... ... ... Негізінен ақ ... ... ... Азия елдерінде көптеп өсіріледі, соның ішінде Қытай және Шығыс ... ... ... Жалпы айтқанда Қытайдың ихтиологиялық комплексіне жатады. Шығыс Азиядан бастап ... ... ... бассейінің солтүстігіне дейінгі жерлерде мекендейді. Монғолияда, көптеген Европа елдерінде, ... ... ... әсіресе ССР-суқоймаларында, соның ішінде Молдавияда, Украинада, Краснозорда, Орта Азия ... ... ... Қазақстанда жерсіндірілген. Кубаль өзендерінде, Волгада, Амудария мен Сырдарияда, Іледе ... ... ... өндірістік популяция түрлері қалыптасқан. Қазақстанның көптеген суқоймаларында ... ... ... соның ішінде ең бірінші рет 1955 жылы ақ амурды ... ... ... өзенінің төменгі ағысына (дельтасына ) 857 дана 2-3 жастағы, ... ... ... 23см, салмағы 300г болатын дернәсілдерді жерсіндірген [1]. Волга атырауына 1955-1957ж.ж. ... ... ... 1,5 млн. ақ амур шабақтарымен ақ дөңмаңдай жіберілген. Содан ... ... ... 6 жыл үзіліс жасаған, осы 6-жыл ішінде ақ амурдың ... ... ... ұсталынған [2]. 1964-1922 ж.ж. осы жерге 58 млн шабақтар мен ... ... ... мың биылғы ақ амурдың шабақтары уылдырық Қарамет балық шаруашығынан ... ... ... [3]. Негізінен 1967-1976ж. жылдар аралығында Волганың төменгі ағысына 92 млн. ... ... ... амурдың биылғы шабақтарын әкелген. Жетілген популяциялар Волгоградтың ГЭС-ке ... ... ... тараған. Орал бассейінің суқоймасына ақ амур 1960жылы жоғарғы жеріндегі ... ... ... көлінде 1 дана, 37 см, ұзындықтағы , салмағы 870г ... ... ... аналық ұсталынған, бірақ зертеулер бойынша бұл балық ерсіндірілмеген ... ... ... 1960 жылы маусым айында ҚТР – дан 8 ... ... ... уылдырық жерсіндірілген. Сырдарияға ақ амур, оның елі тарапынан жерсендірліген. 1) төменгі ... ... ... ағысына Бұл зерттеулерді Н.Е. Быков (1968) зерттеулерін куәландырады. Оның айтуы ... ... ... бойынша 1965ж кейбір ақ амурлар табиғи жолмен жыныстық жасқа ... ... ... және олардың табиғи жолмен уылдырық шашқаны анықталған. Бұл зерттеулерге ... ... ... мәлімет беретін басқа да зертеушілер бар [5]. Балхаш бассейіне 1958 ... ... ... ақ амур Алматы прудхозына Қытайдан 300 мың уылдырық әкелгенде ... ... ... жылы ақ амур Шелекте өсіре бастаған. 1962 жылы Амур ... ... ... 800-әр жастағы ақ амурды алып Орта-Арал көліне карантинге ... ... ... келген. Осылардың ішінде 26- данасы жыныстық жасқа жетілген, салмағы ... ... ... кг. ал қалғандары ұзындығы 27-35 см, салмағы 400-700 гр ... ... ... балықтар [1]. Алакөлге ақ амурды жерсіндіруде бір ғана мағлұмат бар, ... ... ... ол 1967 жылғы мағлұмат Казақ Өндірістік Жерсіндіру Станциясы матеиалдары ... ... ... көлге Алматы балық питомнигінен биылғы шабақтарды ғана ... ... ... 21 жылдың ішінде, көлде 4,401 млн балық ұсталынған. ақ ... ... ... Алаколде тіршілік етуі жерсіндіру жұмысы барысында өткен, сондықтан оның ... ... ... жерде тіршілік етуі қолайсыз болып табылады [6]. Жамбыл облысының Талас ... ... ... соның ішінде Билі көлге ақ амур 1965-1977ж.ж. арасында жерсіндірілген. ... ... ... уақыт аралығында 1,486 млн. биылғы шабақтарды Алматы балық ... ... ... питомигіне көшірілген. 1968 жылы көлге 3 млн уылдырық Туркменнен ... ... ... Шелек прудхозынан әкелінген. Ақкөл мен Билі көлде гидрологиялық жағдайлардың ... ... ... ақ амур элимерленген [7]. Жоғарыда айтылған ірі өзендер мен ... ... ... басқа, ақ амурды көптеген суқоймаларда, бассейндерде, эксперименттік жұмыстар үшін ... ... ... өсімдіктерге қарсы және спорттық аулау үшін [1]. 1.2. Ақ ... ... ... биологиялық сипаттамасы Өте жылдам өсетін балық, салмағы 40-50кг, ұзындығы бір ... ... ... дейін жетеді. Жұмыр денелі, қабыршағы ірі. Басқа тұқы ... ... ... сияқты жақтарында тістері болмайды, ол қорегін астыңғы жақ ... ... ... орналасқан күшті ара тістермен үгітеді [8]. Жалпы сипаттамасы: маңдайы жалпақ, ... ... ... көлемінің жартысын алады, аузы шеткі, мұртшалары болмайды. Арқа ... ... ... қысқа, домалақтанған, қурсағы қысылмаған. Жыныс диморфизмі жақсы зерттелмеген. Ақ ... ... ... арқа түсі күңгірт қара түстес, денесінің екі ... ... ... ашықтау түс береді, құрсағы ашық түсті. Арқа және құйрық ... ... ... басқа қанаттарына қарағанда қаралау. Диплоидты хромосома саны 2n = ... ... ... иық саны 84-84 [8]. Табиғи ареалда ақ амурдың ұзындығы 120см-ге ... ... ... жетеді және массасы 32кг. Осы көрсеткіштерге жақындау болған көрсеткіш ... ... ... бассейндеріндегі мәліметтер: дене ұзындығы 112см, массасы 19,5 кг. Іле ... ... ... ақ амур кішілеу, зерттеулерге қарайтын болсақ, ұзындығы 51см, массасы ... ... ... кг ғана болған [9]. Негізінен ақ амурдың ұзындығы бірнеше ... ... ... дейін жетеді, ал салмағы 50кг және одан көп киллограмға ... ... ... жетеді. Түсі анық, арқа жақтары сары не жасыл түстес, ... ... ... және бүйірлері сарғылт. Жұтып алу тістері жақсы жетілген, сондықтан ... ... ... жақсы уатады. Уылдырық шашар алдында, өрістеу кезінде, көптеген аталықтарында ... ... ... қанаттарында ақ төмпешіктер пайда болады [10]. 