінің мектебінің негізін ... ... ... А.М.Бутлеров оның шәкірті және Қазан университетінің химия кафедрасындағы ізбасары ... ... ... ретінде Зинин- алғашқы кезде күкіртті сутекті алған. ... ... ... оны қолданбайды. Дегенмен, ароматты сақинада бірнеше ... ... ... топ болып, олардың тек ... ... ... біреуін ғана аминге айналдыру керек болса, әлі де ... ... ... сол күкіртті сутекті және оның тұздарын пайдаланады. Егер екі ... ... ... тобы бар, мысалы, м-динитробензолға, біреуіне ... ... ... ғана жететіндей, яғни мөлшері есептеулі ... ... ... жіберсе, тек бір ғана амин топ пайда болады: Күкіртті ... ... ... сутек артық болса, ... ... ... нитро топ тотықсызданады. Алифатты ... ... ... де жоғарыда келтірілген әдіс арқылы ... ... ... болады. Бірақ оларды басқаша алу ... ... ... тиімдірек. Нитробензолды бейтарап (нейтрал) ортада, айталық мырыш және хлорлы ... ... ... қатысуымен тотықсыздандырса, аминді қосылыс түзілмей, фенилгидроксиламин шығады: ... ... ... ... ... ... Егер іштробеизолды сілтілік ортада тотықсыздандыра бастаса, ондайда ... ... ... болған аралық бөлшектер еселену, яғни димерлену реакциясына түседі: Егер аса ... ... ... тотықсыздандырғыш глюкозаны мырыштың есептеулі мөлшерімен ауыстырса, ... ... ... онда азобензол шығады: Бұл реакциялардағы мырыш мөлшері артық болса, ... ... ... азобензол, сосын ол онан әрі сутектеніп, бояу синтезі үшін ... ... ... шикізат — гидроазобензол түзіледі: Жоғарыда келтірілген реакциялардан басқа, нитроқосылыстар қатарында ... ... ... реакциясы бар. Алифатты нитроқосылыстарға күшті қышқыл әсер етсе, олар карбон ... ... ... түрленеді: Біріншілік және екіншілік нитроқосылыстарға сұйытылған қышқылдармен қалыпты жағдайда әсер ... ... ... онда қайта топтаспайақ, оксоқосылыстар түзіледі: Мұндайда біріншілік ... ... ... нитроқосылыс альдегид, ал екіншілік кетон түзеді. ... ... ... реакция нитроқосылыстарды бір-бірінен айыра ... ... ... үшін қажет. Ал үшіншілік нитроқосылыстар, мысалы, 2-питро-2-метил пропанды алсақ, ол ... ... ... мен қышқыл әсеріне төзімді, ешбір өзгеріссіз қалады: Ароматты қатардағы ... ... ... оларға нуклеофилді реагенттер әсер еткенде, орынбасу реакцияларына түседі. Бұған, ... ... ... бір-біріне арақатынасы орто-немесе, пара-жағдайдағы топтары бар қосылыстар бейімдеу. Мысалы, ... ... ... сілті ерітіндісімен қайнатылса, ол opтo-нитрофенолға айналады: 1.5.Корбонилді қосылыстармен ... ... ... және екіншілік нироқосылыстар метиленді компонент ... ... ... ретінде альдегид және кетондарға ... ... ... қосылуға қабілетті, мұнда нитроспирттер ... ... ... негіздік катализаторлардың қатысында ... ... ... қосып алу механизмі бойынша ... ... ... жүреді және көбінесе судың үзілуіне ... ... ... алып келеді, ол қанықпаған нитроқосылыстар ... ... ... түзілуіне алып келеді. Нитроқосылыстар тотықсызданған кезде ... ... ... біріншілік аминдер түзіледі. Реакция ... ... ... алғаш орыс химигі Н.Н.