... ... ... мәліметтер
1.1 Шаруашылық туралы жалпы мағлұмат.
Республика Қазақстан, Ақмола облысы,
... ... ... ауданы
Шаруашылық (атауы) «Баймырза-Агро» ЖШС – гі
Шаруашылықтағы негiзгi өндiрiстiк бағыт:
... ... ... шаруашылық дақылдарын өндіру.
Шаруашылықта егілетін жаздық бидайдың жалпы сипаттамасы
Бидайдың жалпы
... ... ... Бидайдың шыққан жері - алдыңғы Азия орталығы - қазіргі
... ... ... Аравия аумақтары. Бұдан бидайдың 18 түрі, оның ішінде жұмсақ
... ... ... тараған. Жерорта теңізі орталығынан (Греция, Италия) қатты бидай шыққан.
... ... ... Сүлейменовтың (1973) қорытындылауынша Қазақстанда Семей маңында бидай суармалы жерлерде
... ... ... ж. өсіріле бастады, XIX ғасырда ол қазіргі Қостанай, Ақмола
... ... ... облыстар аумақтарында себілген, ал XX ғасырдың басынан республикамыздың барлық
жерлерінде
... ... ... Бидайдың дүние жүзіндегі егіс көлемі 220 млн га
... ... ... екпе дақылдарының ішінде ол бірінші орын алады. Қазақстанның
... ... ... шаруашылығын дамытуда бидай өндірісі ең тартымды сала болып табылады
... ... ... 5).
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... Кесте 5.
Қазақстанда бидай өндіру көрсеткіштері.
Көрсеткіштер 2005ж. 2006ж. 2007ж. 2008ж. 2009ж. Орта
... ... ... 5 жылда
Егістік аумағы, мың га. 12638 12803 12885,0 13488,5 14753,9 13313,7
Астық өнімі, ц/га. 9,5 12,7 13,0 9,7 11,9 11,2
Жалпы түсімі, мың
... ... ... кешенінде және еліміздің экономикасында бидай өндірісі алдыңғы орындардың бірін
... ... ... Мұнда дәнді дақылдардың егістік аумағы бүкіл егістіктің 80% астамын
... ... ... жатса, оның ішінде бидайдың үлесі 65-70% жетеді. Сыртқы саудада
... ... ... астығы бағасы мен сапасы бойынша бәсекеге қабілетті деп есептеледі.
... ... ... шары халқының жартысынан көбі негізінен бидаймен- нан
макарон, кондитер өнімдері
... ... ... қоректенеді. Аталған өнімдердің қоректілігі жоғары болып, халық мұқтажын қанағаттандыру
... ... ... оларда бағалы сапа көрсеткіштері мен қасиеттері болған абзал.
Бидай
... ... ... сапасын сипаттайтын маңызды көрсеткішке белок мөлшері мен дән уызы
... ... ... жатады. Бұл көрсеткіштер бидайдың пайдалану сипатын анықтайды.
Өңдеу өнеркәсібімен
... ... ... үшін күшті және қатты бидай сорттары жоғары бағаланады. Күшті
... ... ... белогі мен дән уызы мол жұмсақ бидай жатады.
Бидай
... ... ... Бидай қоңырбастар (Роасеае) тұқымдасына және Triticum туыстығына жатады. Осы
... ... ... жіктеу бойынша бұл туыстық 22 түрді біріктіреді. Ол 4
... ... ... топқа бөлінеді.
1. Диплоидты бидайлар, олардың соматикалық клеткасында 14 хромосом
... ... ... болады. Бұл топтың өкілдеріне мәдени бірдәнді, жабайы бірдәнді т.б.
... ... ... Диплоидты түрлердің ішінде дәніндегі белок мөлшері 35-37% жететін, саңырауқұлақ
... ... ... төзімді үлгілері де бар.
2. Тетраплоидты түрлер, соматикалық клеткаларда 28
... ... ... (2п-28) бар, өкілдері ретінде қатты бидай, жабайы қосдәнді бидайды
... ... ... атауға болады. Тетраплоидты бидайлардың ішінде қатты бидай (T. durum)
... ... ... үлкен маңызға ие, ол дүние жүзіндегі егіс көлемі бойынша
... ... ... орын (жұмсақ бидайдан кейін) алады.
3. Гексаплоидты түрлер (2п-42) соматикалық
... ... ... 42 хромосомы бар көптеген бидай өкілдерін біріктіреді (жұмсақ бидай,
... ... ... карлик, мах т.б. бидайлары). Олардың ішінде ең көп тарағаны
... ... ... бидай (T.aestivum). Бұл бүкіл дүние жүзінде барынша көп тараған
... ... ... дақылы. Ол жер шарының барлық континенттерін қамтиды- полярлық шеңберден
... ... ... Африка мен Америкаға дейін: теңіз деңгейінен төмен жерлерде, сонымен
... ... ... 4000 м биіктікке дейінгі белдеулерде өсіріледі. Осының бәрі бұл
... ... ... үлкен бейімділігін көрсетеді. Тіршілікке бейімділігі бойынша да, морфобиологиялық ерекшеліктері
... ... ... да (күздік, жаздық, жартылай күздік және жаздық) жұмсақ бидай
... ... ... полиморфты болып келеді.
. Октаплоидты түрі (2п-56) қолдан жасалған, оған
... ... ... бидайы (
... ... ... Fungicidium) жатады.
Дәннің гүл қабықшаларынан ажыратылу дәрежесіне қарай барлық бидай
... ... ... жалаңаш дәнді немесе нағыз бидайлар және қабықты немесе полба
... ... ... болып екі топқа бөлінеді. Жалаңаш дәнді немесе нағыз бидайлардың
... ... ... сынбайды, қалыпты жағдайда бастырғанда дәндері қабықшалардан жеңіл ажыратылады (жұмсақ,
... ... ... карлик, персикум т.б.бидайлар). Қабықты (полба) түрлерінің масағы омырылғыш және
... ... ... өте қиын үгітіледі (спельта, мәдени бірдәнді, қосдәнді, зандури т.б.
... ... ... Бидай түрлерінің ішінде барынша маңыздыларына жұмсақ және
қатты бидайлар жатады.
... ... ... бидай (T. aestivum) жоғарыда көрсеткеніміздей, егіншілікте көп тараған, масағы
... ... ... қылтықты және қылтықсыз, қылтықты формаларында қылтықтары жанжағына шашыраңқы орналасқан
... ... ... масақ ұзындығынан қысқа. Масақ қабықшасы ұзынша әжімді, оның қыры
... ... ... жіңішке, негізіне қарай жойылып кетеді. Масақтың «бет» жағы бүйірінен
... ... ... Масақ асты сабанының бөлігі қалыпты жағдайда кеуек. Дәндері жеңіл
... ... ... ұсақ, орташа және ірі болып келеді, ұнды, немесе жылтыр
... ... ... Айдары айқын ажыратылады, қылдары ұзын.
Қатты бидай (T. durum)
... ... ... тығыз, призма пішінді, бүйірі бет жағынан кең, негізінен қылтықты.
... ... ... ұзын, параллель орналасқан. Масақ қабықшасының қыры (киль) негізіне дейін
... ... ... Масақ асты сабаны паренхима тканімен толтырылған. Масағы қиынырақ үгітіледі.
... ... ... сопақша, ірі, жылтыр, кейде әлсіз ұнды. Айдары әлсіз дамыған,
... ... ... қысқа.
Жұмсақ және қатты бидайлар кең тараған, сондықтан қоршаған
... ... ... мен адамзат әсеріне көп ұшыраған . Осының нәтижесінде көптеген
... ... ... тармақталған. Бидайды түршелерге ажырату үшін тұрақты морфологиялық бес белгісі-
... ... ... қылтықтылығы, масақша түктілігі, масақтың ,дәннің және қылтықтың түстері алынған.
Қазақстанда
... ... ... кең тараған түршелерге жұмсақ бидайдан лютесценс, эритроспермум және қатты
... ... ... гордейформе, леукурум жатады.
Бидайдың әрбір түршесі биологиялық және өндірістік
... ... ... бір бірінен ажыратылатын бірқатар түршелерін біріктіреді: бір түршеде жаздық
... ... ... күздік те, ерте пісетін және кеш пісетін т.б. болуы
... ... ...
2.1 Бидайдың морфологиялық ерекшеліктері.
Тамыр жүйесі шашақты, ұрықтық
... ... ... түйін тамырларынан құралған. Бидайдың ұрықтық тамырлары өсімдіктердің бүкіл өсіп-даму
... ... ... қоректенуіне қатысады, олар түйін тамырларынан (екіншілік) бұрын қалыптасады да
... ... ... соңында 150 см және одан да тереңге бойлайды. Алайда
... ... ... өнімді тек қана жақсы дамыған түйін тамырлары есебінен алуға
... ... ... Түйін тамырлары көктегеннен 12-18 тәуліктен соң пайда болады, олардың
... ... ... өсу
жағдайлары мен сорттық ерекшеліктеріне байланысты өзгереді. Құрғақшылық жылдары түйін
... ... ... түзілмеуі де мүмкін және бидайдың астық өнімі ұрықтық тамырлар
... ... ... қалыптасып 5-8 ц/га деңгейінен аспайды.
Сабағы – сабан (буынаралықтары 5-8),
... ... ... саны жапырақ санына сәйкес келеді. Сабаны қуысты, алайда қатты
... ... ... масақ асты паренхима жасушаларымен толтырылған, сондықтан тамырында тұрып қалғанда
... ... ... масақпен сынып кетуі мүмкін.
Жапырақтары – сызықты (линиялы), жапырақ тақтасы
... ... ... жапырақ қынабынан құралған, қынаптың (қынының) тақтаға ауысар жерінде тілше
... ... ... пленка), ал жапырақ қынабының негізінде сабақты орап тұратын сызықты
... ... ... немесе мүйізшелер болады. Ылғал сүйгіш формаларында, сонымен қатар көптеген
... ... ... бидайларда жапырақтары ірі, құрғақшылыққа төзімділерінде – ұсақ болып келеді.
... ... ... бидайда екі түрлі жапырақтар ажыратылады: тамыр түбі жапырақтары және
... ... ... жапырақтар. Тамыр түбі жапырақтары жер асты түйіндерінен түзіледі, олардың
... ... ... 4-5, ал сабақтық-жер үсті бөлігінде қалыптасады. Тамыр түбі жапырақтары
... ... ... қоректік заттарды жинақтаушы қызметін атқарады да кейіннен тамыр жүйесінің
... ... ... мен масақтың түзілуіне шығындалады.
Сабақтың биіктеп өсуі мен сабақтық жапырақтардың
... ... ... өсімдіктердің қоректенуі де сол қорлық қоректік заттардың есебінен жүреді,
... ... ... тамыр түбі жапырақтары бірте-бірте солып қалады. Жекелеген жапырақтардың тіршілік
... ... ... 6-дан 16 тәулікке дейін созылады, бір мезгілде екі жапырақтан
... ... ... өспейді. Барынша өсіп-дамыған кезеңде жоғары өнімді қалыптастыруға қоректік заттар
... ... ... ылғалмен жақсы қамтамасыз етілгенде бидай өсімдігі оңтайлы жапырақ ауданын
... ... ... 35-40 мың м2 дейін ал ылғал жеткіліксіздігінде - 15-25
... ... ... м2 қалыптастырады.
Гүл шоғыры - масақ, ол масақ білігі мен
... ... ... тұрады. Бидай масағы білігінің бір тұғырында бір масақша орналасқан,
... ... ... ол көпгүлді (3-5 гүлден тұрады). Агрономның міндеті
... ... ... мүмкіндігінше масақтағы барлық гүлдер тозаңданып, дән қалыптастыру.
Жемісі – дән,
... ... ... үш бөліктен - қабақ, эндосперм және ұрықтан – құрылған.
... ... ... ірілігі негізінен өсіру технологиясына байланысты өзгереді.
Жаздық бидайдың қоршаған орта
... ... ... талаптары (биологиялық ерекшеліктері). Бидай, басқа дәнді дақылдар сияқты қоңыржай
... ... ... өсімдігі. Дегенмен, климатқа (жылу, жауын-шашын ж.б.) талаптары бойынша сорттар
... ... ... белгілі бір жағдайларға бейімделуінде айырмашылықтар бар.
Елімізде өсірілетін бидай сорттары
... ... ... кезеңдері әртүрлі ұзақтығымен ерекшеленеді. Кеш пісетін сорттарында бұл кезең
... ... ... тәулік және одан жоғары, ылғалды және салқын жылдары ол
... ... ... тәулікке дейін созылады, ал ең ерте пісетін сорттары 70-80
... ... ... пісіп үлгереді.
Жаздық бидай өсуі мен дамуының алғашқы кезеңінде жылу
... ... ... (режиміне) қажетсінуі жоғары емес.
Бидай тұқымының өне бастауына қажетті ең
... ... ... температура 1-20
... ... ... алайда бастапқы өсуіне 4-50 С қажет, бірақ мұндай температурада
... ... ... және көктеу үрдістері өте баяу жүреді. Егін көгі –
... ... ... С аязды (бозқырауды) көтереді. Алғашқы өсуі мен түптенуі топырақтың
... ... ... 10-120 С болғанда жақсы өтеді, мұның өзі өсімдіктердің жақсы
... ... ... мен түйін тамыр жүйесінің дамуына оң әсерін тигізеді.
Генеративті мүшелерінің
... ... ... дамуы мен гүлдену кезеңінде бидай температураға өте сезімтал. Бірқатар
... ... ... көрсеткеніндей, 12-дан төмен болғанда бидайдың тозаңдықтары дамымайды, 5оС-дан төмендегенде
... ... ... ұрықтанбайды, ал 5-100С-да ұрықтанғанмен эндосперм мен әсіресе ұрықтың өсуі
... ... ... баяу жүреді, дән қалыптасып үлгермей опат болады.
Бидайда жоғары температураны
... ... ... үлкен айырмашылықтар бар. 38-40оС температураның үздіксіз әсерінен саңылаулардың (үстьицелердің)
... ... ... ауруы (каралич) әртүрлі сорттарында 10-17 сағаттан соң байқалады. Бидай
... ... ... кезеңінде жоғары температураға топырақтағы ылғал қоры жақсы болғанда ғана
... ... ... береді. Жоғары температура ылғал жеткіліксіз болғанда бидай масағының босдәнділігіне
... ... ... Толысу кезеңіндегі - 1-2 0С бозқырау өсімдік пен дәнді
... ... ... (аяз ұрған дән).
Жұмсақ бидай сорттары бозқырауға қатты бидайға қарағанда
... ... ... Түптену кезеңінде жұмсақ бидай – 5-8оС бозқырауды жеңіл көтереді,
... ... ... қатты бидай – 1-2оС температураның өзінде-ақ жарақаттанады.