1.3. Ақ амурдың ... ... ... ақ амурдың көбеюі әр түрлі, тіршілік ету жағдайына байланысыты, ... ... ... жыныстық жетілуі әр түрлі жасында туындайды. Әдетте салмағы, 6-8 ... ... ... ақ амур 1млн нан артық уылдырық береді. Ақ амур ... ... ... қоректенетін балықтардың ішіндегі пелагофилді балыққа жатады, демек уылдырығын су ... ... ... шашады [8]. Қазақстанда ақ амурдың табиғи өсуі Сырдария мен Іле ... ... ... өзендерінде байқалған. КазГУ экспедициясы 1989 жылғы зертеулерде Қаратал өзенінде ... ... ... амурдың бірнеше уылдырығын тапқан, ол олардың осы өзенде табиғи ... ... ... көбейгендігін көрсетеді. Басқа суқоймаларда олардың табиғи өсуі байқалмаған [1]. Ақ ... ... ... жыныстық жаңа әр зоналарда әр түрлі жасында жетіледі. Тропикалық ... ... ... ол өмірінің 1-ші жылында-ақ жыныстық жасқа жетіледі. Түркмен суқоймаларында ... ... ... жасында, Амур бассейнде 6-10 толық жасында дене ұзындығы 45-75 ... ... ... кезінде, бірақ көбіне 8-9 жасында, дене ұзындығы 30 см ... ... ... кезде жыныстық жасқа жетіледі. Аталықтар әдетте 1-жыл ерте жетіледі, ... ... ... қарағанда [11]. Волганың төменгі ағысындағы жерлерде ақ амур жыныстық жасқа ... ... ... ерте жетілмейді, Сырдария бассейінде 2-4 жаста аналықтары, ал аталықтары ... ... ... жасында, дене ұзындығы 63-84 см, салмағы 2,8-6,9 кг болғанда ... ... ... жасқа жетіледі, аналықтарының ұзындығы 67-70 см, салмағы 5,3-11,5 кг ... ... ... тиіс [12]. Іле бассейінде ақ амурдың екі табыны қалыптасқан, Қапшағай ... ... ... бөлінген ГЭС-тің екі жағы, Іленің төменгі бетіндегі ақ амур ... ... ... бір зертеулер бойынша 3-5 жасында, дене ұзындығы 50 см ... ... ... екінші бір зерттеулерде 4+ , 5+, 6+ - жасында ... ... ... Аталықтары бір жас ерте, орташа ұзындығы 55,8 см болған ... ... ... сонымен қатар орта дене салмағында 3 кг, жыныстық жасқа ... ... ... Аналықтары 62,7 см және 4,4 кг кезінде көбеюге қатынасады ... ... ... жоғарғы жағындағы ақ амурдың қай жаста жыныстық жасқа жетілетін, ... ... ... қабыршағы арқылы анықталған. Мұнда ақ амур 3-6 жасында, ұзындығы ... ... ... см кезінде, көбіне 50-70% пайызды 4- жасында, ұзындығы 35-50 ... ... ... кезінде жыныстық жасқа жетіледі деп көрсеткен, бірақ толық зерттеулер ... ... ... [13]. Уылдырық шашу миграциясын амур көктемде бастайды. Сырдарияда наурыз-сәуір айларында, ... ... ... температурасы t=13-160 С болғанда, мамырдың соңына дейін созылады. Осы ... ... ... аралығында уылдырық шашуға әртүрлі салмақтағы, жастағы ақ амурлар кезедеседі. ... ... ... бірінші болып ірі балықтар, ұзындығы 85-112 см, салмағы 9,3-18,5 ... ... ... болатын, содан кейін одан кішілеу балықтар уылдырығын шашады. Негізін ... ... ... (59 пайызын) дене ұзындығы 57-91 см, салмағы 4,2-11,5 кг ... ... ... балықтар [12]. Іленің жоғарғы бетінде уылдырық шашуда негіз құрайтын 5-8 ... ... ... ұзындығы 40-88 см, салмағы 12 кг болатын балықтар, Сырдария ... ... ... бұл көрсеткіштерге жақын болып келеді. Төменгі бетінде уылдырық шашу ... ... ... өтеді, негізгі популяциядағы 74 % - балықтар, 5+, -7+, ... ... ... [14]. Табиғи ареалдар және бассейіндерде жыныстық қатынас әртүрлі болып келеді. ... ... ... ол қатынас 1:1. Ал табиғи ареалда ол қатынас өзгеріп ... ... ... Амур бассейінде негізін аналықтар құрайды (60 %). Янцзы және ... ... ... өзендерінде аталықтар негізін (75-80%) құрайды [15]. Уылдырығын ақ амур өзендерде, ... ... ... пелагикалық уылдырық шығару арқылы шашады. Іле мен Сырдарияда ... ... ... шашу объектісі болып құнды және орманды жерлер болып табылады, ... ... ... жерде тік сызық сулар қалыптасады, бұл жердің тереңдігі 2-3 ... ... ... Су түбі құнды және құмды – лайлы, құмды-тасты ... ... ... келеді, су ағысы 2 м/с аспайды [14]. Сырдариядан жоғары, Шардара ... ... ... 1975-1982 жж. ақ амур мамыр айының екінші жартысынан бастап ... ... ... дейін, су температурасы t=17-220 С болғанда уылдырық шашқан. Уылдырығының ... ... ... шашуында мамыр айының соңында байқалған [16]. Іленің жоғарғы бетінде ақ ... ... ... мамыр айының 1-ші декадасынан бастап, тамыз айының ортасына дейін ... ... ... ал негізгі бөлігі мамыр-шілде айларында көбейеді. 1985-1987 жж. ақ ... ... ... массалы өрістелуі Іледе болған. Скат саны мың дай болды. ... ... ... жылы 30 млн дана, 1987 ж – 6,5 млрд ... ... ... КазНИРХ зертеушілерінің қадағалауы бойынша 1978 жылы Үшжарма ауылында ақ, ... ... ... уылдырығының домалауы, Іледе мамыр айында су температурасы 180 С ... ... ... басталған, содан 20 маусымға дейін осы уақыт аралығында 32,2 ... ... ... дана уылдырық домаланған. 