Зинин тарапынан ... ... ... (1842) жүзеге асырылған және оның ... ... ... атына ие. Тотықсызданруға әр алуан ... ... ... пайдаланады. Нитроқосылыстарды металдармен- темір, ... ... ... мырыш, амальгамдалған алюминий мен ... ... ... тотықсыздандырады, реакцияны қышқыл немесе ... ... ... ортада жүргізеді. Нитроқосылыстардан аминдер алу ... ... ... каталиттік гидрлеуді пайдаланады. Нитроқосылыстардың жақсы ... ... ... тотықсыздандырғышы болып, сондай-ақ күкіртсутек ... ... ... сульфидтер, темір (ІІ) тұздары ... ... ... қалайы (ІV), металдардың комплексті гидридтері ... ... ... табылады. Аммоний сульфидінің есептелген мөлшерін ... ... ... пайдалану арқылы динитроқосылыстардағы екі ... ... ... біреуінің селективті тотықсыздануына ... ... ... жеткізу мүмкін. рН ортаға байланысты ... ... ... тотықсыздандыру процесінде әр ... ... ... аралық өнімдер түзіледі. ... ... ... Осылай, нитробензолды қышқылды ортада ... ... ... тотықсыздандырған кезде нитрозобензол, финилгидроксиламин ... ... ... және анилин, кезек-кезігімен түзіледі. Сілтілі ... ... ... ортада тотықсыздану біраз күрделі ... ... ... кемеді. Алғаш түзілген нитробензол ... ... ... финилгидроксиламин бір-бірімен азосибензолға конденсацияланады, ... ... ... кейін тізбектеле азобензол, гидрозобензол ... ... ... ... ... ... тотықсызданады. 1.6.Қолданылуы Қопарғыш ааттар ертеден белгілі. Олардың тұңғыш өкілі ... ... ... дәрі — оқк-дәрісі (немесе оны түтінді оқ-дәрі деп те ... ... ... Ағаш көмірі, күкірт қоспасы мен тотықтырғыштан (селитра) тұрады. Бұл ... ... ... oт тигізіп, жандырғанда, тотығу-тотықсыздану реакциясы жүреді. Мұның нәтижесінде көмір ... ... ... жәпе СО2-ге, ал күкірт SO2-ге дейін тотықса, ондағы ... ... ... азот және оның тотығына дейін тотықсызданады. Осындай оқ-дәрісі мылтық, ... ... ... сияқты қарулардың ұңғысында от алса, көп газ бөлініп, ондағы ... ... ... күрт көтеріледі. Оның күшімен оқ ұша жөнеледі. Бертін келе ... ... ... қара дәрі — түтінсізге ауысты. Ондағы тотығатын да, тотықсызданатын ... ... ... зат бір-ақ қосылыстың құрамында. Оны — нитроцеллюлоза — дәлірек ... ... ... целлюлоза нитраты немесе азот қышқылының күрделі эфирі де ... ... ... береді. Оны алу үшін целлюлозаны нитрлеуші агент деп аталатын ... ... ... азот және күкірт қышқылдарының қоспасымен қыздырады. Азот қышқылы мен ... ... ... атомды спирттерден алынғап курделі эфирлер де қопарылғыш заттар катарына ... ... ... Мысалы, гликольдинитраты O2NOCH2—CH2ONO2; Қопарылу кезінде тотығу-тотықсыздану реакциясы жүріп көміртек ... ... ... сутек Н2О, ал нитро топ бос азотқа айналады. Оны ... ... ... түрде былайша өрнектеуге болады: C2H4N2O9 → 2CO2+2H2O + N2 Бұдан біз, ... ... ... дәрінің ешбір қалдықсыз, яғни түтінсіз жанатынын көреміз. Нитроглицерин оталғанда, оттек ... ... ... қалады: С3Н5N3О9→ 6СО2 + 5Н2О+3N2 + О2 Сол себепті ... ... ... атылу кезінде оттек жетіспейтін қопарғыш нитроқосылыстармен бірге, араластырып ... ... ... реакция жану механизміндей емес, олар қопарылғанда соқпа ... ... ... толқыны пайда болады. Мұндай копарылғыш ... ... ... тау-кенді қопару, әр түрлі құрылыс жұмыстары үшін қолданылады. Көптеген ... ... ... заттардың кемшілігі олардың басым көпшілігі азғана сілкіністен, соққыдан және ... ... ... жақындағанда оңай жарылуы, атылуы. Сондықтан да қопарылғыш зат ... ... ... қолдану үшін оларды жан-жақты зерттеп, тек сыртан ... ... ... болғанда қосылыстарды іріктейді. Мәселен, тұйық күйіндегі нитроглицерин кішкентай ... ... ... қозғалыстан қопарылып, жарылып кетеді. Егер оны инфузорлы топыраққа сіңірсе, ... ... ... біршама тұрақталады. Оны динамит дейді. Ол да тау-кен жұмыстарында ... ... ... ТЭН — ол да оңай қопарылатын қосылыс. Оны ... ... ... қопарғыш затретінде сирек ... ... ... қолданады. Ол капсюлде, негізгі қопарғыш заттар үшін инициатор ретінде ... ... ... ретінде, өте аз мөлшерде күркіреуік сынап Hg(ONC)2 немесе, ... ... ... азнді РЬ(N3)2 қолданылады. Көп тараған қопарылғыш заттар: 2, 4, 6-тринитротолуол ... ... ... (тротил). Мұны толуолды нитрлеу арқылы алады: N- мвтич-2,4,6-тринитрофенилнитраминды ... ... ... (тетрил) N'-метиланилиннен синтездейді. Гексогенді уротропинді нитрлеп алады. ... ... ... от-жалын әсеріне тұрақтылық көрсетеді. Ол өзін иницирлеуші болмаса қопарылмайды ... ... ... жанады. Мінеки, сондытан да оны оқ-дәрі жасау үшін ... ... ... Гексоген жылуға төзімді. Оны ыстық цехтардағы жұмыстарда қолданады. Бейбіт ... ... ... жиі қолданылатын, әрі арзан қопарылғыштың бірі — аммоний нитраты ... ... ... қопарылғанда артық көп оттек шығады. Оны ағаш ұнтағы ... ... ... арзан заттармен қосып пайдаланады. Кейде, оған шамалы ғана алюминий ... ... ... және тротил немесе нитроглицерин сияқтыларды қосады.   ІІ тарау. ... ... ... нитроқосылыстар. Құрамында бензол сақинасы және ядросында немесе бүйір-тізбегінде нитротобы ... ... ... заттарды ароматик нитроқосылыстар деп атайды. Нитробензол (C6H5NO2, нитротолуол (о-, ... ... ... және м-изомерлер) СН3—С6Н4—NO2, фенилнитрометан С6Н5— —CH2NO2, динитробензол (о-, п- ... ... ... м-изомерлер) C6H4(NО)2 осындай заттардың мысалдары болып табылады. Ядросында нитротобы ... ... ... нитроқосылыстардың іс жүзінде өте үлкен маңызы бар. Олар бояғыштарды ... ... ... жартылай шикізаты болып табылады, қопарғыш заттар, еріткіштер, иісті заттар ... ... ... б. есебінде қолданылады. Қазіргі көзқарастар бойынша нитротопта семиполярлық байланыс бар, ... ... ... нитроқосылыстардың көптеген өзіндік ерекшеліктерінің себебінен табылады: 2.1.Ядросында нитротобы бар ... ... ... нитроқосылыстар 2.1.1.Алу тәсілдері. Ядросында нитротобы бар нитроқосылыстар ароматик көмірсутектерді азот және ... ... ... қышқылдарының қосындысымен (нитрлегіш қосынды) ... ... ... арқылы алады: Бензолды нитрлегенде екінші нитротоп мета-қалыпқа ... ... ... Оның енуін нитрлеудің қатаңырақ жағдайларын — жоғары температураны, концентрациялы ... ... ... пайдаланып өткізеді. Үшінші нитротоп та үлкен қиындықпен м-қалыпқа кіргізіледі. ... ... ... түтінді азот және түтінді күкірт қышқылымен бес күн қыздырғанда ... ... ... нитробензолдың шығымы тек 45% болады: Нитротоптар басқа қалыптарда орналасқан полинитроқосылыстарды ... ... ... жолдармен алуға болады, мысалы нитроанилиндерді тотықтыру арқылы: Ядрода нитрлеуді жеңілдететін ... ... ... болса, әдеттегі жағдайларда үш нитротоп енгізуге мұрша келеді. Мысалы, ... ... ... келесі схема бойынша нитрленеді: Құрамында екі орынбасары бар бензол гомологтарын ... ... ... көлемдік эффект әсерін тигізеді. Егер, мысалы, бұл орынбасарлар п-қалыпта ... ... ... болса, нитротоп кіші орынбасармен қатар тұрады: Нитрлеу реакциясының жылдамдығы нитрленетін ... ... ... және ннтрлегіш қосындының құрамына тәуелді; әр қосылыс үшін оптимальдық ... ... ... болады. Мысалы, нитробензолды нитрлегенде оптимальды нәтижеге күкірт қышқылынң концентрациясы ... ... ... болғанда жетеді. Қышқылдың концентрациясы 80%-ке төмнедегенде жылдамдық 3000 есе ... ... ... механизміне арналған жұмыстар саны көп. Қазіргі уақытта азот қышқылының ... ... ... қышқылындағы ерітіндісінде мынадай тепе-теңдік бар екендігі кәміл тағайындалған: Таза азот ... ... ... нитрлеу уақытында мына схема бойынша диссоциацияланады: Қышқылдық қосындыда нитроний ионы ... ... ... бар екендігі көптеген тәсілдермен дәлелденген. Мысалы, электролиз кезінде азоты ... ... ... ионның катодқа қарай қозғалатындығы тағайындалған. Бұл қосындылар үшін комбинациялық ... ... ... спектрінде айрықша жиілік табылды, оны тек нитроний-ионмен алмастыруға болады. ... ... ... мен хлорлы қышқылдың құрамы NO2+ CIO4- тұзы бөлініп алынды. Нитроний-ионның ... ... ... нитрлеу процесі сутектің орын басу есебінде түсіндіріледі, мұнда бөлінген ... ... ... бисульфаттық ионмен байланысады: 2.1.2.Физикалық қасиеттері. Мононитроқосылыстар — сұйық не қатты заттар, ... ... ... немесе солғын сары түсті. Олар судан ауырырақ. Суда ерімейді. ... ... ... миндальдың иісі тән. Улы. Әсіресе нитробензол улы, себебі оның ... ... ... гөрі (аминобензоин қышқыл түрінде) өзі организмнен қиынырақ аласталады (аминофенол ... ... ... өте жоғары температурада қайнайды. Бұл нитротоптың молекулалар арасында өз ... ... ... әсерді қамтамасыз ететін полюстілігіне байланысты. Күшті полюстілігіне байланысты нитроқосылыстар ... ... ... еріткіштерде ерімейтін, мысалы, табиғи бояғыш — индиго сияқты заттарды ... ... ... алады. 2.1.3.Химиялық қасиеттері. Ароматик қатардың нитроқосылыстарының химиялық қасиеттері молекулалардың құрамындағы нитротоп ... ... ... бензол ядросына және олардың бір-біріне өз ара әсеріне байланысты. 1.Нитротоптың ... ... ... маңызды қасиеті — оның аминотопқа дейін тотықсыздануы. 