Белсенді температура жиынтығы
... ... ... бидайда сорттарының пісу мерзіміне қарай 1500-1900оС аралығында өзгереді.
Ылғалды қажетсінуі.
... ... ... жұмсақ бидай тұқымы құрғақ дән массасына есептегенде 50-60% мөлшерінде
... ... ... сіңіргенде өне бастайды. Ал қатты бидайға 5-7% артық ылғал
... ... ... өйткені оның құрамында ақуыз (белок) көбірек. Бір өлшем құрғақ
... ... ... түзу үшін ол өзінің ағзасынан 400-500 өлшем су буландырады
... ... ... транспирация коэффиценті 400-500-ге тең. Жаздық бидай өсіп-даму кезеңдерінде ылғалға
... ... ... талап қояды, алайда оны пайдалануы біркелкі емес:
барлық қажетті ылғалдың
... ... ... кезеңінде - 5-7%;
түптенуде -15-20%; түптену–масақтануда – 50-60%;
... ... ... сүттене пісуде –
... ... ... піскенде – 3-5% жұмсалады.
Жаздық бидайдың ылғалға барынша көп қажетсінуі,
... ... ... «қиын-қыстау» кезеңі түптену-масақтану, басқаша айтқанда, репродуктивтік мүшелерінің (органдарының) пайда
... ... ... кезеңдерінде байқалады. Бұл кезеңдегі топырақтағы ылғал тапшылығы бидай дәнінің
... ... ... мен толысуына теріс әсерін тигізеді де егін өнімін күрт
... ... ... Оңтайлы мерзімде себілгенде жаздық бидайдың «қиын-қыстау» кезеңі, ауа-райының барынша
... ... ... уақытында өтеді. Бидайдың әртүрлі мерзімде пісетін сорттарының ылғалға талаптары
... ... ... емес: ылғалға жоғары талап қоятын және құрғақшылыққа төзімді сорттары
... ... ... Құрғақшылыққа барынша төзімді сорттарына өсіп-дамуының алғашқы кезеңдерінде баяу қарқынмен
... ... ... масақты баяу қалыптастыратындары жатады. Олар әдетте Солтүстік Қазақстан аймағында
... ... ... жаздың бірінші жартысындағы құрғақшылықты жақсы көтереді, әрі олар қарқынды
... ... ... кезеңінде түсетін жаздың екінші жартысындағы ылғалды тиімді пайдаланады. Оларнегізінен
... ... ... кеш және кеш пісетін сорттар болып табылады. Ерте пісетін
... ... ... көктемгі құрғашылықтан көп зардап шегеді. Олар алғашқы уақытта тез
... ... ... масақты шапшаң қалыптастырады, алайда көктемгі және жаздың басындағы ылғал
... ... ... әдетте төмен астық өнімін береді.
Тамыр жүйесінің сіңіру қабілетінің және
... ... ... басқа дәнді дақылдарға қарағанда айтарлықтай әлсіз дамитындығынан жаздық бидай
... ... ... құнарлылығына өте жоғары талап қояды.
Жаздық бидайдың тамыр жүйесінің тек
... ... ... 30 % топырақтың жыртылатын (құнарлы) қабатында, ал қалған бөлігі
... ... ... тыс орналасады. Осыған сәйкес оның топыраққа қоятын талабы да
... ... ... түседі. Бидай өсімдігі тіршілігіндегі қоректік заттардың рөлі әрқилы. Азот
... ... ... жақсы түптенуге, қуатты сабақ пен жапырақ түзуге мүмкіндік жасайды,
... ... ... қызметті күшейтеді, биологиялық массаның қорлануын, дәндегі ақуыз мөлшерін арттырады.
... ... ... (P2O5) тамыр жүйесінің дамуын тездетеді, жалпы өнімдегі астық үлесін
... ... ... қуаңшылыққа төзімділігін күшейтеді, су пайдалану коэффицентін төмендетеді, жаздық бидайдың
... ... ... 5-6 тәулікке тездетеді. Калий (К2О) фотосинтездің қалыпты жағдайда өтуіне
мүмкіндік
... ... ... өсімдіктің ылғал ұстау және тамырдың ылғал сіңіру қабілеттерін арттырады,
... ... ... аурулар мен зиянкестерге төзімділігін күшейтеді. Қоректік заттарды пайдалану тәртібі
... ... ... өсімдігінің ылғалға қажетсінуіне ұқсас. Жаздық бидайдың қоректену элементтерінің шығындануы
... ... ... байланысты және орта есеппен (әрбір центнер астық пен сабанға
... ... ... азот (N) – 3,7-4,0, фосфор (Р2О5) – 0,9-1,1 және
... ... ... (К2О) – 1,7-1,8 кг тең.
Көптеген зерттеулер көрсеткендей, жаздық бидай
... ... ... фосформен, содан кейін калиймен, ең соңында азотпен қорланады. Ол
... ... ... масақтануға дейін, калийді – гүлденуге дейін, азотты сүттене пісуге
... ... ... қажетсінеді.
Жаздық бидай өсіруге барынша қолайлы қара және қара-қоңыр топырақтар
... ... ... есептеледі. Ол тұзды топырақты нашар көтеретін дақылдар тобына жатады.
... ... ... топырақтарда, әсіресе қуаңшылық жылдары, өнімді күрт төмендетеді. Жақсы өнімді
... ... ... қалыпты немесе әлсіз қышқыл топырақтарда (рН – 6,0-7,5) алуға
... ... ...
2.4 Жаздық бидай сорттары.
Нақты өсірілетін жерлерге және астықты пайдалану
... ... ... байланысты жаздық бидай сорттарын таңдап алу.
Сорттарды таңдағанда төмендегідей талаптарды
... ... ... қажет:
- нақты жерде өсіруге жарамдылығы, әлеуетті (потенциалды) өнімділігі және
... ... ... қамтамасыз ету жолдары (өнімді сабақ жиілігі есебінен, масақтың дәнділігі
... ... ... дәннің ірілігі немесе жиынтық әсері т.б.).
- зиянды организмдерге төзімділігі.
... ... ... сорттарды өсіре отырып қоршаған ортаны сақтау, өйткені оларды дұрыс
... ... ... зияндылықтың экономикалық шегі еңсеріледі.
- стресті факторларға төзімділігі. Жапырылуға төзімді
... ... ... (инфекциялық жапырылуы қоса алғанда) өсіру реттегіштерін (регуляторы роста) тамыр
... ... ... қарсы фунгицидтерді қолдануды талап етпейді.
- тамырында тұрғанда дәннің көктемеуге
... ... ... (кеш пісетін сорттарда әдетте мұндай мүмкіндік жоғары).
Сорттың әлеуетті өнімділігі
... ... ... жоғары және оны жақсартуға кететін шығындар аз болса, соғұрлым
... ... ... бағалы.
Қазіргі уақытта мемлекеттік тізімнен ауыл шаруашылығында пайдалануға рұқсат етілген
... ... ... ойдағыдай өсіріліп жүрген төмендегідей жаздық жұмсақ бидай сорттарын атауға
... ... ... 2. ҚР АШМ-нің «Казагроинновация» АҚ-ның «А.И. Бараев атындағы Қазақ
... ... ... шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты» ЖШС-де күздік түрлерін жаздыққа будандастыру тәсілі
... ... ... (Лютесценс М – 808 х Целинная 60) трансформациялау арқылы
... ... ... Лютесценс түршесі. Сабағы орташа жуандықта, қуыс, берік, жапырылуға төзімді.
... ... ... жартылай домалақтау келген, қызыл түсті, шынылы ірі, негізі жалаңаш,
... ... ... берік, 1000 санының массасы 33,1-ден 41,1 г дейін.
Сорт орташа
... ... ... піседі, Саратовская 29 бақылау вариантына деңгейлес немесе 1-2 тәулік
... ... ... піседі. Негізгі аурулар мен зиянкестерге төзімділігі бойынша Саратовская 29
... ... ... қалыспайды.
Ақмола 2 сорты дәннің жоғары физикалық және ұндық-нандық сапалары
... ... ... жоғары көрсеткіштермен сипатталады. 1999 жылдан Ақмола облысы бойынша пайдалануға
... ... ... етілген және бақылау варианты (стандарт) ретінде қабылданған.
Астана – ҚР
... ... ... «Казагроинновация» АҚ-ның «А.И. Бараев атындағы Қазақ астық шаруашылығы ғылыми-зерттеу
... ... ... ЖШС-де шығарылған сорт. Түршесі – Лютесценс. Масағы призма пішінді,
... ... ... ұсақ, 1000 санының массасы 31,9 г. Сорт орташа мерзімде,
... ... ... тәулікте піседі. Биіктігі орташа, өнімді түптенуі 1,24. Өнімділігі жөнінен
... ... ... Саратовская 29 сортының деңгейінде. Бәсекелі сорт сынау жылдары орташа
... ... ... өнімі 15,8 ц/га құрады. Жапырылуға және шашылуға төзімді. Құрғақшылыққа
... ... ... сорт. Айрықша белгілері: сабақ бітіктігі біркелкі және жаппай піседі.
... ... ... ауруына Саратовская 29 сорт деңгейінде төзімді. Орталық жәнеСолтүстік Қазақстанның
... ... ... және орманды-дала аймақтарына ұсынылған.
Целинная 3С – ҚР АШМ-нің «Казагроинновация»
... ... ... «А.И. Бараев атындағы Қазақ астық шаруашылығы ғылыми-зерттеу
институты» ЖШС-де Шортандинская
... ... ... х Lее2 (Kerya) х Лютесценс 164/6-24 сатылап будандастыру тәсілімен
... ... ... Түршесі – Лютесценс. Сабағы орташа жуандықта, қуыс. Жапырақтары жасыл,
... ... ... балауыз, тұтымен және ұсақ түктермен көмкерілген. Дәні жартылай домалақ
... ... ... дән тілігі (ойығы) орташа деңгейде, 1000 санының массасы 32,0
... ... ... жоғары.
Өсіп-жетілу (вегетациялық) кезеңінің ұзақтығы бойынша сорт орташа мерзімде пісетін
... ... ... қатарына жатады, Саратовская 29 сорты деңгейінде немесе ертерек піседі.
... ... ... жағдайда және инфекциялық ортада қара күйе, қоңыр тот, сабақ
... ... ... және жасырын сабақты зиянкестермен Саратовская 29 деңгейінде залалданады. Өнімді
... ... ... Оның негізгі артықшылығы – құрғақшылыққа төзімділігі (Саратовская 29 сортына
... ... ... 0,2-0,5 баллға жоғары), жапырылып қалуы бақылау вариантынан төмен.
1996 жылдан
... ... ... Солтүстік Қазақстан, Қостанай облыстарында пайдалануға рұқсат етілген.
Целинная юбилейная –
... ... ... АШМ-нің «Казагроинновация» АҚ-ның
... ... ... «А.И. Бараев атындағы Қазақ АШҒЗИ» ЖШС-де қанықтырылған
... ... ... тәсілімен (Бек кросс 1) күздік Мироновская 808 сорты және
... ... ... Целинная 21 сорттарынан трансформация жолымен шығарылған Лютесценс түршесі, 1000
... ... ... массасы – 31,9–34,6 г. өсіп-жетілу кезеңінің ұзақтығы бойынша орташа
... ... ... пісетін (Саратовская 29) және ортадан кеш пісетін (Целинная 21)
... ... ... аралығында орналасады. Саратовская 29 сортынан 3-4 тәулікке кеш піседі.
... ... ... жағдайда және инфекциялық ортада Саратовская 29 сортына қарағанда айтарлықтай
... ... ... деңгейде залалданады және салыстырмалы түрде жасырынсабақты зиянкестермен залалдануға төзімді.
... ... ... және сабақ таттарымен залалдануы Саратовская 29 сортымен бірдей дәрежеде.
Сорт
... ... ... төзімді, нандық сапалары жақсы, тұзды жерлерге жоғары төзімділігімен ерекшеленеді.
... ... ... Қостанай облыстарында өсіруге рұқсат етілген.
Целинная 24 – ҚР АШМ-нің
... ... ... АҚ-ның «А.И. Бараев атындағы Қазақ АШҒЗИ» ЖШС-де ұлттық және
... ... ... селекцияларының әртүрлі экологиялық түрлерінен Саратовская 29 х (Пиратрикс 28
... ... ... Джастин) х (Саратовсая 29 х Шортандинская 25 х Монитоба)
... ... ... будандастыру тәсілімен шығарылған. Лютесценс түршесіне жатады. Дән ойығы орташа
... ... ... 1000 санның массасы – 30-34 г. Сорт тозаңды қара
... ... ... төзімді, қоңыр, сабақ таттарымен және жасырынсабақ зиянкестерімен Саратовская 29
... ... ... деңгейінде заладанады. Сорт салыстырмалы түрде өнімді, физикалық, биохимиялық, технологиялық
... ... ... ұндық-нандық сапа көрсеткіштері жоғары. Ақмола облысы шаруашылықтарында пайдалануға рұқсат
... ... ... 35 – Қостанай ауыл шаруашылығы ҒЗИ мен ҚР АШМ-нің
... ... ... АҚ-ның «А.И. Бараев атындағы Қазақ АШҒЗИ» ЖШС-де бірігіп 449/79
... ... ... (Эритроспермум 29/79 – 19 х Лютесценс 26/67 – 211)
... ... ... комбинациясынан сұрыптау тәсілімен шығарған. Түршесі эритроспермум. Кеш пісетін сорт.
... ... ... ұзақтығы 95 тәуліктен жоғары. Сорт салқынға төзімді, тозаңды қара
... ... ... жоғары төзімді және тамыр шірігі ауруларына төзімді. Қоңыр және
... ... ... тат ауруларына иммунитеті стандарт деңгейінде немесе сәл жоғарылау. Жапырылуға
... ... ... жағынан стандарттан жоғары. Астық сапасы бойынша жоғары сыныпты (қуатты)
... ... ... талаптарына сәйкес келеді. Кеш пісетін сорт болғандықтан жаздық бидайдың
... ... ... себу мерзімінің басында сепкен дұрыс . орташа астық өнімі
... ... ... 26-35 ц/га, бәсекелі сортсынаудағы ең жоғарғы (максималды) өнімі –
54,8
... ... ... Сорт Қостанай, Солтүстік Қазақстан, Ақмола және Қарағанды облыстарында пайдалануға
... ... ... етілген.
Казахстанская 19 - ҚР АШМ-нің «Казагроинновация» АҚ-ның
... ... ... «А.И. Бараев атындағы Қазақ АШҒЗИ» ЖШС-де өзіндік сұрыптау
... ... ... Чайка х Саратовская 29 будандық комбинациясының Ғ4 ұрпағынан шығарылған.
... ... ... - Эритроспермум. Қуатты бидай сортына жатады. Жапырақтары қаттылау, түкті.