1979 жылы уылдырықтың домалауы 10 есе ... ... ... болған – 3,4 млрд дана [14]. Ақ амур уылдырығын порциялар ... ... ... бір уақыттада шаша береді, оған дәлел болатын анықтамалар мен ... ... ... бар. Янцзы және Амур өзендерінде ақ амурдың екі тобын ... ... ... қарастыруға болады. 1) порциялап уылдырық шашады. 2) бір уақытта уылдырық шашады. Қазақстанда бұл сұрақ ... ... ... Е.Н. Казангеев (1980) айтуы бойынша Волганың төменгі ағысында, уылдырық ... ... ... уақытта дамымаған. Т.И. Анфицерова (1974) Іленің төменгі ағысында ақ ... ... ... порциялап шашу түрі туралы айтып кетсе, ал Н.И. Фарышев ... ... ... В.С. Башунов (1980) олардың бір уақытта өрістеуін, уылдырық шашуын ... ... ... олар өрістеу 20-25 күнге созылады деп көрсеткен. Іле бассейіндегі ... ... ... ақ амурдың дамыған ястыкта уылдырықтарының түсі сары-жасыл немесе көк-күңгірт ... ... ... келеді. Диаметрі 1,05-1,34 мм. Бірақ Іленің жоғарғы бетіне қарағанда, ... ... ... бетіндегі уылдырықтар ірілеу болып келеді [1]. Қытай мен Янцзыда суқоймаларында ... ... ... амурдың АИП 29-960 мың уылдырық. Кейбір зерттеулер бойынша оның ... ... ... 2 млн уылдырыққа дейін жетеді. Амур бассейінде 7+ ... ... ... жастағы балықтардың тұқымдылығы 237-1687 мың уылдырық береді, орташалағанда 820 ... ... ... уылдырық [17]. Табиғи суқоймаларда Қазақстанда ақ амурдың эмбриональдық дамуы зерттелмеген ... ... ... толық. Шымкент тоғанында 1967-1968 жж. ақ амурдың эмбриондары табиғи ... ... ... су температурасы t=23-250 С, оттегі мөлшері О2 =52-100% ... ... ... 22-29 сағатта дамыған. Біріншілердің ұзындығы 4,5-6,5 мм, орташасы 5,3 ... ... ... соңғыларының ұзындығы 5,5-6,9 мм, орташасы 6,3 мм [6]. Амурдың эмбрионына ... ... ... температурасы мынадай болғанда жақсы әсерін тігізеді. t=18-320 С – ... ... ... дамуы байқалады, максималды өсуі t=24-320 болғанда жүреді. Су температурсы ... ... ... t=15-160 С болған жағдайда олардың өсуі, дамуы баяулайды және ... ... ... кеміс эмбриондар дамиды. Екінші кері әсер етуші фактор болып ... ... ... химиялық заттар болып табалады [18]. Уылдырықтың тірі қалуы үшін және ... ... ... қалыпты өсуіне тұздылықтың да әсері бар, қалыпты жағдайда ол ... ... ... % болуы қажет. Аралда 3-5% - кезінде ақ амурдың ... ... ... дамуы өзгеріссіз өтеді, бірақ тұщы суларға қарағанда жәй дамиды. ... ... ... 7 % болған жағдайда эмбриогенез бұзылады . Тұздылықтың жоғары көрсеткіште ... ... ... кемістіктердің көптігіне әкеліп соқтырады. Ақ амур шабақтары тұздылық 12% ... ... ... 1,5-2 айда дамиды, тұздылық жоғарылаған сайын, оның өсуі нашарлайды. ... ... ... ол мәліметтерге сүйенетін болсақ, олар Арал мен Каспийде де ... ... ... деген тұжырым жасауға болады, есептеледі [1]. Жыныстық жасқа ақ амур ... ... ... мекен етуіне, тіршілік жағдайына байланысты әртүрлі жетіледі. Амур өзенінде ... ... ... жасқа жетілуі үшін жылу жылына 28650С – күнде қажет, ... ... ... ішінде 565-күні өрістеуге кетеді. Осындай жағдайда көпшілік аталықтар 7-8 ... ... ... аналықтар 8-9 жасында жетіледі. Қоректенуі дұрыс болмаған жағдайда жыныстық ... ... ... кеш жетіледі, ал тұқымдылығы төмендейді. Массалық өрістеуі су температурасы ... ... ... t=23-280 С болғанда жүреді [8]. Жыныстық жағынан дифференциялануы ақ ... ... ... 2-жасында өтеді. Виталлогенез 4-5 жасында байқалады (Краснодарда 1 жыл ... ... ... байқалады). Әртүрлі қорекпен қоректенген аналық балықтар тез жыныстық жасқа ... ... ... ерекшеленеді. Қорекпен жақсы қамтамасыз етілегн ақ амур балықтары 5 ... ... ... салмағы 1,8 кг жеткенде дамып отырады, ал әртүрлі рационды ... ... ... ерте жетіледі және олардың массасы 45-60 % жоғары болады ... ... ... айтатын болсақ ақ амурдың жынысқа жетілуі жолы әртүрлі болады, ... ... ... әсер ететін екі фактор негізгі факторлар болып есептеледі: 1) тіршілік ету ... ... ... су t-сы 2) қорек Ақ амур қорекпен жақсы қамтамасыз етілсе, су t-сы ... ... ... болса, олар тез дамиды және ұрықтары жақсы маңызды болады ... ... ... амурдың уылдырығы пелагофильді, салыстырмалы салмағы ауыр. Ол су қабатында ... ... ... ағыспен төмен кетеді. Инкубациялық кезеңі температураға байланысты 18-20 сағаттан ... ... ... С) 3-тәулікке дейін (180С) жетеді. Егер судың температурасы оптималдыдан ... ... ... немесе жоғары болса, эмбрионның дамуы бұзылады. Негізінен өсімдік қоректі ... ... ... уылдырықтары мен ұрықтары судағы оттегінің О2 –мөлшерінің төменедеуіне өте ... ... ... болып келеді [8]. 