1842 жылы ... ... ... Н. Зинин Қазанда күкіртті аммонийдің көмегімен нитробензолды анилинге дейін ... ... ... Бұл жаңалық әсіресе бояғыштар, медикаменттер және фотохимикаттар саласында химиялық ... ... ... даму ісінде ерекше роль атқарады. Ароматик қосылыстар тотықсыздану жағдайларына байланысты ... ... ... түрлі өнімдер береді. Ароматик аминдер тотықсызданудың ақырғы өнімдері болып ... ... ... Әдетте рлар қышқылдық ортада алынады. Нейтрал негіздік және әлсіз қышқылдық ... ... ... тотықсыздануды әр түрлі аралық сатыларда тоқтатуға болады. Нитроқосылыстардың тотықсыздану ... ... ... зерттеумен Габер және кейінгі уақытта В. О. Лукашевич айналысты. Фриц ... ... ... Габер 9 желтоқсан 1868 ... ... ... Бреслауда еврей бояғыштар және ... ... ... сатушысы Зигфрид Габер ... ... ... дүниеге келді. 1886-1887 жылдарда Берлин ... ... ... және Гейдельберг университетінде химияны ... ... ... оқыды. 1891 жылы Габер К.Т. Либерман ... ... ... басшылығында диссертация қорғады. Университетті бітірген ... ... ... соң, 3 жыл бойы Габер ... ... ... түрлі өндіріс орындарында ... ... ... болып жұмыс істеді. Бір ... ... ... бойы ол өзінің технология ... ... ... саласындағы білімін жетілдіру үшін ... ... ... Лунге сабақтарына қатысқан. Сонан соң ... ... ... профессорының қолында жұмыс істеді. ... ... ... жұмыстың нәтижесінде олар диацетилянтар ... ... ... қышқылының диэтил эфирі жайлы ... ... ... жариялады. 1894 жылы Габер профессор ... ... ... Бунттық ұсынысын қабылдап Карлсруэдегі ... ... ... техникалық мектепте оның ... ... ... болды. 1898 жылы оның «Техникалық ... ... ... электрохимия» кітабы жарыққа шықты. ... ... ... жылдан Габер- Карлсруэдегі Жоғары Техникалық ... ... ... мектепте профессор. 1904 жылдан ол аммиактың ... ... ... тепе-теңдік күйдегі жағдайын зерттеуді ... ... ... бастайды. Аммиактың сиетезі саласындағы жұмыстары ... ... ... үшін ол Нобель сыйлығының ... ... ... болды. 1911 жылы Фикалық химия және ... ... ... институтының деректоры болды. Бірінші ... ... ... дүние жүзілік соғыста ... ... ... соғыс мақсаттарында уланушы заттар ... ... ... бастаушысы болды. Өмірінің соңғы ... ... ... неміс өндірісінің дамуына ат ... ... ... салысты, сан алуан зерттеу жұмыстарын ... ... ... жүргізді. Ол Швейцарияда, Базел қаласында 29 ... ... ... 1934 жылы қайтыс болды. Төменде нитроқосылыстарды ... ... ... қазіргі кездегі схемасы келтірілген: Нейтрал және қышқылдық ортада 1—4 реакциялар ... ... ... мұнда қышкылдық ортада аралық өнімдерді бөліп алу қолдан ... ... ... Нейтрал ортада нитробензол мен фенилгидроксиламинді бөліп алуға болады. Негіздік ... ... ... нитро- немесе нитрозобензолдар фенилгидроксиламинмен конденсацияланып, 5— 7 реакциялар жүреді. Электролиттік ... ... ... тәсілін қолданып, тотықсызданудың әр түрлі өнімдерін алуға болады. Электродтардағы ... ... ... түрлі заттарды алуға болады. 2.Бензол сияқты ароматик нитроқосылыстар да әр ... ... ... орын басу реакцияларына қабілетті. Электрофильдік орын басу реакцияларында нитротоп ... ... ... орынбасардың ядроға енуін қиындатады және оны легақалыпқа бағыттайды. Сатылы ... ... ... (бірте-бірте қиындай беретін) арқылы мета-, ди- және сим-үшнитробензолдар алуға ... ... ... орын басу реакцияларында нитротоп жаңа орын басарларды о- және ... ... ... бағыттайды. Мысалы, нитробензолды ұнтақ күйдегі КОН-пен қыздырғанда ... ... ... және