... ... ... орташа мерзімде піседі. өсіп-жетілу кезеңінің ұзақтығы 92 тәулік. Сорт
... ... ... қара күйеге төзімді, қоңыр және сабақтық таттармен әлсіз жарақаттанады.
... ... ... залалдануға өте бейім. Орташа астық өнімі 29,8 ц/га. Сорт
... ... ... жалдан Қостанай және Павлодар облыстарында пайдалануға рұқсат етілген.
Казахстанская 25
... ... ... ҚР АШМ-нің «Казагроинновация» АҚ-ның «А.И. Бараев атындағы Қазақ АШҒЗИ»
... ... ... өзіндік сұрыптау тәсілімен Россиянка х Набат будандық популяциясының үшініші
... ... ... (Ғ3) шығарылған. Түршесі Лютесценс. 1000 дәннің массасы 36,5г. Қуатты
... ... ... жатады. Сорт орташа мерзімде піседі, өсіп-даму кезеңінің ұзақтығы –
... ... ... тәулік. Тозаңды қара күйе мен қоңыр татқа төзімді, сабақтық
... ... ... ауруына төзімділігі жеткіліксіз. Орташа астық өнімі – 23,5 ц/га.
... ... ... жылдан Қостанай облысында пайдалануға рұқсат етілген.
Ертіс 97 – Павлодар
... ... ... шаруашылығы ҒЗИ-да будандастыру жолымен одан әрі өзіндік сұрыптау тәсілімен
... ... ... 25 х күздіктердің тозаңдар қоспасы (Аврора + Кавказ +
... ... ... х (Пиратрикс 28 х Безенчукская 98) будандық комбинациясынан шығарылған.
... ... ... – Лютесценс. 1000 дәннің массасы 31-34 г. Сабағы тік
... ... ... жапырақтары күңгірт жасыл әлсіз түкті және балауыз тұтымен көмкерілген.
... ... ... мерзіміне байланысты сорт орташа мерзімде және ортадан кеш пісетін
... ... ... аралығында орналасқан. Өсіп-жетілу кезеңінің ұзақтығы 86-87 тәулік, орташа мерзімде
... ... ... Саратовская 29 сортынан 2-3 тәулік ұзақ, ал Казахстанская 15
... ... ... 3-4 тәулікке қысқа. Қоңыр тот және тозаңды қара күйе
... ... ... төзімділігі Саратовская 29 сортына қарағанда біршама жоғары. Сорт көктемгі
... ... ... жазғы құрғақшылыққа жоғары төзімді, ал шашылуға және жапырылуға төзімді
... ... ... есептеледі. Сорт өнімді. Астықтың технологиялық сапасы жоғары, клейковина (дән
... ... ... мөлшерінің жоғарылығымен – 37,1- 42,5% - ерекшеленеді. 2003 жылдан
... ... ... Павлодар облысында пайдалануға рұқсат етілген.
Павлодарская 93 - Павлодар ауыл
... ... ... ҒЗИ-да жеке сұрыптау әдісімен Мироновская 808 х (Красная звезда
... ... ... К-411 Б) будандық комбинациясынан шығарылған. Түршесі - эритроспермум. Сабағы
... ... ... жапырылуға төзімді. 1000 дәннің массасы 32-38 г. Сорт далалық
... ... ... топқа жатады, ортадан кеш піседі. Пісу мерзімі бойынша өсіп-жетілу
... ... ... ұзақтығы орташа мерзімде пісетін Саратовская 29 және ортадан кеш
... ... ... Казахстанская 15 сорттарының аралығынан орын алады. Түптену – түтікке
... ... ... кезеңінің ұзақтығынан сорт ерте жазғы құрғақшылықты жеңіл көтереді де,
... ... ... өнімді масақ қалыптастырады. Шашылып қалмауға төзімді. Сорт сабақ бітіктігінің
... ... ... біркелкі пісуімен және сабан өркеннің (поргон) болмауымен ерекшеленеді. Тозаңды
... ... ... күйе, қоңыр және сабақтық тоттармен жарақаттануы стандартты сорттармен салыстырғанда
... ... ... Сорт өнімді. Қуатты бидай сорттары қатарына жатады. Сорт тұрақты
... ... ... ақуздылығымен (17,0-18,5 %) ерекшеленеді, жекелеген жылдары оның мөлшері 23
... ... ... жетеді. Сорт құрғақшылыққа төзімді, дегенмен агрофон деңгейіне жақсы қажетсінеді,
... ... ... айтқанда, экологиялық бейімділігімен бөлектенеді.
Сорт 1999 жылдан Павлодар облысында пайдалануға
... ... ... етілген.
Карабалыкская 90 – Қостанай ауыл шаруашылығы ҒЗИ-да будандастыру тәсілімен
... ... ... 5714 х Целинная 21 популяциясынан жеке сұрыптаумен шығарылған. Түршесі
... ... ... Лютесценс. Сорт орташа мерзімде піседі, өсіп-жетілу кезеңінің ұзақтығы –
... ... ... тәулік. Сорт салқынға, тозаңды қара күйе мен тамыр шіріндісіне
... ... ... қоңыр тот ауруына орташа төзімді. Орташа астық өнімі –
... ... ... ц/га, ең жоғары өнімі бәсекелі сорт сынауда – 56,3
... ... ... өндірістік жағдайларда – 25-40 ц/га. Сорт еліміздің солтүстік және
... ... ... облыстарында пайдалануға рұқсат етілген.
Карагандинская 70 - Орталық Қазақстан ауыл
... ... ... ҒЗИ-да (қазіргі Орталық Қазақстан өсімдік шаруашылығы және селекция ҒЗИ)
... ... ... 36 х № 428010 буданы (Канада) будандық популяциясының үшініш
... ... ... жеке сұрыптау тәсілімен шығарылған. Түршесі – Лютесценс. Дәні орташа
... ... ... 1000 санының массасы 29-38 г. Сорт ортадан кеш піседі,
... ... ... (вегетация) кезеңінің ұзақтығы - 85-105 тәулік. Саратовская 29 сортынан
... ... ... тәулікке кеш піседі. Алайда ылғалдану жағдайлары мен өсіру технологиясы
... ... ... кезеңінің ұзақтығын айтарлықтай өзгертеді. Карагандинская 70 сорты салқынға, құрғақшылыққа
... ... ... өсіру жағдайларын жақсартуды қажетсінеді. Қоңыр тот ауруымен ортадан жоғары,
... ... ... қара күйемен әлсіз залалданады. Сорт жоғары өнімді. Карагандинская 70
... ... ... ерекше құнды сорттар қатарына жатқызылған және Қарағанды облысында пайдалануға
... ... ... етілген.
Казахстанская 15 – «Егіншілік және өсімдік шаруашылығы ғылыми-өндірістік орталағы»
... ... ... (Алматы) Прибой х Лютесценс – 497162 будандық популяциясының төртінші
... ... ... (Ғ4) жеке сұрыптау тәсілімен шығарылған. Лютесценс түршесіне жатады. Масағы
... ... ... ұршық пішінді, орташа тығыздықта. Дәні жұмыртқа пішіндес, 1000 санының
... ... ... 36,8 г. Қуатты бидайға жатады. Сабағы қуыс, берік, жапырақтары
... ... ... түсті, қатты. Сорт ортадан кеш піседі. өсіп-жетілу (вегетация) кезеңінің
... ... ... 85-90 тәулік. Тозаңды қара күйеге, тамыр шіріндісіне төзімді. Қоңыр
... ... ... сабақтық тот ауруларымен Саратовская 29 бақылау вариантымен деңгейлес зақымданады.
... ... ... астық өнімі – 22,4 ц/га. Сорт Ақмола, Солтүстік Қазақстан
... ... ... Павлодар облыстарында пайдалануға рұқсат етілген.
Казахстанская раннеспелая. «Егіншілік және өсімдік
... ... ... ғылыми-өндірістік орталығы» РММ-мен (Алматы) Қарабалық ауыл шаруашылық тәжірибе станциясы
... ... ... облысы) бірігіп Новосибирская 67 х Омская 9 75 будандық
... ... ... жеке сұрыптау жолымен шығарылған. Түршесі – Лютесценс. Сорт айтарлықтай
... ... ... піседі, салқынға, тозаңды қара күйеге, ұндық шыққа (мучнистая роса)
... ... ... Құрғақшылыққа төзімді сорт. 1000 дәннің массасы 32-35 г. Қоңыр
... ... ... ауруымен орташадан күштіге дейінгі деңгейде зақымданады. Қазақстан Республикасының мемлекеттік
... ... ... сорт солтүстік және орталық облыстарда пайдалануға рұқсат етілген.
Саратовская
... ... ... - Ресей Федерациясының Оңтүстік –Шығыс ауыл шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтында
... ... ... 24 х Лютесценс 55/ 11 күрделі сатылы будандастыру тәсілімен
... ... ... Лютесценс түршесі далалық Еділ бойы экологиялық-жағырапиялық тобына жатады. 1000
... ... ... массасы 32-42 г сорт шашылуға орташа төзімді, сабаны орташа
... ... ... немесе ұзын (75-120 см), жапырылуға орташа төзімді. Сорт орташа
... ... ... піседі, аймаққа және өсірілу жағдайларына қарай 85-105 тәулікте піседі.
... ... ... төзімділігі ортадан жоғары. Тозаңды қара күйемен әлсіз, қоңыр жапырақ
... ... ... және қатты қара күйемен күшті залалданады. Швед шыбынымен орташа
... ... ... залалданады, сорт гессен шыбыны және астық қоңыздарымен жарақаттануға бейім.
... ... ... жоғары өнімді. Нандық сапасы жақсы және өте жақсы, қуатты
... ... ... – жақсартқыш сортына жатады. 1957 жылдан Қазақстанның Солтүстік облыстарында,
... ... ... Ақтөбе, Алматы
облыстарында өсіруге рұқсат етілген.
Алтайская 50 - Ресейдің Алтай
... ... ... және ауыл шаруашылығы дақылдарының селекциясы ҒЗИ-да күрделі будандастырудың
... ... ... ... ... ... ... ... ... (Безостая 609хСкала) Ғ1
... ... ... Саратовская 46 төртінші ұрпағынан жеке сұрыптау жолымен шығарылған. Түршесі
... ... ... лютесценс, орташа мерзімде пісетін топқа жатады. Көктеуден балауыздана пісуге
... ... ... кезеңнің ұзақтығы 80-84 тәулік. Сорт орманды-дала сібірлік экологиялық топқа
... ... ... құрғақшылыққа жоғары төзімділігімен, әсіресе масақтануға дейін, ерекшеленеді. Қоршаған ортаның
... ... ... факторларына дамуының алғашқы кезеңдерінде төзімді. Тозаңды қара күйемен залалдануға
... ... ... сорт, орташа деңгейде ұндық шық және қоңыр тотпен залалданады,септориоз
... ... ... шалдығуға бейім. 1994 жылдан сорт Ақмола облысында пайдалануға рұқсат
... ... ... 10 – Ресейдің Сібір ауыл шаруашылығы. ҒЗИ-да СкалахСаратовская 36
... ... ... популяциясынан жеке сұрыптау тәсілімен шығарылған. Лютесценс түршесіне жатады. 1000
... ... ... массасы – 32-35 г.Сорт ортадан ерте піседі, өсіп-жетілу кезеңі
... ... ... 73-78 тәулік. Жапырылып қалмауға өте төзімді. Құрғақшылыққа төзімділігі жоғары.
... ... ... шыққа, тозаңды және қатты қара күйеге орташа төзімді, ал
... ... ... және сабақтық тотпен залалдануға бейім сорт. Сорттың негізгі құндылығы
... ... ... ерте пісетіндігі, жоғары астық өнімділігі және астық сапасының өте
... ... ... қабысқан. 1986 жылдан Солтүстік Қазақстан облысында өсіруге рұқсат етілген.
Любава
... ... ... Қостанай облысының «Фитон» ғылыми-өндірістік фирмасында Любесценс П-368 х (РУ-18
... ... ... Саратовская 29) будандық комбинациясынан көпдеңгейлі жақсартқыш сұрыптау тәсілімен шығарылған.
... ... ... – Лютесценс. 1000 дәннің массасы орта есеппен 38,2 г.
... ... ... орташа мерзімде ( 72-89 тәулік) піседі. Сартовская 29 бақылау
... ... ... бір уақытта немесе 1-2 тәулік кеш піседі. Сорт сабақтық
... ... ... және тозаңды қара күйе ауруларымен залалдануға төзімді. Ол негізгі
... ... ... жоғары дәнділігі және ірілігімен ерекшеленеді. Масағының сынып қалмауға және
... ... ... төзімді сорт, жауын-шашынды және желді ауа-райында тамырында тұнып қалғанда
... ... ... дәннің өніп кетуіне, жапырылуға төзімді сорт. Өсіп-жетілуінің әртүрлі кезеңдерінде
... ... ... ыстыққа және топырақ пен атмосфера құрғақшылығына төзімділігімен ерекшелінеді. 2003
... ... ... Солтүстік Қазақстан облысында пайдалануға рұқсат етілген.
Лютесценс 32 – ҚР
... ... ... «Егіншілік және өсімдік шаруашылығы ғылыми-өндірістік орталығы» РММ-де будандық популяция
... ... ... х Иртышанка 10 үшінші ұрпағынан (Ғ3) жеке сұрыптаумен шығарылған.
... ... ... – Лютесценс. Дәндері ірі, 1000 санының массасы – 38,3
... ... ... Қуатты бидайға жатады. Өсіп-жетілу кезеңі 86 тәулікке созылатын орташа
... ... ... пісетін сорт. Сорт тозаңды қара күйе, сары тот ауруларына
... ... ... ал сабақтық және қоңыр тотқа төзімділігі шамалы. Сорт Ақмола
... ... ... Солтүстік Қазақстан облыстарында пайдалануға рұқсат етілген. Омская 18 –
... ... ... Сібір ауыл шаруашылығы ҒЗИ-да Омская 11 х Geines (АҚШ,
... ... ... бидай) будандық популяциясынан жеке сұрыптау жолымен шығарылған. Түршесі –
... ... ... 1000 дәннің массасы 32-33г. Сорты ортадан кеш піседі, өсіп-жетілу
... ... ... ұзақтығы 85-90 . Құрғақшылыққа төзімділігі жоғары, ұндық шық және
... ... ... қара күйеге орташа төзімді, қоңыр тот ауруымен залалдануға бейім.
... ... ... қалмауға төзімділігі жоғары. Сорт өнімді. Бұл сорттық коммерциялық құндылығы
... ... ... жоғары және тұрақты астық өнімі, сабақ бітіктігінің егін жинау
... ... ... жақсы сақталуы және астығының өте
жоғары сапасы. Сорт 1991 жылдан
... ... ... солтүстік облыстарында пайдалануға рұқсат етілген.