1.4. Ақ амурдың өсуі Негізінен ақ амурдың ... ... ... мен дамуы табиғи жағдайларға байланысты, қолайлы жағдайда олардың өсуі ... ... ... дамуы өте жоғары, орташа шабақтары 20 см, салмағы 90 ... ... ... 4- жыл ішінде бұл көрсеткіш орташа 96-2 см-ге ұзындығы ... ... ... салмағы 15 кг- дейін жеткен, тропикалық зоналарда, аудандарда. Ф.Коблицкийдің ... ... ... бойынша ақ амур уылдырығының дене ұзындығы 7,5-14,5 мм, тамыз ... ... ... шабақтарының ұзындығы 45 мм болған, қыркүйек айының соңына қарай ... ... ... мм-ге дейін жеткен. Ал Амур бассейінде Г.В.Никольскийдің айтуы ... ... ... шабақтары шілдеде 15-34 мм болса, қыркүйек айының басында 50-100 ... ... ... орташа ұзындығы 72 мм болған. [1]. Бірақ Арал мен Балхашта ... ... ... көрсеткіштер өзгереді, ауытқиды. Балхаш мен Іледе олардың өсуі өте ... ... ... болған, әсіресе өмір сүруінің бірінші жылдарында 1+ - жастағы ... ... ... өсуі мынадай көрсеткіштер берген, 37- см-1,2 кг, 3 жастағы ... ... ... 4,3 см – 1,5 кг, 4 жастағы балықтарда 56,8 ... ... ... кг болған. Шардарадағы көрсеткіштер, ол көрсеткіштерге жақын [20]. Волганың төменгі ... ... ... ақ амурдың өсуі мен дамуының көрсеткіштері мынадай: 3 жастағы ... ... ... 35-40 см, салмағы 1,2 кг, 7 жастағы балықтарда 67-70 ... ... ... 10 жастағы балықтарда 80-83 см, салмағы 12,7 кг [21]. Волганың ... ... ... көрсеткіштер Шардара суқоймаларындағы көрсетікіштерге жақын келеді: 3 жастағы балықтардың ... ... ... - 1,8 кг салмағы, 4 жастағы балықтардың салмағы - ... ... ... 3,7 кг, 5 жастағы балықтардікі 6 кг және 6 ... ... ... 5+ - балық торда эк-ға дейін салмағы жеткен ... ... ... амурдың потенциялдық өсу мүмкіншілігі өте зор. Оптимальды температурада және ... ... ... оттегілік режимде, қоректің мен уақытында ақ амурдың 1,5 жасында ... ... ... 10-12 кг-ға жеткені белгілі. Біздің еліміздің жылы аудандарында ... ... ... амур 2-жолында суқоймада өсірілген жағдайда, салмағы 800-1000 г-нан жоғары ... ... ... [8]. Ақ амур – көп жыл бойы тіршілік ететін балықтар ... ... ... жатады. Амур бассейнде ол 16 жасқа дейін тіршілігін жалғастырған, ... ... ... қарайтын болсақ. Сырдарияда (1984 ж) 12 жастағы ақ амур ... ... ... Негізінен ақ амур тез өсетін балық болып есептеледі ... ... ... Ақ амурдың қоректенуі Ақ амур өсімдік жемдік балықтар тобына жатады ... ... ... Өсімдік текті қорекке тіршілігінің бірінші жылында, дене мөлшері 3 ... ... ... жеткенде көшеді. Ұзындығы 7-12 см шабақтар егер ... ... ... 30% жануар текті қоректер: коловраткалар, шаян тәрізділер және хирономидтер ... ... ... жақсы өседі. Одан әрі қоректік рационының негізін жоғары ... ... ... су өсімдіктері және су басқан жердегі және сумен шайылып ... ... ... құрлық өсімдіктері құрайды. Су өсімдіктерінен ақ амур рдест, элоделия, ... ... ... балдырлардың басқа түрлерін: талшықты балдырлар, диотермді балдырлар, жасын сонымен ... ... ... көк-жасыл балдырлар және урутты қалайды. Балықтар жас майда өсімдіктерді ... ... ... пайдаланады, ол болмаған жағдайда ірілері әсіресе оңтүстік аудандарда қорек ... ... ... қатты өсімдіктерді де қамыстарды, тросниктерді және рогаз сияқтыларды пайдаланады. ... ... ... жоңышқа (моцерия) клевер, астық тұқымдастарды ұнатады. Ақ амурдың тәуліктік ... ... ... мен өсу жылдамдығы, жыныстық пісіп жетілуі жылдамдығы судың ... ... ... біршама байланысты. 25-30оС көтерілуі активті қоректенуге бөгет жасамайды. Оптимальды ... ... ... төмендегенде қоректену қарқындылығы азаяды, ал температурада 10оС төмен болса ... ... ... амур қоректенуін тоқтатады. Оңтүстік аудандарда судың жоғары температурасында амур ... ... ... бойы қоректеніп өсе алады. Тек өсімдікпен қоректенетін балықтар қоректік ... ... ... ашық түрлік құрамына байланысты 27-52, 25-75 кг ауытқуы мүмкін, ... ... ... 1 кг өсуіне шаққанда. Ақ амур су өсімдіктерімен көп ... ... ... оларды балық шаруашылықтық және техникалық суларда, арналарда, биолгиялық мелиоратар ... ... ... пайдалануға болады [8]. Ересек ақ амур фитофаг болып есептеледі, ол ... ... ... қана су өсімдіктерімен және су түбі өсімдіктерімен қоректенеді. Ол ... ... ... астыңғы жақ сүйегінде орналасқан күшті ара тәрізді тістерімен үгітеді. ... ... ... ұзындығы басқа балықтарға қарағанда салыстырмалы түрде ұзындау (2,2-3 есе) ... ... ... жетіспеген жағдайда амур жануарлар мен де қоректенеді, ал тоғандағы ... ... ... амурлар барлығында жей береді. Қазақстандағы суқоймадарда ақ амурдың қоректенуі ... ... ... мәліметтер өте аз. Волганың төменгі ағысындағы ақ амурлар макрофиттермен қоректенеді. ... ... ... ересек ақ амурлар талшықты және жасыл балдырлармен қоректенеді. Булар ... ... ... және күзде активті қоректенеді. Ал жазда бұлар аз қоректенеді, ... ... ... қарағанда ол судың температурасына байланысты делінген. Қазіргі кезде олар ... ... ... қамыстармен қоректенеді. Бірақ 100%-1%-де маллюскалармен ғана қоректенетін ақ амурлар ... ... ... кездеседі. Даму кезінде қоректенуін тоқтатпайды. Ал қыста көп жағдайда ... ... ... балық қоректенбейді. Олар судың ең терең жеріне барып, сонда ... ... ... Амурдың шабақтануы жануарлармен активті түрде қоректенеді, 20-күнгі шабақтарында көп ... ... ... радионы болған – зоорлонктен. Ал ересек түрінде өткенде олардың ... ... ... бөлігі жасыл балдырлармен, өсімдіктермен қоректенуге көшеді [1]. 