n-нитрофеноляттар қосындысы алынады: Айқын білінетін электроноакцепторлық сипаттың арқасында нитротоп ... ... ... қарағанда о-және n-қалыптарда орналасқан атомдар мен топтарға елеулі әсер ... ... ... о- және n-нитрохлорбензолдардың жағдайында нитротоптың әсерімен галоген күшті қозғалғыштық ... ... ... ие болады және гидроксил, алкоксил немесе аминотопқа оңай алмасады: Егер ... ... ... нитротоп біріне-бірі о- немесе п-қалыптарда орналасса, онда олардың біреуі ... ... ... алкоксил немесе аминотопқа оңай алмасады: Нитротоппен катар тұрған карбоксил ... ... ... топ та күшті қозғалғыштық қасиетке ие болады. Сумен ... ... ... үш ннтробензоин қышқылы карбоксилсізденеді: ... ... ... ... ... ... Нитротобы бар жерде метил топтың сутек атомдары үлкен ... ... ... қасиетке ие болады, соның арқасында мұндай қосылыстар неше түрлі ... ... ... реақцияларына қатынасады, n-Нитротолуол КОН-тын спирттік ерітіндісімеи қыздырғанда ауадағы оттегімен ... ... ... дейін тотығады: Ди- және үш нитротолуолдар бензоин альдегидімен конденсацияланып, ди-және ... ... ... нитростильбендер түзеді: Үш нитроқосылыстар жағдайында о- қалыпта қозғалғыштықтык күшеюі бензол ... ... ... сутек атомдары үшін де сақталады. Мысалы, негіздік ортада темірсинеродты ... ... ... үш нитробензолды үш нитрофенолға дейін тотықтырады, ал гидроксиламиннің әсерінен ... ... ... (пикрамид) түзіледі: Бұл о- және п-қалыптардағы қозғалғыштықтың күшеюі, біз жоғарыда ... ... ... мынаған байланысты: нитротоптың әсерінен көміртек атомы оң поляризацияланады және ... ... ... аниондармен оңай әрекеттесіп, бұрынғы орынбасарды ығыстырып шығарады: 3.Нитроқосылыстардың, мысалы, ароматик ... ... ... қышқылдармен комплекс құруға қабілеттілігі олардың қызықты ерекшеліктерінін, бірі болып ... ... ... Нитробензол күкірт қышқылымен комплекс береді. Үшнитробензол және үш нитротолуол ... ... ... ядролы ароматик көмірсутектермен, стильбенмен, гексаметилбензолмен комплекстер құрады. Мұндай комплекстердің ... ... ... өзіндік айқын түр-түсі және дәл балқу температуралары болады. Мысалы, ... ... ... нитробензолдьщ нафталинмен комплекс — балқу темп. 153°С сары түсті ... ... ... антраценмен балқу темп. 164°С қызыл түсті кристалдар, бензпиренмен балқу ... ... ... 227°С айқын қызыл түсті кристалдар. Бұл молекулалық қосылыстарда нитроқосылыс электрондардың ... ... ... және биполюсті бөлшектің теріс жағы болып табылады деп жорамалдайды. 2.1.4.Жеке ... ... ... (қайнау темп. 210°С) көп мөлшерде бензолды нитрлеу арқылы алынады. ... ... ... күйінде ащы миндаль иісті, түссіз сұйықтық. Суда ерімейді. Кейбір ... ... ... үшін еріткіш болып табылады. Судан ауыр. Улы. Тек қана ... ... ... өндірісінде пайдаланылады деуге болады. Үш нитробензол. Бензолды нитрлегенде үлкен қиындықпен ... ... ... Әдеттегі алу жолы — үш нитротолуолды тотықтыру және карбоксилсіздендіру. ... ... ... темп. 172° С. Күшті, бірақ қолға аз түсетін қопарылғыш ... ... ... Толуолды нитрлеумен алынады. п-Нитротолуол — кристалдық зат. Нитротолуолдар ... ... ... өндірісінде маңызды жартылай шикізат — толуидиндерді алу үшін пайдаланылады. Үш ... ... ... (тротил). Толуолды нитрлеу арқылы алынады. Сары түсті кристалдар. Балқу ... ... ... 