Омская 19 - Ресейдің Сібір
... ... ... шаруашылығы ҒЗИ-да
... ... ... ... ... ... 1138 х Лютесценс 1210-70-10 будандық попоуляциясынан жеке сұрыптаумен шығарылған.
... ... ... – Лютесценс. 1000 дәннің массасы – 33-36. Сорт орташа
... ... ... 77-80 тәулікте, Саратовская 29 сортынан үш тәулікке кеш піседі.
... ... ... шық ұнтағы мен тозаңды қара күйеге орташа төзімді, қоңыр
... ... ... сабақтық тот ауруларымен залалдануға бейім. Жапырылып қалмауға жоғары төзімді
... ... ... бидай сорттарына жатқызылған. 1989 жылдан Қазақстанның Ақмола, Солтүстік Қазақстан
... ... ... пайдалануға рұқсат етілген.
Омская 20 - Сібір ауыл шаруашылығы ҒЗИ-да
... ... ... Федерациясы) Иртышанка 10 х Грекум 114 х Кавказ будандық
... ... ... жеке сұрыптау тәсілімен шығарылған. Түршесі – Лютеесценс. 1000 дәннің
... ... ... – 34-36 г. Сорт орташа мерзімде піседі, өсіп-жетілу кезеңінің
... ... ... 77-82 тәулік, құрғақшылыққа, жапырылып қалмауға жоғары төзімді ұндық шық
... ... ... тозаңды және қатты қара күйе ауруларына орташа төзімді. 1996
... ... ... Қостанай облысында пайдалануға рұқсат етілген.
Омская 29 - Ресейдің Сібір
... ... ... шаруашылығы ҒЗИ-да
... ... ... ... ... ... 204/80-1 х Лютесценс 99/80-1 будандық популяциясынан жеке сұрыптау тәсілімен
... ... ... Лютесценс түршесіне жатады. Масағы призма пішіндес, сабағы берік, дәні
... ... ... және 1000 санының массасы 40-42г. Сорт орташа мерзімде піседі,
... ... ... кезеңінің ұзақтығы 77-81 тәулік. Құрғақшылыққа, жапырылуға төзімді. Сорт жоғары
... ... ... астық қалыптастырады, қуатты бидай тобына жатады. 2002 жылдан Қостанай
... ... ... пайдалануға рұқсат етілген.
Омская 30 - Сібір ауыл шаруашылығы ҒЗИ-да
... ... ... Омская 20 х Лютесценс 204/80-1 будандық популяциясынан жеке сұрыптау
... ... ... шығарылған. Түршесі – Лютесценс. Сорт ортадан кеш піседі, өсіп-жетілу
... ... ... ұзақтығы 78-83 тәулік, Омская 18 сортынан 1-2 тәулік ерте
... ... ... Құрғақшылыққа және жапырылып қалмауға төзімділігі жоғары. Тозаңды қаракүйеге төзімді,
... ... ... шық ұнтағымен әлсіз залалданады. Сорт жоғары сапалы мол өнім
... ... ... Нандық сапасы жоғары. 2002 жылдан Қостанай облысында пайдалануға рұқсат
... ... ... 2.5 Жаздық өсіріп- өндіру технологиясы
Жаздық бидайдың өнім деңгейі оған
... ... ... дайындағанда жүргізілетін шаралармен ғана емес, сонымен қатар шаруашылықтағы бүкіл
... ... ... мәдениетіне байланысты анықталады. Бидай өсірудің технологиясы оның морфологиялық және
... ... ... ерекшеліктерін ескере отырып жасалуға тиіс. Жаздық бидай өсіруге қойылатын
... ... ... төмендегідей жиынтық түрде көрсетуге болады: жаздық бидай барынша жоғары
... ... ... қоректік заттарға бай, жыртылатын қабаты қалың, бонитеті жоғары танаптарда
... ... ... етеді. Топырақтың механикалық құрамы неғұрлым жеңіл болса, соғұрлым егіншілік
... ... ... мен пәрмендендіру факторларына талаптар да арттырылады. Бидайды өсіргенде шектеулі
... ... ... өсімдіктердің өсіп-жетілу кезеңдеріндегі ылғалмен төмен деңгейде қамтамасыз етілуі де
... ... ... топырақ жеңіл болған сайын, жауын-шашынның мөлшері мен бөлінуі ерекше
... ... ... ие болады.
Алғы дақылдар. Дақылдың құндылығын ескере отырып, оның өсірілу
... ... ... талаптарын қанағаттандыру мақсатында жаздық бидайға барынша жақсы жерлерді, алғы
... ... ... таңдап алуға тура келеді. Ең жақсы алғы дақылдар: сүрі
... ... ... сүріден кейінгі екінші дақыл, дәнді бұршақ дақылдары, сүрлемдік жүгері.
... ... ... жасыл балаусаға дәнді бұршақ дақылдарының бірімен (асбұршақ, сиыржоңышқа, ж.б.)
... ... ... жеке өзі өсірілген сұлы, сонымен қатар ерте себіліп (жаздық
... ... ... себуге дейін) және жалқы азыққа (монокорм) жиналған арпа да
... ... ... алғы дақыл болады.
Қазақстанның далалық, орманды-дала аудандары үшін кезінде ҚР
... ... ... «Казагроинновация» АҚ-ның «А.И. Бараев атындағы Қазақ астық шаруашылығы ғылыми-зерттеу
... ... ... ЖШС және басқа ғылыми мекемелердің ғалымдары қысқа айналымды
... ... ... (4,5,6 танапты т.б.) дәнді сүр танапты,
... ... ... отамалы дақылдар ауыспалы егістерін зерттеп жасады және олар жазық
... ... ... минималды топырақ өңдеу технологияларына негізделген:
1. Сүрі жері, бидай, бидай,
... ... ... бидай;
2. Сүрі жері, бидай, бидай, бидай, арпа;
3. Сүрі жері,
... ... ... бидай, сұлы, бидай, арпа;
4. Жүгері, бидай, арпа немесе сұлы;
5.
... ... ... шөптер (пішенге, жасыл балаусаға), бидай; асбұршақ, бидай, сұлы немесе
... ... ... тағы басқа кескінді ауыспалы егістер.
Эрозияға қауіпті алқаптарда жаздық
... ... ... жолақты сүрі танабында орналастырады: сүрі жер + жаздық бидай,
... ... ... бидай + сүрі жер, жаздық бидай, арпа (сұлы).
Механикалық құрамы
... ... ... топырақты шаруашылықтарда (Павлодар және Қостанай облыстарының шығыс бөлігі) да
... ... ... жұмсақ бидайды жолақтарға орналастырады (жолақтың ені 50 м аспағаны
... ... ... егістің 50% біржылдық және көпжылдық шөптер, 10% сүрі жер,
... ... ... 40% бидай болуға тиіс.
Екі жылғы жауын-шашынның есебінен сүрі жерде
... ... ... ылғал қоры жинақталады, мұның өзі жаздық бидайдан тұрақты да
... ... ... өнім алудың негізі болып табылады. ҚР АШМ-нің «Казагроинновация» АҚ-ның
... ... ... Бараев атындағы Қазақ АШҒЗИ» ЖШС-нің егіншілік бөлімінің деректері бойынша
... ... ... есеппен 14 жылда топырақтың 1м қабатындағы өнімді ылғал қоры
... ... ... өңделген дәнді дақылдар танабында 101,1 мм, ал сүрі жерде
... ... ... мм болды.
Бірдей жағдайда егістіктің арамшөптермен ластануы сүрі жер емес
... ... ... дақылда сүріге қарағанда анағұрлым жоғары. Мәселен, орта есеппен
... ... ... 13 жылда карбонатты оңтүстік қара топырағындағы сүріге себілген жаздық
... ... ... егістігінің 1м2 36,5 дана арамшөп болды, оның ішінде біржылдық
... ... ... 34,6, көпжылдықтары - 1,9, үздіксіз жыл сайын бидай себіліп
... ... ... танапта –тиісінше 128,9, 113 және 15,9 дана болды.
Сүрі жерде
... ... ... құнарлығы да артады. Өйткені басқа танаптарға қарағанда мұнда өсімдік
... ... ... алатын түрдегі азот қосылыстары көп мөлшерде жинақталады. Жоғары да
... ... ... ғылыми мекеменің деректеріне қарағанда көктемде бидайды себу алдында топырақтың
... ... ... қабатындағы нақты нитратты азот мөлшері сүр жерде 200-400, екінші
... ... ... - 150-350, үшінші дақылда - 100-300 кг/га болады.
Топырақта ылғал
... ... ... қоректік заттардың жинақталуы, жаздық бидай өнімінің артуына мүмкіндік жасайды.
... ... ... түрлі алғы дақылдардың жаздық бидай өніміне тигізетін әсерін Қазақстанның
... ... ... облыстарындағы ғылыми-зерттеу мекемелеріндегі тұрақты ауыспалы егістіктердің көпжылдық деректері жалпы
... ... ... береді.
Кезкелген жылдары, метеорологиялық жағдайлардың ерекшеліктеріне қарамай, сүрі жердің
... ... ... бидайға өте жақсы алғы дақыл екендігін өндірістік деректер де
... ... ... Мәселен, Солтүстік Қазақстан облыстарының 97 шаруашылығында 285 мың га
... ... ... жердегі жаздық бидайдың орташа өнімі 14,1 ц/га болды, жүгеріден
... ... ... 87 мың га егістіктен - 15,9 ц/га және 2-3
... ... ... дәнді дақылдан кейін себілген жаздық бидайдың 780 мың гектарынан
... ... ... 10,4 ц/га өнім жиналды.
Сүрі жерлер құрғақшылықты аймақта жаздық бидайға
... ... ... жақсы алғы дақылдар қатарына жатады. Дегенмен, олар шаруашылықта экстенсивті
... ... ... белгісі. Сүрі жерлерді бағалағанда одан кейінгі дақылдар өніммен екі
... ... ... шығынның орнын толтырылуға тиіс екенін ескеру қажет. Сонымен қатар
... ... ... экологиялық тұрғыдан (жел эрозиясы) мәселе туындатады, әрі топырақ қарашірігін
... ... ... шығындатады.
Осыған байланысты егіншілік мәдениеті жоғары шарушылықтарда
сүрі жерлерді сүрі жерлерді
... ... ... дақылдармен – сұлы, асбұршақ ж.б. – алмастыруда.
Топырақ өңдеу. Топырақ
... ... ... нақты аймақ жағдайында алғы дақылға, топырақ ерекшеліктеріне, оның арамшөптермен
... ... ... басым арамшөптер түріне және көптеген басқа – жағдайларға байланысты
... ... ... өңдеу жүйесі көктемгі себу қарсаңына барынша мол ылғал қорын
... ... ... және оның өсімдіктердің өсіп-жетілу кезеңдерінде үнемді пайдалануына мүмкіндік жасағаны
... ... ... жерді өңдеу. Сүрі жерді өңдеу аймақтық егіншілік жүйесіне сәйкес
... ... ... Қазіргі кезеңде ҚР АШМ-нің «Казагроинновация» АҚ-ның «А.И. Бараев атындағы
... ... ... астық шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты» ЖШС-нің және басқа ғылыми мекемелердің
... ... ... жазықтілгішті, кешенді құрастырылған эрозияға қарсы, нөлдік, минималды – нөлдік
... ... ... минималды сүрі танабын дайындау технологиялары қолданылуда.
Жазық тілгішті сүрі танабы
... ... ... дақыл жиналғаннан кейін жазық тілгіш культиваторлардың бірімен 12-14 см
... ... ... өңделеді.
Соның нәтижесінде өсіп тұрған арамшөптер қырқылады, олардың тұқымының бір
... ... ... топыраққа сіңіріледі және қопсытылған топырақ суды жақсы жұтады. Қара
... ... ... қатты ластанған танаптарды күзде жазық тілгіштермен өңдесімен БИГ-3 имек
... ... ... тырмалармен немесе олардың модификацияларының бірімен 4-6 см тереңдікке қосымша
... ... ... Ал бұл агротехникалық шара қара сұлы мен басқа арамшөптер
... ... ... ерте көктемде жаппай өсіп шығуына мүмкіндік жасайды.
Көктемгі жұмыс сүрі
... ... ... қара сұлы жаппай көктегеннен кейін жазық тілгіш культиваторлардың бірімен
... ... ... басталады. Күшті ластанған танаптарда бұл жұмысты дәнді дақылдарды сепкенге
... ... ... жүргізген дұрыс, соның нәтижесінде арамшөптер тым өсіп кетпейді, топырақты
... ... ... олар жеңіл құртылады, әрі топырақ артық кеуіп кетуден сақталады.
... ... ... танабының бұдан әрі өңделуі атпа тамырлы арамшөптер күйіне байланысты
... ... ... олардың сабақтанып кетуіне жол бермеген жөн. Осы мақсатпен пардысүрі
... ... ... өңдегенге дейін (тамыздың соңғы онкүндігі) әрбір 18-20 күнде
... ... ... 10-12
... ... ... тереңдікте культивацияланады да жаз бойы кем дегенде 4 рет
... ... ... Жаз қуаңшылықты болғанда культиваторлармен сүрі жерді екінші немесе үшінші
... ... ... өткізгеннен кейін атпа тамырлы арамшөптер өсіп шығуы ықтимал. Олардың
... ... ... ең қауіптісі егістік шырмауық. Қуатты тамыр жүйесінің арқасында ол
... ... ... өңдеуге өте төзімді. Оны құрту үшін топырақты жазық тілгіш
... ... ... өңдеумен қатар 2,4-Д немесе диален гербицидімен бүрку жұмыстарын қабыстырып
... ... ... қажет. Бұл жағдайда сүрі жерді екінші өңдегеннен кейін 25-30
... ... ... бойы егістік шырмауықтың өсуіне мүмкіндік беру керек, ал соңынан
... ... ... бірінші онкүндігінде) танап 2,4-Д тобының эфирлерімен (1,2 кг/га ә.е.з.
... ... ... немесе диаленмен (1,6-2,0 кг/га ә.е.з.) бүркеледі. Қоректік заттармен бірге
... ... ... түсетін ағыстың нәтижесінде гербицидтер тамыр жүйесіне енеді де келесі
... ... ... шырмауықтың толық жойылып кетуіне әкеліп соғады.
Тамыр сабақты жатаған бидайықпен
... ... ... сүрі танабын 4-5 рет 14-16 см тереңдікте КПЭ-3,8 немесе
... ... ... культиваторымен өңдеген барынша тиімді.