2. МАТЕРИАЛДАР МЕН ... ... ... Қазақ өндірістік жерсіндіру станциясы ҚазӨЖС – Кіші Алматы өзенінің бассейінде, ... ... ... қаласының шетінде орналасқан. Басты тоғанының ауданы 6 га ... ... ... м), плотинадағы тереңдігі 3 метрден аспайды. Суда көптеген жұмсақ ... ... ... өсімдіктері кездеседі. Осы бас тоғаннан басқа, барлық жиырма 20 ... ... ... бар, олардың жалпы ауданы 16 га. Су өсімдіктеріне бай ... ... ... болып саналады. [25] Қазіргі тоған шаруашылықтарын шартты түрде 2 типке ... ... ... жылысулы және суық сулы. Оның негізінде өсірілетін балықтардың биологиялық ... ... ... олардың сыртқы орта жағдайларына әсеріне температураға, гидрохимиялық режимге және ... ... ... бейімделгіштігі жатады. ҚазӨЖС жылысулы шаруашылыққа жатады, негізгі өсірілетін объектілерге ... ... ... ақ дөңмаңдай, ақ амур, күміс мөңке жатады. Балық өсіру процесінің ... ... ... және ұйымдастырылуына байланысты келесідей шаруашылық жүйелерін бөледі. ҚазӨЖС толық жүйелі ... ... ... шаруашылығы - балықты уылдырықтан тауарлық өнімге дейін өсіреді. ... ... ... жүйелі шаруашылыққа сонымен қатар өндіруші мен асыл шабақтарды өсіретін ... ... ... шаралары да жатады. ҚазӨЖС келесі тоған категорияларынан тұрады: балық ... ... ... шаруашылығы – отырғызушы материалды, дернәсіл, шабақ, осы жылдық шабақ, ... ... ... жылдық балықты, үш жылдық айналымда тұқының екі жылдықтарын өсірумен ... ... ... Жайылым шаруашылығы - тауарлық (асханалық) балықты өсіру. Уылдырық ... ... ... немесе көбеюші тоғандар – балықтардың көбеюіне арналған, сондықтан ол ... ... ... шашуға, уылдырықтың және шабақтардың дамуына қажетті оптимальды жағдайларға жауап ... ... ... керек. Дернәсілдік тоғандар – шабақтардың өсуіне арналған, оларды көбеюші ... ... ... немесе инкубцехтан отырғызады. Дернәсілдерді өсіру 15-18 кейде 40 тәулікке ... ... ... созылады. Өсіруші тоғандар – осы жылдық шабақтарды өсіруге арналған. ... ... ... немесе дернәсілдік тоғандардан отырғызылған шабақтар өсіруші тоғанда вегетауциялық преиодтың ... ... ... дейін өсіріледі, сосын шабақтарды қыстату немесе кейде жайылымдық тоғандарға ... ... ... Өсіруші тоғандарды қатты батпақтанған жерде орналастыру қажет емес, себебі ... ... ... балық өнімділігі төмен болады. Ыңғайлы болу үшін өсіруші тоғанды ... ... ... тоғандарына жақын жерде орналастырған дұрыс. Сумен қамтамасыз етілуі тәуелсіз ... ... ... керек. Қыстау тоғандары – балықты қыс мезгілінде ұстау үшін ... ... ... Тереңдігі шаруашылықтың орналасу зонасына байлансты. Оңтүстік аймақтарда 1,5 метрден ... ... ... керек. Негізгі талап – балықтың қыстауына оптимальды жағдай жасау ... ... ... Ол үшін жақсы оттегілік режиммен үнемі ағындылық жасау арқылы ... ... ... ету керек, бұл тоған сумен қамтамасыз етілу көзіне жақын ... ... ... орналасуы керек. Жайылымдық тоған – тауарлық (асханалық) балықты өсіруге ... ... ... Бұл категорияның тоғандары шаруашылықта ең үлкен болып табылады. Олардың ... ... ... жердің рельефі мен анықталады, бірақ әдетте 50-150 га-лық тоғандар ... ... ... себебі балық шаруашылығы практикасы тоғандардың балық өнімділігі олардың өлшеміне ... ... ... екенін көрсетеді. Аналық жаздық немесе қыстық тоғандар - өндірушілер ... ... ... ремонттық шабақтарды жазда және қыста ұстау үшін қажет. Тоғанның ... ... ... өндірушілердің санына байланысты. Бұл тоғанға жасалатын жақсы жағдайлар – ... ... ... сапалы ұрпақ алуға септігін тигізеді. Карантиндік тоғандар – ауыру ... ... ... басқа шаруашылықтан алып келінген ремонттық немесе аналық балықты уақытша ... ... ... арналған. Бұл тоғандарды шаруашылық аяғында басқа тоғандардан 20 м ... ... ... жақын емес жерде орналастыру керек. Суды тоғандардан тек дезинфекциялағаннан ... ... ... лақтыруға болады. 2.2. Балықтардың морфологиялық анализі Балықтардың морфологиялық анализі Правдиннің әдістемесі ... ... ... жүргізілді [26]. Балықтардың морфологиялық анализі, басқа жануарлармен салыстырғанда анағұрлым ... ... ... жетілдірлген. Бұл зерттелетін объектінің спецификасымен негізділген. Тұқы балықтарын өлшеу. Тұқы ... ... ... өлшеу басқа балықтардың түрін өлшеумен сәйкес келеді, сондықтан ең ... ... ... жазылу сызбанұсқасы мен жазылу ретіне тоқталамыз. Балықтың алынған орны. Балық ... ... ... суқойманың (өзен, көл т.