80,8°С. Аса маңызды қопарылғыш зат. Нитромускустар — ароматик көмірсутектердің құрамында ... ... ... бутил тобы бар полинитроқосылыстар. Мускусты елестететін иісі бар, пар-фюмерияда ... ... ... сабындардың арзан түрлерін «иістендіру» үшін қолданылады, мысалы 2.2.Бүйір тізбегінде нитротобы ... ... ... нитроқосылыстар 2.2.1.Алу тәсілдері. Май катарының нитроқосылыстары қандай тәсілдермен алынса, бүйір ... ... ... нитротобы бар нитроқосылыстар да сондай тәсілдермен алынады 1. Бензол ... ... ... гомологтарын сұйытылған ... ... ... қышқылымен нитрлеу (Қоновалов реакциясы) арқылы: Бұл жағдайда радикалға ... ... ... азоттың қос тотығы нитрлегіш агент болып табылады (А. И. ... ... ... Процесс тізбекті механизм бойынша жүреді: 2.Бүйір тізбегінде галогені бар галоген ... ... ... күміс нитрімен реакциясы арқылы: 3.Бүйір тізбегінде карбоксил және нитротобы бар ... ... ... карбоксилсіздендіру арқылы алу. ... ... ... фенилнитрометан алудың әдеттегі әдісі: 2.2.2.Физикалық қасиеттері. Бұл қатардың нитроқосылыстары — сұйықтықтар ... ... ... қатты заттар. Суда нашар ериді. 2.2.3.Химиялық қасиеттері. Тотықсыздану және тұз құру ... ... ... олардың ең маңызды қасиеттері болып табылады. 1.Нитроқосылыстар әр ... ... ... түрлі әдістермен аминдерге ... ... ... тотықсызданады. Бұл реакция оларды азотты қышқыл эфирлерінен айырады 2.Нитроқосылыстар ... ... ... аци-түрдегі тұздар құрады: Бұл тұздарды қышқылдармен әрекеттестіргенде нитроқосылыстардың аци-түрі бөлініп ... ... ... мысалы фенилнитрометан — сары түсті кристалдық зат. Тұрған шақта ... ... ... қайтадан сұйық фенилнитрометанға айналады. Бұл реакция бүйір тізбегінде нитротобы бар ... ... ... ядросында нитротобы бар нитроқосылыстардан айырмашылығы болады. Май қатарында да ... ... ... (біріншілік және екіншілік) сілтілерде еруі орын алады, бірақ аци-түрді ... ... ... алу оларда қиынырақ. 3.Нитроқосылыстардың бұл түрі ... ... ... ароматик ядродағы әр түрлі орын ... ... ... реакцияларына қатынаса алады. Нитрометил топ аралас ... ... ... ориентант болып табылады. Нитротопты ядродан аластағанда ... ... ... алкилдік орто-пара-бағытталу орын алады. Мысалы, Қорытынды Қаныққан ... ... ... нитроқосылыстардың жалпы формуласы СпН2п+1NO2 немесе R—NO2. Бұлар, жалпы формуласы: ... ... ... алкил нитриттарға (азотты қышқылдың эфирлеріне), изомер. Бұл қосылыстардың арасындағы төменде ... ... ... айырмашылықтарды атап өтелік: 1. Алкилиитриттер нитроқосылыстарға ... ... ... қарағанда едәуір төменірек температурада қайнайды. 2. ... ... ... Нитроқосылыстардың полюстілігі күшті және ... ... ... моменті үлкен. 3. Алкилнитриттер сілтілермен және минералдық ... ... ... қышқылдармен оңай сабынданып өздеріне сай спирттер ... ... ... және азотты қышқыл немесе оның тұздарын түзеді. ... ... ... олармен басқаша реакцияласады. 