Тамыр сабақты қарабас шалғын (острец) арамшөбімен
... ... ... сүрі жерді дайындаудың технологиясы біршама өзгеше. Оның тамыр сабағы
... ... ... см тереңдікке дейін орналасқан. Оны құрту үшін сүрі танабын
... ... ... соқамен маусымның басында 25-27 см жыртады, жаз бойы жаңа
... ... ... пайда болуына қарай 2-3 рет КПЭ-3,8 немесе КТС -10-01
... ... ... өңделеді.
Қара сұлы мен итқонақпен, шырмауықты қарақұмықпен ластанған танапты сүріге
... ... ... мүмкіндігінше топырақты таяз өңдеген жөн, топырақтың беткі қабатының терең
... ... ... кетпеуін қарастырады. Соның нәтижесінде арамшөптер жаппай өсіп шығады да,
... ... ... культивациялаудың тиімділігі артады. Осы себеппен СЗС-2,1 және СЗС-2,1Л сепкіштерін
... ... ... пайдалануға болады.
Сүрі танабының негізгі өңдеуін тамыздың екінші жартысында жүргізеді.
Солтүстік
... ... ... карбонатты оңтүстік қаратопырағын, күңгірт қара-қоңыр және қоңыр топырақтарын 20-22
... ... ... 25-27 см дейін қопсытады. Солтүстік Қазақстан, Қостанай және Ақмола
... ... ... қоңыржай қуаңшылық аймағында механикалық құрамы ауыр, бірақ ылғал қабілеті
... ... ... қаратопырақтарын 14 см асырмай қопсытса жеткілікті.
Эрозияға қауіпті топырақтарда жолақты
... ... ... танабы дайындалады. Жазда сүрі жолағы эрозиядан жолақпен себілген жаздық
... ... ... өсімдігінің қыртысымен, ал күзде және көктемде - егін жинағаннан
... ... ... қалдырылған аңыз паясымен қорғалады. Механикалық құрамы ауыр топырақтарда жолақтардың
... ... ... 50 м асырылмайды. Мұндай жағдайда танаптар сүрі жер арқылы
... ... ... жылда өтеді. 192
Таза сүрі танабында ылғал жинақтайтын арнаулы
... ... ... жүргізіледі. 2-3 рет қар тоқтатудың нәтижесінде сүрі танабында 40-50
... ... ... қар қабатын жасауға болады, мұның өзі бір метр топырақ
... ... ... ылғалмен төменгі ылғалсиымдылық дәрежесіне дейін қанықтырады.
Алғашқы қыста сүрі танабында
... ... ... мөлшерде тиімді ылғал қоры, бір метр топырақ қабатында 150-170
... ... ... шамасында, жинақталған жағдайда келесі жазда ықтырма себудің қажеті болмайды,
... ... ... күш танапты арамшөптерден тазартуға жұмсалады. Алайда, көбінесе ықтырмасыз сүріде
... ... ... бидай себудің қарсаңында тиімді ылғал қоры 120 мм аспайды.
... ... ... ықтырма сеуіп өсіру-жаздық бидайдың оңтайлы өсіру технологиясының бірден-бір қажетті
... ... ... Осыған байланысты сүрі танаптарында екінші қыстың қарын тоқтату үшін
... ... ... ықтырма өсіріледі. Ол шілденің алғашқы онкүндігінде арнаулы СКН-3 сепкішімен
... ... ... Топырақтың беткі қабаты біршама кеуіп кеткеннің өзінде ол қышадан
... ... ... қатарлы ықтырманы қамтамасыз етеді. Кәдімгі СЗС-2,1 сепкішін де пайдалануға
... ... ... Ол үшін 2-3 қатарлы ықтырмаға әрбір 8-12 м сайын
... ... ... см тереңдікке гектарына 500-600 г мөлшерінде қыша тұқымын себеді.
Қыша
... ... ... 30-40 см қар қабатын жасайды, соның нәтижесінде қар тоқтатқыштармен
... ... ... тоқтатудың қажеті болмайды.
Жекелеген өте құрғақ жылдары ықтырма себу алдында
... ... ... алқаптарының беткі қабаты (8-10 см дейін) барынша кеуіп кетеді
... ... ... қыша ықтырмасының егін көгін алу қиындап кетеді. Мұндай жағдайда
... ... ... сұлы себіледі, өйткені оның тұқымын тереңірек сіңіріп, жақсы егін
... ... ... алуға болады. Шілденің басында аралығын 8-10 м етіп СЗС-2,1
... ... ... немесе оның модификацияларының бірімен (СЗС-6/12) 4-5 қатарлы ықтырма себіледі.
... ... ... ықтырмасының қышаға қарағанда қар тоқтату қарқыны шамалырақ, сондықтан қар
... ... ... қажеттігі туады.
Еңкіштігі 1º дейінгі танаптарға ықтырманы қыратқа көлденең себу
... ... ... және су эрозиясынан сақтау үшін терең қопсытуды күзде жүргізеді.
... ... ... жоғары қыраттарда ықтырмалы сүрі жасау қауіпті, өйткені ондай алқаптарда
... ... ... эрозиясы дамуы мүмкін. Мұндай жағдайда сүрі танабы кезінде «С.Сейфуллин
... ... ... Қазақ агротехникалық университеті» АҚ–ның ғалымдары зерттеп жасаған құрастырылған сүрі
... ... ... технологиясы бойынша дайындалады.
Құрастырылған сүрі танабы су эрозиясына ұшыраған сүрі
... ... ... алқаптарының бір бөлігіне орналастырылады. Таза сүрі бүкіл танапқа орналастырылғанда,
... ... ... сүрі жолақтары оны жел және су эрозиясынан қорғауға пайдаланылады.
Құрастырылған
... ... ... танабы дайындаудың технологиясы төмендегідей: күзде топырақ жазық тілгіштермен 10-12
... ... ... тереңдікке өңделеді; мамырдың екінші онкүндігінде аталған құралдармен 12-14 см
... ... ... де бір мерзімде фосфор тыңайтқышы енгізіледі; 15-20 маусымда 2,4-Д
... ... ... амин тұзының 3 кг/га ә.е.з. мөлшерімен танап 193бүркіледі;
... ... ... шілдеде топырақ себу алдындағы өңдеуден өтеді де әрбір 12м
... ... ... қышадан, ал оның аралығында себу мөлшері 0,8-1,0 млн/га өнгіш
... ... ... сұлы себіледі; қыркүйектің аяғында сұлы көк балаусаға шабылып алынады
... ... ... топырақ терең қопсытылады; егер қыша ықтырмасы нашар өскен болса,
... ... ... шапқанда әрбір 6 м сайын жолақ қалдырылады, қажет болғанда
... ... ... қар тоқтатылады.
Минималды сүрі танабында (қара сұлылы – атпа тамырлы
... ... ... ластанғанда) топырақ өңдеу көпфункциялы сепкішкешендер, сепкіштер, культиваторлар, жазықтілгішті культиваторлардың
... ... ... 8-12 см тереңдікке жүргізуден басталады; екінші өңдеуге глифосатты гербицидтердің
... ... ... (арсенал 25% с.к., фозат 36% с.е., ураган 480 с.е.)
... ... ... айының ортасында 3-4 л/га мөлшерде танап бүркіледі; үшінші өңдеу
... ... ... жаздың соңында, егін жинауға дейін терең қопсытқыш-саңылау жасағыштар, жазық
... ... ... тереңқопсытқыштар, көпфункциялы топырақ өңдеуші кешендердің бірімен 20-27 см тереңдікке
... ... ... сабақты жатаған бидайықпен (пырей корневищный) және тамыр сабақты қарабас
... ... ... (острец) арамшөптерімен ластанған сүрі танабында бірінші өңдеуді шамамен маусым
... ... ... соңында арамшөптердің биіктігі 12-15 см жеткенде жалпы әсерлі гербицидтердің
... ... ... 4-5 л/га мөлшерде танапты бүркуден бастайды. Сонымен арамшөптердің пайда
... ... ... қарай 10-14 см тереңдікте екі рет механикалық өңдеу жүргізіледі.
... ... ... нәтижесінде арамшөптер тамырлары оталып жұлынады да танап тазарады.
Минималды –
... ... ... сүрі танабын өңдеу маусым айының екінші онкүндігінде глифосатты препараттардың
... ... ... мөлшерін қолданудан басталады да қара сұлылы – атпа тамырлы
... ... ... түрінде 3-4 л/га, ал тамырсабақты-жатаған бидайықты – қарабас шалғынды
... ... ... түрінде 4-5 л/га
... ... ... танап бүркіледі. Тамыздың соңы – қыркүйектің басында сүрі танабы
... ... ... қопсытылады (25-27 см). Осылай дайындалған сүрі танабында 70-80% егіс
... ... ... (аңыздық қалдық) мен өсімдіктер қалдықтары сақталады, қарашіріктің ыдырауы азаяды,
... ... ... жанар-жағармай үнемделеді.
Нөлдік сүрі танабын өңдеу маусымның екінші онкүндігінде (арамшөптер
... ... ... көктегенде) глифосатты препараттардың толық мөлшерімен, арамшөптермен ластану түріне байланысты
... ... ... л/га, өңдеуден басталады. Арамшөптердің пайда болуына қарай екінші
химиялық өңдеу
... ... ... 1,5 л/га раундап + 1,5 л/га 2,4–Д тобының амин
... ... ... немесе глифосатты гербицидпен шамалы деңгейде ластанғанда оның азайтылған мөлшерімен
... ... ... өңдеуде танаптарда 85-95% егіс паясы мен өсімдіктер қалдықтары сақталады,
... ... ... барынша көп мөлшерде қар қабаты жинақталады, ылғал қоры сақталады,
... ... ... қарашіріктің ыдырауы азаяды (топырақ құнарлығының негізгі элементі) топырақ жел
... ... ... барынша (максималды деңгейде) қорғалады, жанар-жағармай шығыны
... ... ... 4-10 есе азаяды.
Топырақ өңдеу жүйесіндегі
... ... ... тұжырым (концепция) бойынша дәнді-сүрі танапты ауыспалы егістер жүйесінде топырақ
... ... ... қаттылығының, босқуыстылығының көрсеткіштері табиғи күйдегідей болса және механикалық өңдеуді
... ... ... ауыстырғанда жаздық бидайдың өсіп-дамуына оңтайлы жағдайлар сақталғанда топырақты жыл
... ... ... өңдеу міндетті емес.
Ресурсүнемдегіш технология жағдайларында қар қорын жинақтау мен
... ... ... негізгі агрошарасына егінді жинау кезеңінде салыстырмалы түрде биік паясын
... ... ... қалдыру болып табылады. Аңыз паясы аласа болғанда, қысқы қар
... ... ... кең алымды гидрофицирлі қартоқтатқыш – атжалжасағыш СВШ – 10,
... ... ... – 7 және тіркемелі қартоқтатқыш-атжалжасағыш СВУ-2,6 қолданылады. Қар атжалдарын
... ... ... аңыздағы қар қабаты 12-15 см-ге жеткенде және табанында 5
... ... ... қалыңдықта қар қалатын жағдайда жүргізіледі.
Атжалдар (қар қырқалары) желдің басым
... ... ... көлденең болғаны дұрыс және олардың арасы төбесінен есептегенде 4-5
... ... ... аспағаны жөн.
Солтүстік Қазақстан аймағында, жоғарыда көрсетілгендей далалық ауыспалы егістерде
... ... ... бидайды оңтайлы технологиямен өсіргенде сүрі емес алғы дақыл ретінде
... ... ... кейінгі бірінші бидайды, отамалы дақылдарды (сүрлемдік жүгері т.б.) пішенге,
... ... ... жалқы азыққа біржылдық шөптерді, көпжылдық шөптерді т.б. пайдалануға болады.
... ... ... негізгі өңдеу алғы дақылға, топырақ құрамы, тығыздығы, ылғалдылығы және
... ... ... байланысты ерекше жүргізіледі.
Екінші бидай үшін алғы дақыл жиналғаннан
... ... ... топырақ жазық тілгіш құралдармен (КПШ-9, КТС-10-1, КПЭ-3,8 ж.б) өңделеді.
... ... ... сүрі танабы 25-27 см қопсытылған болса, онда карбонатты Оңтүстік
... ... ... топырағы мен қара-қоңыр топырақтарда екінші бидайға негізгі өңдеу 10-12
... ... ... тереңдікке жүргізіледі. Өңдеу кезінде бұл топырақтардың ылғалдылығы 22%-дан жоғары
... ... ... күзгі өңдеуді 20-22 см дейін жеткізеді. Құмдақ, жеңіл және
... ... ... саздақ топырақтарда 10-14 см жеткілікті. Сортаңдау топырақты рельефіне, сүрідегі
... ... ... қарамай сүдігер 20-22 см тереңдікке өңделеді.
Тез тығыздалатын ауыр
... ... ... сүдігер 27-30 см терең жүргізеді. Соңғы жылдарда Солтүстік Қазақстан
... ... ... шаруашылықтарында сүрі танабының қалай өңделгеніне қарамай күзде топырақ 20-22
... ... ... қопсытылып жүр. Мұның өзі жаздық жұмсақ бидайды интенсивті өсіргенде
... ... ... рет қар тоқтатылып, оның қалыңдығы 40-45 см жеткізуге байланысты
... ... ... көктемде мұндай танаптарға ылғал жақсы сіңіріледі.
Жаздық бидай өсіруде
... ... ... дақылға отамалы дақылдар ішінде сүрлемдік жүгері жиі пайдаланылады. Әдетте
... ... ... топырақ 20-22- ден 25-27 см дейін жазық тілгіш құралдармен
... ... ... қайырмалы соқамен терең өңделеді. Жеңіл топырақ тек қана жазық
... ... ... құралдармен саяз өңделеді.
Аталған ерекшеліктер топырақты бидай өсіруге дайындағанда
... ... ... Мал азығына өсірілетін шөптерден бидайға қарағанда танаптар ерте (1,0-1,5
... ... ... босайды. Сондықтан шөптерді жинап алысымен ине тісті тырмалармен (БИГ-3)
... ... ... сыдыра жыртқыштармен (ЛДГ-10, ЛДГ-15) 5-6
... ... ... тереңдікке өңдейді. Арамшөп көгі шыққаннан кейін топырақ тығыздығы мен
... ... ... байланысты жазық тілгішті құралдармен (КПШ-9, КПГ-2-150, ПГ-3-5 ж.б.) негізгі
... ... ... өтеді.
Солтүстік Қазақстан облыстарында нақты топырақ – климат жағдайында
... ... ... бидайға көпжылдық шөптен (еркекшөп) босаған танапты негізгі өңдеу мына
... ... ... бойынша жүргізіледі.