б.) атауын беру керек. Атауы аз ... ... ... суқоймалар үшін осы суқойманың қандай бассейнге жататынын беру керек, ... ... ... Каскелен өзені, Іле өзенінің аңғары (Балхаш бассейні). Балықтың алынған уақыты. ... ... ... айы, жылы, Өшеуші мен жинаушының аты-жөні. Жергілікті атауы. Жиі ... ... ... ғана емес, сонымен қатар аз таралған жергілікті атауды да ... ... ... керек. Ғылыми (латын тіліндегі) атауы, егер балықтың системадағы орны анық ... ... ... болса беріледі. Балықтың нөмерленуі балықтың түрі бойынша беріледі. Балықтың жынысын ... ... ... барлық балықты зерттегенде маңызды. Систематикалық жұмыста жыныстық диморфизм мен ... ... ... салмағын міндетті түрде анықтау керек. Балықтың салмағы (Q) мен балықтың ... ... ... салмағы (q). Жақын туыстас балықтарды зерттегенде олардың салмағы өсу ... ... ... тығыз байланыста болатындықтан алынған балықтардың расалық белгілерін жақсы анықтайды. ... ... ... басқа, салмағының өлшемі балықтың күйлілігін анықтауда маңызды. Балықтың толық ұзындығы ... ... ... сызбанұсқада ab) – жалпы немесе абсолютты ұзындығы ... ... ... тұмсығының басынан құйрық қанатының горизонтальды қалпындағы ең ұзын қалақшасына ... ... ... Бірақ балықтардың систематикасымен және балықтың өсу темпімен жұмыс ... ... ... абсолюютты ұзындық қажет емес. Құйрық қанатсыз ұзындығы (l, сызбанұсқада - ... ... ... – тұмсығының басынан қабыршақ жамылғысы аяқталған аралыққа дейін. Тұқыларды және ... ... ... тұқымдастарды зерттегенде негізгі ұзындық ретінде С –сыз ұзындығы алынады. ... ... ... ұзындыққа байланысты дененің пайыздық қатынасы да өлшенеді. Тұлғасының ұзындығы (сызбанұсқада ... ... ... od) – желбезек саңылауынан қабыршақ жамылғысы аяқталған аралыққа дейін ... ... ... қабыршағы жоқ балықтарда С-ның ортаңғы сәулелеріне дейін. Бұл өлшем ... ... ... жотасының ұзындығына жақын, сондықтан оның ұзындығына тәуелді. Дененің ең биік ... ... ... (H - gh) - арқасының ең биік нүктесінен ... ... ... құрсағыныа дейін, бекіретәрізділерде сүйекті қалқаншасы есептелінбейді. Дененің Н – ... ... ... өзгергіш өлшем. Дененің ең аласа биіктігі (h-ik) - әдетте құйрық ... ... ... жақын жерде, әдетте құйрық қанатының ортасында орналасады. Көптеген авторлар ... ... ... өлшемді құйрық сабағының биіктігі деп атайды. Антедорсальды қашықтық (А-Д) – ... ... ... қашықтығы – тұмсығының басынан арқа қанатының бірінші сәулесінің негізіне ... ... ... екі нүктені біріктіруші түзу сызық болып табылады. Постдорсальды қашықтық (Р-Д) ... ... ... - rd қашықтығы - арқа қанатының вертикальды артқы ... ... ... денісінң ортаңғы сызығына дейін. Егер екі-үш арқа қанаты болса, ... ... ... бұл сызықты бірінші арқа қанатының негізінен өлшейді, егер ол ... ... ... бөлінген болса, егер қанаттары бірігіп кеткен юолса, онда Р-Д ... ... ... қататтың вертикалынан алынады, біраө ол таблицада ескертіліп айтылуы керек. Құйрық ... ... ... ұзындығы (fd)- аналь қанатының вертикальды артқы жиегінен құйрық қанатының ... ... ... дейін немесе қабыршақ жамылғысы аяқталған аралыққа дейін. Бұл сызықты ... ... ... денесінің ортасынан алынады. P және V ара қашықтығы (P-V) ... ... ... кеуде қанатының негізі (P) мен құйрық қанатының (V) негізінің ... ... ... яғни P және V қанаттырының аралығы – бір ... ... ... алдыңғы нүктесінің бекінуінен екінші қанаттың бекіну нүктесіне дейін анықталады ... ... ... сызығы). V және A ара қашықтығы (V-A) – құрсақ V ... ... ... аналь A қанаттары арасындағы қашықтық (zy сызығы), бұл аралықты ... ... ... қатар, құрсағының артқы бөлігі деп те атайды. Басының ұзындығы ... ... ... - тұмсығының басның бүйірінен (аузы жабық күйінде) артқы ... ... ... орналасқан желбезек қақпағына дейін (желбезек жарғағынсыз). Тұмсығының ұзындығы (an), немесе ... ... ... бөлімі, басының көл алды кеңістігі, көзалды – тұмсығының басынан ... ... ... алдыңғы жиегіне дейін. Көзінің диаметрі (пр), горизонтальды (ұзына бойы) қалпы ... ... ... Көз жанарының диаметрі алынады, егер қабағы бар бола ол ... ... ... көзінен кейінгі бөлімі (РО), көзінен кейінгі арақашықтық - ... ... ... артқы жиегінен желбезек қақпағының ең алыс нүктесіне дейінжелбезек қақапағын ... ... ... желбезек жарғағы және егер бар болатын болса тікенектер де ... ... ... алабұғада) есепке алынбайды. Дененің осі деп – ауыз қуысының (аузы ... ... ... күйінде) алдыңғы нүктесінен басталып, құйрық қанатының ортаңғы сәулелерінің тамырына ... ... ... аяқталады. Бұл сызық аузының қалпын анықтауғы көмектеседі, дененің осі ... ... ... диаметрін кесіп өтсе – аузы соңғы ауыз, дененің осі ... ... ... үстінен өтеді – аузы жоғарғы ауыз, көзінің астынан өтсе ... ... ... - аузы төменгі ауыз. Шүйде бөлігіндегі басының биіктігі (lm). Ең ... ... ... нүктесі бас қаңқасы аяқталатын жерден, төменгі нүктесі оған қарама-қарсы ... ... ... алынады.