4. Нитроқосылыстардың тотықсыздануы ... ... ... аминдерге, ал алкилнитриттердің тотықсыздануы нәтижесінде спирттерге және ... ... ... әкеліп соғады. R—ONO+3H2 →R—OH+NH2OH Нитроқосылыстарға төменде жазылғандай оттеттік формула берілуі мүмкін: Осы ... ... ... сәйкес оттектің бір атомы азотпен екі еселенген байланыс, ал ... ... ... — семиполюсті (координациялық) байланыс түзеді. Нитропарафиндер техникада, альдегидтерді, ... ... ... қышқылдард, қопарғыш заттарды, реактивтік техникда, ... ... ... резеңке өнеркәсібінде, пластмасса жасауда және т.с.с. ... ... ... өндіруде еріскіш ретінде қолданылады. Пайдаланылған әдебиеттер 1. И.А.Артеменко ... ... ... химия»-М., Высшая школа, 2003г 2. под ред. ... ... ... Н.А.Тюкавкиной, «Органическая химия», М., Дрофа, 2002г, 3. ... ... ... С.А.Зонис «Органическая химия»- М., Просвешение, ... ... ... М.Е.Есқайыров, Е.Н.Әзірбаев «Органикалық химия» А., Мектеп, 1981ж, 5. ... ... ... Иванов, В.А.Горленко, О.Н.Гева «Органическая химия» -М., ... ... ... Мастерство, 2003г, 6. О.А.Реутов, А.Л.Курц, К.П.Бутин «Органическая химия» ... ... ... Учебник.- М.: изд.-МГУ, 1999г 7. ... ... ... Х.В.Бальян, А.Т.Трощенко «Органикалық химия»-А., Мектеп, ... ... ... Л.Физер, М.Физер «Органическая химия», углубленный курс ІІ, ... ... ... Химия, 1966г 9. И.И.Гранберг «Органическая химия»-5-изд.стереотип, ... ... ... Дрофа, 2002г 10.В.Г.Дрюк, М.С.Малиновский «Курс органической химии»-Киев, Вища шк. ... ... ... изд-во, 1987г Ұсыныстар 1. Нитрокосылыстардағы активті сутек атомы ... ... ... қатысуымен галогендерде алмасады. Бұл реакция көмегімен біріншілік нитроқосылыстарды ... ... ... екіншіліктен айыруға болатын өте тиімді ... ... ... болып табылады. 2. Нитротоптарды толық тотықсыздандыру оларды ... ... ... тобына айналдыруға мүмкіндік туғызады. Әсіресе, бұл реакция ароматты қосылыстар ... ... ... үшін маңызды. Онымен анилин және оның туындылары ... ... ... Бұл реакцияны көрнекті орыс химигі Н. Н. ... ... ... ашқан: Өндірістік жағдайларда бұл реакция үшін мырыштың opна арзандау шойын ... ... ... (үгіндісі) қолданылады. Соңғы кезде бұл әдіс өзгеріп, никель, палладий ... ... ... мыс сияқты катализаторлар көмегімен жүргізіледі. Сондықтан бұл ... ... ... әдіс қазіргіде қолдануға өте қолайлы ... ... ... әдіс ретінде пайдалануға болады. 3. Ароматты ... ... ... лабораторияда алуға ыңғайлы ... ... ... әдістін бірі — ароматты аминдерді қышқылмен ... ... ... тотықтыру. Мұны кері жүргізуге де болады. Яғни ароматты нитроқосылыстарды ... ... ... тотьтқсыздандыру арқылы аминдер алады. Бір-біріне оңай ... ... ... осы синтез арқылы көптеген ароматты аминдер мен ... ... ... өндірудің тиімді әдісі ретінде ... ... ... болады. 4. Нитропарафиндер техникада, альдегидтерді, қышқылдарды, қопарғыш заттарды, ... ... ... техникада, резеңке өнеркәсібінде (вулкандағыш— күкірттегіш), пластмассалар жасауда жэне т. ... ... ... с. өндіруде еріткіш есебінде қолданған тиімді.