- құрғақ далада шөп жинап алынғаннан кейін
... ... ... қыртысы КПШ-5 немесе КПШ-9 жазық тілгішімен тілінеді, соңынан шымды
... ... ... рет өңдеп терең қопсытылады (ПГ-3-5, КПГ-2-150 ж.б.);
- қуаңшылықты
... ... ... шөп қыртысын әуелі ауыр тырмалармен (БДТ-7) үгітеді, содан соң
... ... ... ( ПН-8-3,5, ПН-3-35) жыртылады және соңынан қажеттігіне қарай танап
... ... ... жыртқыштармен өңделеді. Сондықтан қыста ылғал жинақтау шараларының маңызы өте
... ... ... Солтүстік Қазақстанда қар түрінде түсетін ылғал мөлшері 60-80мм, алайда
... ... ... қатты желдің әсерінен қар танаптардан жыраларға, сайларға т.б. үйіледі.
... ... ... байланысты – қар тоқтату сүрі жер алғы дақылдарда жаздық
... ... ... оңтайлы өсіру жүйесіндегі қажетті шара.
Қар тоқтату - СВУ-2,6
... ... ... СВШ-10 қар тоқтатқыш құралдармен іске асырылады. Ол қар қабаты
... ... ... см (қараша – желтоқсан) жеткенде басталады да желдің басым
... ... ... көлденең жүргізіледі. Егер танаптар еңкіш болса, қар жалдары негізгі
... ... ... көлденең жасалады. Жалдардың ара қашықтығы төбесінен есептегенде 4-5 м
... ... ... жөн. Қар тоқтатуда еңбек өнімділігін арттыру үшін агрегаттар 2-3
... ... ... қар тоқтатқыштан құрастырылады. Гидрокөтергішті СВШ-10 қар тоқтатқыштар бірден ара
... ... ... 4м екі қар жалдарын қалыптастырады.
Күзде топырақтың 1м қабатындағы
... ... ... ылғал қоры 70-80мм болғанда, қыста 38-40 см, ал ылғал
... ... ... мм болғанда – қыста қар қабатын 50-55 см дейін
... ... ... Қар аз жылдары ол екі рет тоқтатылады, екінші рет
... ... ... жалдары алғашқыларының арасынан жасалады.
Ерте көктемгі топырақ өңдеу күзгі
... ... ... топырақты сүдігерде, жазық тілгішті технологиямен дайындалған сүрі жерлерде жүргізіледі
... ... ... оның физикалық пісу кезеңінде басталады. Негізгі мақсаты –екпе дақылдар
... ... ... біркелкі сіңіру үшін топырақ бетін тегістеу және қара сұлы
... ... ... сіңіру. Тәжірибеде алғашқы көктемгі топырақ өңдеуі «ылғал жабумен» теңдестіреді.
... ... ... жұмысты жүргізуге творчестволықпен қарау керек: барлық сортаңдау топырақтарда, жаз
... ... ... немесе күзде терең қопсытудың нәтижесінде ірі топырақ кесектері пайда
... ... ... танаптарда ерте көктемгі топырақ өңдеу – қажетті агротехникалық шара.
... ... ... үшін тісті тырмалармен топырақ 4-5 см тереңдікке өңделеді. Ықтырмалы
... ... ... танабында тырмалау ықтырма бағытымен жүргізіледі, өйткені тырмалардың бітісіп қалмауы
... ... ... көктемгі қатты желден топырақ бетінің қорғалуы көзделеді. Тым ірі
... ... ... топырақ бетін тығыздағыштармен (каток) тығыздайды. Карбонатты оңтүстік қара топырағында
... ... ... тегістеу қажеттігі болмаса және 10-12 см өңделген сүдігер де,
... ... ... қатар күзде ине тісті тырмалармен өңделген алқаптарда ерте көктемде
... ... ... жүргізудің керегі жоқ.
Аралық культивация қара сұлы мен қатты
... ... ... және триаллат, немесе авадекс енгізілмеген танаптарда жүргізіледі. Культивация қара
... ... ... жаппай көгі пайда болғанда (1м2 алаңда 50 өсімдік болғанда
... ... ... жасалады. Аралық культивациядан қорқудың қажеті жоқ, өйткені қара сұлының
... ... ... көгі топырақты қопсытқаннан кем ылғал жұмсамайды. Жалғыз-ақ бұл жағдайда
... ... ... қосымша тығыздау қажет. Аралық культивация табанды КПС-4 культиваторымен жүргізіледі,
... ... ... сепкішін және дискілі сыдыра жыртқыштарды да пайдалануға болады (соңынан
... ... ... тығыздалады).
Қара сұлымен жоғары дәрежеде ластанған танаптарға триаллат немесе
... ... ... қолдануға болады. Оларды себуге дейінгі кезеңнің кезкелген уақытында топыраққа
... ... ... см тереңдікке сіңіреді. Ең дұрысы мұны бір агрегатпен іске
... ... ... дұрыс: бүріккіш штангасы тісті тырма немесе сыдыра жыртқыш рамасына
... ... ... Сонымен гербицид енгізу аралық немесе себу алдындағы культивациялаумен қабыстырып
... ... ... Бір есте ұстайтын жайт, қара сұлыға қарсы гербицид енгізілетін
... ... ... алғашқы көктемгі өңдеу жұмысын сыдыра жыртқыштармен жүргізген жақсы, өйткені
... ... ... паясы мен сабан қалдықтары топыраққа сіңіріледі. Бұл енгізілетін гербицидтің
... ... ... айтарлықтай арттырады.
Себу алдындағы культивация екі мақсатты көздейді: жаздық
... ... ... тұқымы ылғалды қабат пен тығыз орынға орналастырылады және арамшөп
... ... ... құртылады. Ластану дәрежесі және олардың тамырлануына қарай қара сұлыға
... ... ... дискілі сыдыра жыртқыштар қолданылады, қалуенді жазықтілгішпен кеседі, ал жатаған
... ... ... ауыр культиваторлармен тарап құртады.
Себу алдындағы топырақ өңдеуді гербицидті
... ... ... алмастыруға да болады, бұл шара арамшөптерден тазартып қана қоймай,
... ... ... ылғал қорын да сақтауға жағдай жасайды. Себу алдындағы гербицидтік
... ... ... (раундап 36% с.е., 1,8-2,0 л/га) бидайдың кеш себілетін танаптарында
... ... ... 7-8 тәулік бұрын жүргізген тиімді.
Тыңайтқыш қолдану. Тыңайтқыштар-өсімдіктердің қоректендіруін
... ... ... топырақ құнарлығын, дақылдың өнімі мен сапасын арттыруды қамтамасыз ететін
... ... ... фактор. Жаздық бидай астығының бір тоннасын қалыптастыруға орта есеппен
... ... ... кг азот (N), 8-12 кг фосфор (Р2О5) және 17-27
... ... ... калий (К2О) қажет. Топырақтан қоректік заттарды жаздық бидай түптенуден
... ... ... сүттене пісу кезеңіне дейін барынша қарқынды сіңіреді. Алайда астық
... ... ... әсер ететін «қиын-қыстау» кезеңі – себу–түтікке шығу аралығы. Қазақстанның
... ... ... аймақтарында, әсіресе орманды дала аймақтарында, жаздық бидай үшін тиімді
... ... ... бірі – фосфор тыңайтқышы. Негізгі астықты өңір Солтүстік Қазақстанда
... ... ... енгізілген (Р2О5) әрбір киллограмы тура және соңғы әсерімен
... ... ... 10-12 кг-ға дейін қосымша жаздық жұмсақ бидай
... ... ... қамтамасыз етеді. Оның үстіне ол 5-6 тәулік ерте піседі,
... ... ... бұл дер кезінде егінді ысырапсыз жинап, жоғары сапалы астық
... ... ... мүмкіндік береді.
Сүрі танабы фосфор тыңайтқышын енгізетін ең жақсы
... ... ... болып есептеледі. Бұл оның жоғары ылғалдылығына, нитратты азотпен қамтамасыз
... ... ... және арамшөптерден тазалығына байланысты. Фосфор тыңайтқышы енгізілгенде сүр танабының
... ... ... артықшылықтары толық іске асады және жаздық бидайдың қосымша өнімі
... ... ... Бұлар Қазақстанның ауыл шаруашылық ғылыми мекемелерінің көп жылдар бойы
... ... ... зерттеулерінде дәлелденген. Мәселен, Қостанай облысының оңтүстік қара топырақтарында жүргізілген
... ... ... зерттеулеріміз фосфор тыңайтқышының жоғары тиімділігін көрсетті: сүрі танабына енгізілген
... ... ... Р2О5 бірінші жылдың өзінде жаздық жұмсақ бидайдан 3,4-3,6 ц/га
... ... ... астық өнімін берді (Қ.К. Әрінов, 1998); «С. Сейфуллин атындағы
... ... ... агротехникалық
университеті» АҚ–ның өсімдік шаруашылығы кафедрасының ғалымдарының (Қ.М. Мұсынов, Б.К.
... ... ... 2008). Қарағанды облысының күңгірт қара-қоңыр топырақтарының сүрі танабында (2005-2007
... ... ... жүргізген тәжірибелерінде орта есеппен үш жылда жаздық бидайдың тыңайтқыш
... ... ... (Р60) танаптағы астық өнімі 18,7 ц/га, клейковина мөлшері -
... ... ... натуралық массасы - 783 г/л, шынылығы - 70%-ға жетіп,
... ... ... астықтың бірінші класс талаптарына сәйкес келсе, тыңайтқыш енгізілмеген (Р0)
... ... ... бұл көрсеткіштер тиісінше - 14,2; 29,9; 774 және 61
... ... ... болды.
Сүрі танабын дайындағанда әртүрлі себептермен (тыңайтқыш болмай қалғанда,
... ... ... жеткізілгенде немесе қаржы қол байлау болғанда ж.б.) фосфор тыңайтқышы
... ... ... жаздық бидайды себерде қатарлап енгізілген Р20 да қосымша жоғары
... ... ... астық өнімін береді. Атап айтқанда, жоғарыда келтірілген жоғары оқу
... ... ... Ақмола облысының «Исағали» ЖШС-де жүргізген зерттеулерінде (Қ.М.Мұсынов, Б.К.Әрінов, 2009)
... ... ... танабына Р20 мөлшерінде себумен қатар тыңайтқыш енгізілгенде Астана жаздық
... ... ... бидай сортының астық өнімі -15,9 ц/га, клейковинасы 37,0% болғанда,
... ... ... вариантында (Р0) астық өнімі 2,6 ц/га, ал дәндегі клейковина
... ... ... 2,7%-ға төмен болды.
Ғылыми деректерге қарағанда, таза сүр танабына
... ... ... 60 кг/га Р2О5 қанша жиынтық қосымша өнім берсе, қатарынан
... ... ... жыл енгізілген 20кг/га Р2О5 сондай қосымша өнім береді. Сондықтан
... ... ... жұмсақ бидай өсірудің оңтайлы технологиясында тыңайтқыш енгізудің аталған екі
... ... ... де бірдей деп қорытынды жасауға болады.
Фосфор тыңайтқышын қатарлап
... ... ... кемшіліктері де жоқ емес: қуаңшылық жылдары топыраққа енгізілген фосфор
... ... ... құрғақ қабатта қалып қояды да бидайдың жас өсімдіктері тиімді
... ... ... алмайды, соның нәтижесінде астық өнімі төмендейді.
Ауыспалы егіс көлеміне
... ... ... мөлшермен (60-80 кг/га ә.е.з.) негізгі тәсілмен енгізілген фосфор тыңайтқышының
... ... ... артықшылықтары да бар: 4-5 жылда бір рет енгізіледі және
... ... ... нәтижесінде бірінші және одан кейінгі жылдары бидай өнімінің артуы
... ... ... етіледі; қуаңшылықты жылдардың өзінде, тыңайтқыш топыраққа дұрыс сіңірілген болса,
... ... ... өнім алынады.
Жаздық бидай өнімі мен сапасын арттыру жолында
... ... ... аймақтарда тыңайтқыш енгізудің мынадай шараларын орындаған дұрыс: 1га егістікке
... ... ... ауыспалы егістіктің бүкіл айналымына Р2О5 20-25 кг мөлшерінде сүрі
... ... ... фосфор тыңайтқыштарын негізгі енгізу:
- төмен және өте төмен
... ... ... қамтамасыз етілгенде тыңайтқыштарды екі кезеңмен енгізген жөн- тыңайтқыштардың 2/3
... ... ... 14см және одан тереңірек сүр танабына, ал қалған бөлігін
... ... ... кезеңінде 10-12 кг ә.е.з. мөлшерінде, немесе барлық мөлшерін СЗС-2,1
... ... ... (немесе оның модификацияларының бірімен) сүр танабына 10-12 см-ге сіңіру
... ... ... - орташа дәрежеде қамтамасыз етілгенде себу кезінде енгізу тиімсіз;
... ... ... мөлшерін ГУН-4, КПП-2,2У құралдарының бірімен аралық немесе негізгі өңдеу
... ... ... сүр танабына 14 см енгізген дұрыс;
- фосформен жақсы
... ... ... етілген танаптарда фосфор тыңайтқышын өніммен шығындалатын мөлшерде енгізу керек;
... ... ... топырақ фосформен жоғары деңгейде қамтамасыз етілгенде —тыңайтқыш енгізудің қажеті
... ... ... Фосфор тыңайтқыштарын енгізудің ең қолайлы мерзімі- жаздың соңы немесе
... ... ... танабын негізгі өңдеу алды, мұның өзі арамшөптердің тыңайтқышпен енгізілген
... ... ... заттарды босқа шығынға ұшыратпауға мүмкіндік береді.
Барлық жағдайда төрт
... ... ... ауыспалы егісте екінші дақылға азотты тыңайтқыш (30-45 кг/га ә.е.з.),
... ... ... танаптыда – үшінші дақылға азотты тыңайтқыштардың бірін (N30-60 кг/га
... ... ... себу алдында немесе себумен қатар енгізген абзал.
Тыңайтқыштарды топырақ
... ... ... картограммаға сәйкес қоректік заттармен қамтамасыз етілуіне, ауыспалы егістегі айналым
... ... ... ылғалмен қамтамасыз етілуіне, бағдарламаланған өнімге байланысты жоғарыда келтірілген талаптарға
... ... ... енгізіледі.
2.6 Тұқым себу технологиясы
Тұқымды себуге дайындау.Себуге өнімділік
... ... ... жоғары тұқымды пайдаланған жөн, әрі ондай тұқым сорттары мемлекеттік
... ... ... себуге рұқсат етілген болуы тиіс.
Тұқымды тазалау және себу кондициясына
... ... ... күзде аяқталады. Көктемде себу алдында тұқымды құрғақ ауада қыздырады,
... ... ... және қажеттігіне қарай кейбір препараттармен өңдейді.
Құрғақ ауада қыздыру тұқым
... ... ... оң әсерін тигізеді. Бұл өну энергиясы мен танаптық өнгіштікті
... ... ... бір жолы. Құрғақ ауада қыздыруды күн көзінде 15-20оС-да жүргізген
... ... ... Бұл жұмысты арнаулы белсенді желдеткіш құрылымдарында (15-20оС жылылықта) жүргізгенде
... ... ... және тиімді.