Көптеген балықтарда жоғарғы нүктесі қабыршақ жамылғысы аяқталған жерде орналасады. ... ... ... басының биіктігі көзінің ортасынан да алынады, бірақ ол әдетте ... ... ... ескертіп айтылады. Маңдайының ені мен көз аралығының қашықтығы, көз арлығының ... ... ... – көзінің арасының үстінен алынғандағы қашықтығы, яғни көзінің арасындағы ... ... ... қаңқасының ені. Д –ның негізінің ұзындығы – арқа қанатының ұзындығы ... ... ... – арқа қанатының алдыңғы негізінен соңғы сәулесінің негізіне дейін ... ... ... (егер бар болса) арқа қанатының жарғағының соңына дейін. Егер ... ... ... қанаты біреу емес болса, - екіншісінің де ұзындығын көрсеті ... ... ... арқа қанаты біріккен болса әр қанаттың соңғы сәулесіне дейінгі ... ... ... қашықтықты анықтайды. Д-ның ең биік жері – tu – арқа ... ... ... биіктігі – осы қанаттың ең биік сәулесі, егер қанаты ... ... ... болса, онда оны жазу керек. Егер арқа қанаты біреу ... ... ... болмаса, екіншісінің де ең биік сәулесін өлшеу керек. А-ның негізінің ... ... ... А – yy1 - аналь қанатының ұзындығы – ... ... ... өлшегендегі талаптар сақталады. А-ның ең биік жері – (yi) ... ... ... аналь қанатының биіктігі - Д-ны өлшегендегі талаптар сақталады. Р-ның (VX)- ... ... ... кеуде қанатының ұзындығы – оның бекінген алдыңғы сызығынан ең ... ... ... сәуленің биік жеріне дейін. V- ның ұзындығы (zz1) құрсақ қанытының ... ... ... – Р-ны өлшегендегі талаптар сақталады. Құйрық қанатының жоғарғы қалақшасының ұзындығы ... ... ... – құйрық қанатының жоғарғы қалақшасының ең ұзын сәулесінің ұзындығы. С-ның ... ... ... қалақшасының ұзындығы- құйрық қанатының төменгі қалақшасының ең ұзын ... ... ... ұзындығы [26]. 2.3 Зерттеу материалы Материал ретінде 2007 жылдың жаз және ... ... ... айларында өндірістік практика барысында Қазақ өндірістік жерсіндіру станциясынан жиналған ... ... ... амур балықтарының бір және үш айлық шабақтары 50 дана ... ... ... алынды. Шабақтар 4% – формалинде фиксирленді. Лабораторияда балықтардың морфологиялық ... ... ... жүргізілді, өлшеу жұмыстары штангенциркульмен жүргізілді, салмағы электронды таразыда өлшенді. ... ... ... қатар жаздық және күздік өндірістік практика барысында біз Қазақ ... ... ... жерсіндіру станциясында жүргізілетін өсімдік қоректі балықтардың жасанды ұрықтандыру процесімен: ... ... ... алу, уылдырықты ұрықтандыру, уылдырық инкубациясымен, уылдырықты инкубациялайтын аппараттардың түрлері ... ... ... олардың жұмыс істеу принципімен, тоғандардың категорияларымен, тоғандағы балықты қоректендіру ... ... ... күзде балықтардың ауланып Қапшағай суқоймасына транспортировкасымен таныстық. 3. ... ... ... МЕН ТАЛҚЫЛАУЛАР 3.1. Ақ амурдың морфологиялық анализі Ақ амур балығының ... ... ... айлық шабақтарының морфологиялық анализінің нәтижесі 1-кестеде көрсетілген (кесте 1). Салмағының ... ... ... бірлігі – грамм (гр) Ұзындығының өлшем бірлігі – миллиметр (мм) Белгілерге ... ... ... – балықтың толық салмағы, q – дене құрылысының ішкі құрылысының ... ... ... – балықтың құйрық қанатына дейінгі ұзындығы, e – балықтың құйрық ... ... ... дейінгі ұзындығы, H – ең қалың жері h – ең жіңішке ... ... ... – басына арқа қанатына дейінгі ұзындық PD – арқа қанатынан ... ... ... қанатына дейінгі ұзындық PV – кеуде қанатынан, құрсақ қанатына дейінгі ... ... ... – құрсақ қанатына аноль қанатына дейінгі ұзындық aa – басының ... ... ... – көзінің диаметрі ро – көзінің шетінен желбезекке дейінгі ұзындық D ... ... ... арқа қанатының сәулелер саны А – аноль қанантының сәулелер саны Р ... ... ... кеуде қанатының сәулелер саны V – құрсақ қанатының сәулелер саны lm ... ... ... жақ ұзындығы Dl – арқа қанатының ұзындығы Dh – арқа қанатының ... ... ... – аналь қанатының ұзындығы Ah – аналь қанатаның биіктігі Pl – ... ... ... қанатының ұзындығы Vl – құрсақ қанатының ұзындығы ll – толық қабыршақ ... ... ... бүйір сызығының вер.vet – бүйір сызығының жоғары жағындағы қабыршақ саны ниж. ... ... ... – бүйір сызығының төменгі жағындағы қабыршақ саны Осы балықтың көрсеткіштерін ... ... ... отырып max – максимум көрсеткіштерін min – минимум көрсеткіштерін М – орташа ... ... ... – орта қателігі станд. өткл. – стандартты ауытқуы CV – варициялық ... ... ... есептеп шығардық . Қалған 43-балықтың орташа салмағын және орташа ұзындығын ... ... ... үшін орташасын есептеп шығарды, биологиялық анализ жасадық. Негізінен мен ... ... ... балықтар ақ амурдың шабақтары. Мұнда да бір айлық шабақтардың максимум, ... ... ... орташа салмағы мен ұзындығын анықтап, Excel программа арқылы шығарылған. ... ... ... 