Тұқымды дәрілеу. Тұқымды саңырауқұлақ және бактериялық ауру қоздырғыштарынан
... ... ... үшін уақытында және сапалы дәрілеу (себуден 1-2 ай бұрын)
... ... ... Қазақстанда қара күйе, тамыр шірігі ж.б. ауруларға қарсы жүйелі
... ... ... бар витавакс 200 фф 34%, ТМТД 80%
... ... ... (1,5-2,0 кг/т), витарос
... ... ... раксил 6% (0,4л/т), премис 2,5%
... ... ... (1,0-1,5л/т) ж.б.
... ... ... химикаттардың бірімен өңдеген тиімді. Дәрілеуді негізінен ылғалдандыру тәсілімен жүргізген
... ... ... (10л су 1т тұқымға), бұл экологиялық тұрғыдан қауіпсіз, әрі
... ... ... тұқымға жақсы жабыстырылады. Дәрілеуді арнайы машиналарда (ПС-10ж.б.) және алаңдарда
... ... ... абзал.Тозаңды қара күйеге қарсы термиялық залалсыздандыруды қолданады.
Себу
... ... ... Жаздық бидайдың себу мерзімі аймақтың ерекшеліктерді ескере отырып анықталады,
... ... ... себу мерзімі алынатын астық өнімі мен сапасына айтарлықтай әсер
... ... ... маңызды агротехникалық шаралардың бірі. Себу мерзімі, астық дақылдары дамуының
... ... ... ерекшеліктерімен және өнімділік мүшелерінің түзілу желісімен айқындалады.
Климат, топырақ
... ... ... және дақылдың ауыспалы егістегі орнымен қатар себу мерзіміне нақты
... ... ... техникамен жарақтануына, оның өнімділігіне тікелей байланысты. Әдетте шаруашылықтарда оңтайлы
... ... ... мерзімін таңдап алу барлық факторлар арасындағы ымыра болып табылады.
Қазақстанның
... ... ... климат жағдайлары жаздық бидайдың оңтайлы себу мерзімін таңдауға ерекше
... ... ... талап етеді.
Републиканың солтүстік аудандарында ерте көктемгі құрғақшылық қалыпты үрдіс,
... ... ... топырақтың беткі қабатын кептіріп жібереді, сирек егін көгін қалыптастырады,
... ... ... тамырлану жағдайларын нашарлатады. Құрғақшылықтың бұл түрі түптенуді, түйін тамырлардың
... ... ... және генеративті мүшелердің (органдардың) қалыптасуын тежейді. Аймақтың айтарлықтай ерекшелігіне
... ... ... әркелкі бөлінуі және барынша мол ылғал шілде мен тамыз
... ... ... сәйкес келуі жатады.
Бұл аймаққа тән жаздың екінші жартысындағы барынша
... ... ... мөлшердегі жауын-шашын өсірілетін дақылдардың сорттық құрамы мен өсіру технологиясына
... ... ... талап қояды. Сондықтан бұл аймақта жаздық бидайдың себу мерзімін
... ... ... басым белгілерге (критерий) мыналар жатады:
- өсімдіктердің өсіп-дамуының қиын-қыстау кезеңдерінде
... ... ... ылғал мөлшерімен қамтамасыз ету;
- дәннің толысуы мен пісу кезеңдерінде
... ... ... ережесін ескеру қажет.
Орталық Қазақстанда жаз айларындағы аңызақтығымен қоса қатал
... ... ... және топырақ құрғақшылығы себепті мұнда жаздық бидайдың өсіп-дамуының алғашқы
... ... ... пәрменді тіршілік қызметін көрсететін сорттарын өсірген дұрыс, өйткені олар
... ... ... ылғал қорын жақсы пайдаланады.
Бұл өнірде жаздық бидайдың себу мерзімін
... ... ... негізгі белгілерге жататындар:
- танаптың ластану деңгейі;
- өсіп-даму кезеңіндегі жауын-шашынның
... ... ... күзгі бозқыраумен жарақаттану қаупі;
Ғылыми деректермен дәлелденгендей және озат
... ... ... тәжірбиесі көрсеткендей, Солтүстік (Павлодар облысының 4-аймағынан басқа) және Орталық
... ... ... жаздық бидайдың оңтайлы себу мерзімі 15-30 мамыр аралығы болып
... ... ... дәлел, орта есеппен 25 жылда ҚР АШМ-нің «Казагроинновация»
... ... ... АҚ-ның «А.И. Бараев атындағы Қазақ
... ... ... шаруашылығы ғылыми зерттеу институты» ЖШС-нің Ақмола облысында жүргізген тәжірибелерінде
... ... ... жұмсақ бидайдың астық өнімі себу мерзіміне байланысты мынадай болды:
... ... ... 5 мамырда - 13,3; 10 мамырда -
... ... ... 15 мамырда - 15,2; 20 мамырда - 16,1; 25-мамырда
... ... ... 15,7; 30 мамырда – 16,0 және 4 маусымда -
... ... ... ц/га. Солтүстік Қазақстанның басқа облыстарында осындай заңдылық байқалды. Бір
... ... ... ұстайтын жәйт, орташа мерзімде пісетін сорттарды 19-20 мамырда себе
... ... ... дұрыс және 28 мамырға дейін аяқтаған жөн, ал ортадан
... ... ... пісетін сорттарды 15-18 мамырда сеуіп бітіру керек. Қара сұлымен
... ... ... танаптарда жаздық бидай себуді 20 мамырдан кейін бастап, 25
... ... ... дейін
аяқтауды жоспарлаған дұрыс, бидайдың күзгі бозқыраумен зақымданбауы ескеріледі.
Аймақта өсірілетін
... ... ... пісу мерзіміне, көктемнің сипаты мен бір метр топырақ қабатындағы
... ... ... қоры, танаптың ластану деңгейіне, сонымен бірге шаруашылықтардың фосфор тыңайтқыштарымен
... ... ... етілуіне байланысты жаздық бидайдың төмендегідей себу мерзімі ұсынылады:
- ерте
... ... ... көктемде орташа мерзімде пісетін сорттарды себуді 18 мамырдан ерте
... ... ... болмайды, ал көктем кеш әрі салқын болғанда тыңайтқыш енгізілген
... ... ... танабында құрғақ-далалы аймақта 23 мамырға дейін, құрғақшылықты аудандарда 21
... ... ... дейін сеуіп бітіру қажет; тыңайтқыш енгізілмеген сүрі жерлерде бидай
... ... ... 20 мамырға дейін аяқтайды.
- ортадан кеш пісетін сорттарды орташа
... ... ... пісетіндерге қарағанда 3-5 тәулік бұрын себе бастаған дұрыс; таза
... ... ... танабының ауданы шамалы болғанда, техникамен жақсы жарақтанғанда және жұмыс
... ... ... ұйымдастырылғанда жаздық бидайдың мұндай сорттарының оңтайлы себу мерзімі –
... ... ... мамыр;
Орташа ылғалды жылдары жаздық жұмсақ бидайдың оңтайлы себу мерзімі:
... ... ... мерзімді сорттар үшін – 15-25 мамыр, ортадан кеш пісетіндерге
... ... ... 15-20 мамыр. Оңтайлы себу мерзімі шеңберінде ең әуелі ортадан
... ... ... пісетін сорттарды ылғалы мол және арамшөптерден таза танаптарға, соңынан
... ... ... орташа мерзімде пісетін сорттарды ылғал мөлшері төмен және арамшөптермен
... ... ... ластанған танаптарға себеді.
Павлодар облысының 4-аймағы үшін жаздық бидайдың
... ... ... себу мерзімі 10-20 мамыр аралығы.
Батыс Қазақстанда және оңтүстік
... ... ... жаздық бидайдың оңтайлы себу мерзімі 25 сәуір мен 10
... ... ... аралығы. Бұл мерзімдер гүлдену және дәннің толысуы кезеңіндегі аңызақтардың
... ... ... әсерін азайтады.
Шығыс Қазақстан облысының таулы–далалы аймағында, көпжылдарғы зерттеулер
... ... ... жаздық бидайдың ең жақсы себу мерзімі- сәуір айының соңы
... ... ... ерте түскенде) және мамырдың бірінші онкүндігі (көктем кешігіп келгенде);
... ... ... құрғақ далалы аймағындағы оңтайлы себу мерзімі 15-25 мамыр; көктем
... ... ... түскенде жаздық бидайды себуді 10 мамырдан, ал көктем кешіккенде
... ... ... мамырдан бастауға болады.
Себу тәсілі. Себу тәсілі астық өнімімен
... ... ... өнімнің біркелкілігі мен оның сапасына да әсер етеді. Барынша
... ... ... себу тәсіліне неғұрлым өсімдіктердің қоректену алаңы квадрат пішініне жақындау
... ... ... жатады. Мұндай қоректену алаңы егістіктерде өсімдіктердің жарықты, қоректік заттарды,
... ... ... пайдалануы жақсарады. Бұл талаптарға тарқатарлы, тоғыспалы және тоғыспалы-диагоналды тәсілдер
... ... ... келеді. Алайда, Республикамыздың барлық аймақтарында жаппай қатардағы себу тәсілі
... ... ... аңыз паясы сақталған танаптарда СЗС-2,1 сепкіштері және оның модификацияларымен
... ... ... тәсілі кең тараған; паясыз алқаптарда СЗП-3,6
... ... ... СЗ-3,6 сепкіштерімен себілген егістік жақсы нәтиже береді.
Барлық жағдайда да
... ... ... осы заманғы кешенді тұқымсепкіштердің
артықшылықтары бұл бағытта күдік тудырмайды.
... ... ... мөлшері. Астық өнімінің мөлшері көп жағдайда бір өлшем егістіктегі
... ... ... масақтар санына байланысты өзгереді. Себу мөлшерін белгілегенде себілетін сорттың
... ... ... деңгейі, танаптың ылғалмен қамтамасыз етілуі және арамшөптермен ластануы ескеріледі.
... ... ... бидай арпа мен сұлыға қарағанда әлсіз түптенетіндіктен ол себу
... ... ... біршама арттыруды қажетсінеді.
Құнарлы топырақтарда және жеткілікті ылғал қоры болғанда
... ... ... арамшөптермен ластанған танаптарда себу мөлшерін арттырады, ал құрғақшылықты аудандарда
... ... ... азайтады.
Аймақтарға қарай жаздық бидайдың себу мөлшері 2,5-тен 4,5 млн/га
... ... ... тұқым аралығында өзгереді:
- кәдімгі қара топырақтарда - 3,5-4,5 млн/га
... ... ... тұқым;
- оңтүстік қара топырақтарда - 2,5-4,0 млн/га өнгіш
... ... ... - қара қоңыр (каштановые) топырақтарда - 2,0-3,2 млн/га өнгіш
тұқым.
... ... ... тереңдігі. Жаппай егін көгін алуда және жаздық бидайдың біркелкі
... ... ... тұқымның топыраққа сіңіру тереңдігі айтарлықтай рөл атқарады. Тұқымды тым
... ... ... немесе саяз сіңіруге болмайды. Бұл жағдайда егін нашар көктейді,
... ... ... жауын шашынның әсерінен қосымша егін көгі пайда болады, астық
... ... ... дәрежесі әртүрлі дәндерден қалыптасады да сапасы төмен болады. Сондықтан
... ... ... ылғалды қабатқа сіңірілуге тиіс.
Еліміздің көптеген аудандарында жаздық жұмсақ
... ... ... қолайлы себу тереңдігі 5-8 см болып табылады.
Тұқымның сіңіру
... ... ... оның сапасына, топырақ климат ерекшеліктеріне, нақты агротехникалық шараларға т.б.
... ... ... Көктем салқын болғанда әрі жеңіл топырақтарда тұқымды саяз, ал
... ... ... болғанда тереңірек сіңіреді. Сіңіру тереңдігі 8-10см жеткізілгенде егіннің көктеуі
... ... ... далалық өнгіштік пен өнім төмендейді. Мұндай жағдайда себу мөлшері
... ... ... арттырылады.
Кезінде «С. Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті» АҚ–ның
... ... ... шаруашылығы кафедрасының күңгірт қара-қоңыр топырақтағы сүрі танабында жүргізген зерттеулерінде
... ... ... Қ.К., 1998) әртүрлі іріліктегі Сататовская 29 бидайы сіңіру тереңдіктерінен
... ... ... өзгерді. Ірі, орташа және ірі тұқымдарының орташамен қоспасы бірдей
... ... ... сіңірілгенде шамамен бір біріне жақын өнім жиналды. Барынша жоғары
... ... ... өнгіштікпен астық өнімі барлық тұқым фракцияларын 5 және 7,5
... ... ... сіңірілген алқаптан алынды. Көпжылдық тәжірибелермен өзіміздің экспериментальды деректерімізге сүйене
... ... ... Қазақстанда нақты топырақ-климат жағдайына байланысты жаздық бидай тұқымының сіңіру
... ... ... 5-6 см ден (ылғалды жылдары) 7-9 см дейін (қуаңшылықты
... ... ... өзгереді демекпіз.
2.8 Егістікті күтіп-баптау.Жаздық жұмсақ бидайды өсіру
... ... ... егістікті күтіп-баптауға үлкен маңыз беріледі және оның негізгі буындарына
... ... ... аурулар мен зиянкестерге қарсы күрес шаралары жатады.
Арамшөптерге қарсы
... ... ... Сүрі танабын тыңғылықты дайындағанда арамшөптерді құрту мәселесі ойдағыдай шешіледі
... ... ... көптеген шаруашылықтарда жаздық бидай егістігі бұл бағытта қосымша шараларды
... ... ... Бірақ та жылдар бойы қорланған арамшөп тұқымдары арнаулы күрес
... ... ... жүргізуге мәжбүр етеді.
Жаздық бидай егістіне егістік қалуен,
... ... ... жатаған бидайық т.б. атпа тамырлы, тамырсабақты көпжылдық арамшөптер, ал
... ... ... түрлерінен қара сұлы, жасыл және көкшіл-сұр итқонақ, құс тарысы
... ... ... үлкен зиян келтіреді. Егістік арамшөптермен шамалы ластанғанда астық шығыны
... ... ... ал күшті ластанғанда - 20-30% дейін жетеді.
Нақты шаруашылықтарда
... ... ... және химиялық қорғау шараларын ұйымдастырғанда танаптардың арамшөптермен ластану карталары
... ... ... оларды дастану дәрежесі мен арамшөптердің түр құрамы анықталады. Ластанудың
... ... ... дәрежесі -әлсіз, орташа және күшті-ажыратылады. Егістіктің бір шаршы метр
... ... ... әлсіз ластанғанда тұқым саны (жыртылатын топырақ қабатында) 10 аспайды,
... ... ... аз жылдық және 1 көпжылдық арамшөп өсімдігі болады, орташа
... ... ... тиісінше - 10-50; 10-70 және 1-3, ал күшті ластанғанда
... ... ... 50-70 және 3-тен артық.