1-ші кестенің соңында көрсетілген. ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕРТ ТІЗІМІ 1. Рыбы Казахстана: в ... ... ... Т.5: Аккмематизация, промысел / Миртофанов В.Б., Дукрацев Г.М., Сидорова ... ... ... и др. – Алма-ата: Гылым, 1992 – Б. 126-159. 2. Мартино ... ... ... Акклиматизация растительных рыб в водоемах нижней Волги // Акклиматизация ... ... ... рыб и беспозвоночных в водоемах СССР. Л., 1975 – ... ... ... А.Ф. Итоги и перспективы работ по акклиматизации рыб и ... ... ... в южных морях СССР // Акклиматизация рыб и б/п ... ... ... водоемах СССР: М: Наука, 1986 – б. 50-68. 4. Дукрацев ... ... ... Состояние ихтиофауны и перспективы рыбоводства в малых водоемах Уральской ... ... ... // Биологические науки. Алма-ата: КазГУ, 1971. Вып. 2. – ... ... ... Самуха И. Акклиматизация белого амура в Казахстане // Сельское ... ... ... х-во Казахстана. 1961. № 7. – б. ... ... ... Карпевич А.Ф., Луконина Н.К., Пересадки рыб и безпозвоночных в ... ... ... г. // Вопросы ихтиологии. 1972. Т. 12, вып.2 (73) ... ... ... б. 364-380. 7. Пивнев И.А., Башунов В.С., и др. Разработка рыбохозяйственных ... ... ... по водоемам Джамбулской области в условиях зарегулированного стока рек ... ... ... и Таласа // Отчет о НИР по теме 7/42 ... ... ... КазНИИРХ Минрыбхоза СССР. Балхаш, 1970 – б. 221. 8. Привезенцев Ю.А. ... ... ... прудовое рыбоводство: Учебник для вузов – М.: Агропромизат, 1991 ... ... ... б. 24-26. 9. Лебедев В.Д., Спансовское В.Д., Раббанто-ва К.А., и др. ... ... ... СССР. М.: Мысль, 1969 – б. 448. 10. Никольский Г.В. ... ... ... бассейна Амура. М.: АН СССР, 1956 – б. 552. 11. Торбаг ... ... ... Созревание и размножение белого амура ctenopharyndodon idella (Val). в ... ... ... Амуре //Вопросы ихтиологии. 1965 Т. 5., вып. 3(36) – ... ... ... 426-441. 12. Салихов Т.В. Характеристика нерествого стада белого амура в ... ... ... реке Сырдарье // Биол. ановы и производств. опыт рыбохозяйств. ... ... ... мелиорат. использования дальневосточных растительноядных рыб. М, 1984 – б. ... ... ... Анфицерова Т.И. К вопросу о размножении белого амура в ... ... ... Или // Биол. основы рыбн. х-ва респ. Ср. Азии ... ... ... Казахстана: Тез. докл. конф. Ашхабад: Ылым, 1974. Ки.2 – ... ... ... 16-17. 14. Фарышев Н.И., Башунов В.С. Естественное размножение белого амура ... ... ... р. Или //растительноядные рыбы в промышленном рыбоводстве. Ташкент, 1980 ... ... ... 197 15. Москва А.П. Особенности размножения, созревания и ... ... ... белого амура, белого пестрого толстолобиков //Зоология разводочных Т.5: Биология, ... ... ... и использование растительноядных рыб. М., 1974 – Б. 11-60 16. ... ... ... Л.М., Коменецкоя И .Л. Наблюдение за созреванием и нерестовой ... ... ... растительноядных рыб в р. Сырдарье // Бюл. основы рыби. ... ... ... водоемов Ср. Азии и Казахстана: (мат-лы конф). Фрунзе: Илим, ... ... ... – Б. 367-368. 17. Горбал Э.И. Плодовитость белого амура Ctenopharyngodon ... ... ... (Val.) в бассейне Амура // Вопросы ихтиологии. 1972 ... ... ... Т.12, вып. 4 (75). – Б. 674-683. 18. Виноградов В.К., ... ... ... Л.В. Опыты гибридизации белого тостолобика // Рыбохозяйственное освоение растительноядных ... ... ... м., 1966 – Б. 59-61. 19. Рыбоводство и рыболовство № ... ... ... /2000. – Б.9. 20. Якубовский С.Е., Ерещенко В.И. К вопросу ... ... ... мелиорации водохранилищ канала Иртыш-Караганда // Биол. основы рыбы. х-ва ... ... ... Ср. Азии и Казахстана: (Мат-лы конф) Фрунзе: Илим. ... ... ... –Б. 451-453 21. Казанчеев Е.Н. Рыбы Каспийского море. М., 1973.- б. ... ... ... А.И., Неловки Б.Д., Белоцерковский Ю.Б. Результаты акклиматизации растительноядных ... ... ... в дельте Волги // Итоги и перспективы рыбохоз. использование ... ... ... рыб. Киев, 1977. –Б. 75-77. 23. Горбаг Э.И., Крыхтин М.Л. ... ... ... параметры основных факторов, определяющих созревание и размножение белого ... ... ... в Амуре // Растительноядные рыбы в промышл. рыбоводстве. Ташкент, ... ... ... – Б. 152-154 24. Чарпев Р. Уничтожает ли белый ... ... ... ядовитые растения водоемов? // Биол. основы рыблы. х-ва водоемов ... ... ... Азии и Казахстане: (мат-лы конф). Фрунзе: Илим , 1978. ... ... ... Б. 388-389 25. Рыбохозяйственные исследования в Республики Казахстан: История и ... ... ... современное состояние. – Алматы. Бастау, 2005 –Б. 95 ... ... ... 26. И.Ф.Правдин Руководство по ... ... ... рыб: четвертое издание и ... ... ... дополненное.-Москва. 1966 ... ... ...