Еліміздің шаруашылықтарында жаздық бидай егістігінде
... ... ... арамшөптерден тазарту жолында арнаулы шаралар жүйесі қолданылады және олар
... ... ... жаңа тұқымдары мен вегетативтік ұрықтарының таралып кетпеуін де қарастырады.
... ... ... құртып басу негізінен химиялық қорғау шараларын қолдану жолымен іске
... ... ... Әрбір шаршы метр егістік алаңында 2 және одан да
... ... ... қалуен, 15 қара сұлы, 75 итқонақ және 20-30 басқа
... ... ... арамшөп өсімдіктері болғанда гербицидтер қолданылады.
Көктегенге дейінгі тырмалау –
... ... ... жіпшелеріне қарсы күрес және жауыннан кейін пайда болған топырақ
... ... ... қопсытуды көздейді.Арамшөптер тамырланбаған өскіндер кезеңінде, ал бидай өскіндері топырақ
... ... ... 3-4 см төмен жатуы қажет (себуден 4-5 тәуліктен соң).
... ... ... жеңіл немесе орташа тырмалармен жүргізіледі. Егін көгі кезеңіндегі тырмалауды
... ... ... терең сіңірілгенде егін көгі жиі болғанда, жақсы тамырланғанда, өсімдіктердің
... ... ... қарқынды жүргенде және топырақта ылғал болғанда жүргізеді. Тырмалауды түптену
... ... ... жүргізген дұрысырақ.
Жаздық бидайдың егістігінде өсіп-даму кезеңдерінде арамшөптерді құртып
... ... ... негізінен химиялық қорғау шараларымен іске асырылады.
Егістік қара сұлымен
... ... ... ластанғанда, арамшөптердің 3-4 жапырақ кезеңінде егістік топик 080, к.э.
... ... ... гербицидімен бүркіледі, ал онымен орташа деңгейде және басқа біржылдық
... ... ... тұқымдас арамшөптер (құс тарысы, көкшіл, жасыл итқонақ) ластанғанда бидайдың
... ... ... кезеңінде Пума супер 7,5% э.м.с. (0,8-1,2 кг/га) немесе Пума
... ... ... 100, 10% к.э. (0,6-0,9 л/га) гербицидімен бүрку жақсы нәтиже
... ... ... Біржылдық және көпжылдық қосжарнақты арамшөптерді (ала бота, қалуен, шырмауық
... ... ... диален супер 480, с.е. (0,5-0,7 л/га) немесе зенкор комби,
... ... ... % с.п. (0,4л/га) құртады, ларен 60% с.п. (8-10 г/га)
... ... ... тиімді гербицид. Аталған гербицидтермен бидайдың түптену кезеңінде кезкелген бүріккіштердің
... ... ... егістікті бүркуге болады.
Ауруларға қарсы күрес. Қазақстанның көптеген аудандарында
... ... ... жұмсақ бидайдың кең тараған ауруларына тамыр шірігі, гельминтоспориоз, қара
... ... ... септориоз, тот ж.б. жатады. Оларға қарсы күрес кешенді түрде
... ... ... фитосанитарлық және химиялық шараларды қарастырады. Агротехникалық шаралар негізінен себуге
... ... ... ал химиялық-себуге дейін және себілгеннен кейін жүргізіледі.
Жоғарыда себуге
... ... ... шаралар қарастырылған. Жаздық бидай егістігінде химиялық қорғауды аурудың даму
... ... ... ескере отырып жүргізеді. Ол үшін әрбір танапта 20орыннан кем
... ... ... 10 өсімдіктен алып талдайды. Егер түптену-түтіктенудің басы кезеңінде бір
... ... ... 0,5 және одан да көп тот пустуласы, ал қоңыр
... ... ... жапырақта 1-2 пустуласы болса егістік бірден химиялық жолмен өңделеді.
... ... ... өңдеу жұмысы біріншіден кейін 6-10 күннен соң жүргізіледі.
Септориозға
... ... ... химиялық өңдеудің қажеттігі зиянның экономикалық шегімен анықталады, ал ол
... ... ... кем дегенде 5% зақымданған бөлігін құрастырады.
Қара күйе, тамыр
... ... ... аурулары тұқымды дәрілегенде жақсы басылады, ол жөнінде жазылған.
Жаздық
... ... ... гүлдену кезеңіне дейін қауіпті ауру түрлері байқалғанда мынадай фунгицидтерді
... ... ... болады: қоңыр тот, септориозға қарсы Альто супер 330, к.э.
... ... ... л/га); гельминтоспориозға қарсы Агат 25 к.т.п.с. (10,0 мл/га); ақұнтақ
... ... ... роса), қоңыр тот, гельминтоспориоздық теңбілдікке қарсы фалькон 46%, к.э.
... ... ... л/га), фоликур ВТ, 22,5 %, к.э. (0,5-0,7 л/га), Рекс,
... ... ... к.с. (0,5-0,8 л/га) препараттарының бірімен өңделеді.
Зиянкестерге қарсы күрес.
... ... ... солтүстігінде жаздық жұмсақ бидай өсімдіктері мен өніміне жолақ астық
... ... ... сабақ бүргесі, бидай трипсі, сұр астық көбелегі, табынсыз крест
... ... ... т.б. көп таралған зиянкестер айтарлықтай зиян келтіреді.
Аталған зиянкестерге
... ... ... тиімді күрес жолдарының бірі жаздық бидай егістігінде химиялық қорғау
... ... ... қолдану болып табылады. Бұл тәсіл егістікте зиянкестер саны экономикалық
... ... ... шекке жеткенде тиімді: жолақты астық бүргесі- бір шаршы метрде
... ... ... жылдары 300-400 және ылғалды жылдары 500-600 дана болғанда; сабақ
... ... ... көктеу мен түптену кезеңінде сачоктың 10 сермелуіне 20-30 дана;
... ... ... бүргесі сачоктың 20 сермеуіне 600, немесе бидай сабағының өсуі
... ... ... жапырақ жалауының пайда болу кезеңінде бір сабаққа 8-10 данасы
... ... ... сұр астық көбелегі – дәннің сүттене – балауызданып пісу
... ... ... 100 масаққа қалыпты жылдары 20 және ылғалды - 10
... ... ... 205 жұлдыз құрт болғанда; табынсыз крест шегірткесі балапан құрттары
... ... ... туғанда химиялық шаралар қолданылады.
Бидай көгін жолақты астық бүргесінен,
... ... ... бүргесінен гессен шыбыны ж.б. сақтау үшін олардың саны экономикалық
... ... ... шекке жеткенде конфидор, 20% с.к. (0,06-0,1 л/га), Арриво, 25%к.э.
... ... ... л/га) немесе биологиялық БИ-58, 40% к.э. (1,5 л/га) препараттарының
... ... ... өңдейді.
Бидайдың түптену–түтікке шығу кезеңінде табынсыз крест шегірткелеріне қарсы
... ... ... сумитион, 50% к.э. (0,8-1,8 л/га) немесе конфидор 20% с.к.
... ... ... л/га), ал бидай трипсі, цикадкалар ж.б. залалдану қаупі туындағанда
... ... ... 050, к.э. (0,2 л/га) ж.б. препараттармен өңделеді.
Жаздық бидай
... ... ... сүттене пісу-толысу кезеңінде сұр астық көбелегінің жұлдыз құрттарына (гусеницаларына)
... ... ... сумитион, 50% к.э. (0,6-1,0 л/га) немесе каратэ 050, к.э.
... ... ... л/га ) препараттарымен егістікті өңдеу қажет.
Жаздық бидай егістігін
... ... ... аурулар мен зиянкестерден сақтауда химикаттармен өңдеу үшін кіші авиация
... ... ... жер үсті бүріккіштері қолданылады. Көптеген жағдайларда егістікті авиациямен өңдегенде
... ... ... ерітіндінің шығыны 25-50 л/га, ал жер үсті бүріккіштерінде -
... ... ... 100-300 л/га.
Пестицидтермен жұмыс істегенде техника қауіпсіздігі
... ... ... қатаң сақтау қажет, сонымен бірге Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылығы
... ... ... қолдануға рұқсат етілген арамшөптерге, аурулармен зиянкестерге қарсы пайдаланылатын химиялық
... ... ... тізімінде бекітілген енгізу уақыты мен мөлшерін орындау шарт.
Қоршаған
... ... ... экологиялық қорғалуын қамтамасыз ету мақсатымен химиялық өңдеу жұмыстарын жел
... ... ... 4 м/сек. аспайтын жағдайда жүргізілуі тиіс. Бір алаңды қайта
... ... ... жұмысшы ерітіндінің көрші егістікке, ағашты алқапқа шашырауына үзілді- кесілді
... ... ... салынады. Орман жолақтары мен жоғары вольтты электр желілері өтетін
... ... ... жер үсті бүріккіш құралдарымен өңдеген дұрыс. Әдетте, егістікте химиялық
... ... ... жұмыстарын таңертеңгі және кешкі сағаттарда жүргізеді, бұл уақыттарда ауа-
... ... ... айтарлықтай тымық және температура төмен болады да химикаттардың тиімділігі
... ... ...
Осы шаруашылықта 7 танап көрсетілген. Ауыспалы егісте
... ... ... және минералдық тыңайтқыштардың қолданудың жүйелері оларды пайдаланудың жоспары болып
... ... ... саналады. Мұнда әр түрлі климат топырақ аймақтарда егілетін жекелеген
... ... ... қолданылатын тыңайтқыштардың түрлері, нормалары, енгізудің мерзімдері, тәсілдері, олардың кейінгі
... ... ... егілетін дақылдарға әсерлерін қадағалау, топырақтың түрлері мен қоректік заттарға,
... ... ... шаруашылықтарды дамутың негізгі бағыттары, малдың саны, дақылдардан осыдан 2-3
... ... ... бұрын алынған және болашақта алынатын өнім деңгейлері ескеріледі.
3.2 Тыңайтқыштарды
... ... ... қолданудың теориялық негiздерi
Тыңайту жүйесі дегеніміз дақылдардың өнімі мен оның
... ... ... топырақ құнарлылығын арттыру мақсатында тыңайтқыштарды тиімді, әрі жоспарлы түрде
... ... ... үшін дайындалған ұйымдастырушылық, шаруашылық және агрономиялық шаралардың жиынтығы.
Тыңайту жүйесі
... ... ... ауыспалы егісте және ауыспалы егістің жеке дақылдарына тыңайтқыш
... ... ... жүйесі болып бөлінеді.
Тыңайтқыштарды қолданудың дұрыс жүйелерін жасау, сол
... ... ... табиғи және ұйымдастыру-шаруашылық жағдайларына байланысты жүргізеді.Тыңайтқыш қолданудың осы үш
... ... ... бір бірімен тығыз байланысты. Шаруашылықта тыңайтқыш қолдану жүйесі дегеніміз
... ... ... шаруашылығы дақылдарының өнімін жоғарылатуға, оның сапасын жақсартуға және топырақ
... ... ... ұдайы арттыруға бағытталған органикалық, минералдық тыңайтқыштарды тиімді пайдаланудың
... ... ... ұйымдастырушылық экономикалық шараладың жиынтығы. Бұл шараларға минералдық тыңайтқыштарды дұрыс
... ... ... оны топыраққа енгізуді ұйыидастыру, тасымалдау, органикалық тыңайтқыштарды жинау, сақтау,
... ... ... өсімдікке тигізетін әсерін бақылау, олардың агрономиялық және экономикалық тиімділігін
... ... ... жатады. Шаруашылықта тыңайтқыш қолдану жүйесі екі бөлімнен тұрады. Бірінші
... ... ... тыңайтқыш өндіру, дайындау, тасымалдау, сақтау жұмыстарын жүзеге асыру үшін
... ... ... шаруашылық, ұйымдастырушылық, экономикалық шаралар кіреді. Екінші бөлімі ауыспалы егістерге
... ... ... бөлу жатады. Мұнда ауыспалы егіс дақылдарының биологиялық ерекшеліктері мен
... ... ... климат жағдайларын ескеру керек. Ауыспалы егісте тыңайтқыш қолдану жүйесі
... ... ... топырақ құнарлығын, дақылдардың биологиялық ерекшеліктерін және пайдаланылатын тыңайтқыштардың құрамы
... ... ... қасиеттерін ескере отырып ауыспалы егістің жеке танаптарына тыңайтқыштарды бөлу.
... ... ... тыңайтқыш тиімділігі ауыспалы егісте дақылдарды дұрыс алмастырса жоғары болады.
... ... ... дақылдарды тыңайту жүйесіне оларға қажетті тыңайтқыш мөлшерін, беру
... ... ... әдісін белгілеу шаралары жатады.
Тыңайту жүйесінің негізгі міндеттері:
1)Ауыл шаруашылығы дақылдарының
... ... ... арттыру және оның сапасын жақсарту.
2)Топырақтың нәтижелі құнарлылығын ұдайы жоғарлату.
3)Органикалық
... ... ... минералдық тыңайтқыштардың тиімділігін арттыру.
4)Тыңайтқыштардың сыртқы ортаға тигізетін зиянды әсерін
... ... ... арттыру.
Бұл ретте ауыл шаруашылық дақылдарының өнімділігі мен
... ... ... көрсеткіштері топырақ құнарлығын сақтау мен арттыру ерекше назарға алынады.
... ... ... негізінен жүргізу екі кезеңнен тұрады:
1) Тыңайтқыштарды қолданудың нұсқау документтерінің құрастырып,
... ... ... экономикалық тиімді жақтарына негіздеу.
2) Бұл документтердегі нұсқауларды колхоз, совхоз өндірісінде
... ... ... орындау жұмыстарын қадағалау.
Ауыспалы егісте органикалық және минералдық тыңайтқыштардың қолданудың
... ... ... оларды пайдаланудың жоспары болып та саналады. Мұнда әр түрлі
... ... ... топырақ аймақтарда егілетін жекелеген дақылдарға қолданылатын тыңайтқыштардың түрлері, нормалары,
... ... ... мерзімдері, тәсілдері, олардың кейінгі жылдарда егілетін дақылдарға әсерлерін қадағалау,
... ... ... түрлері мен қоректік заттарға, суармалы шаруашылықтарды дамутың негізгі бағыттары,
... ... ... саны, дақылдардан осыдан 2-3 жыл бұрын алынған және болашақта
... ... ... өнім деңгейлері ескеріледі.
Олар әдетте шаруашылықтарда мына төмендегі шараларды жүргізу
... ... ... қолданылады.
1.Жоғары сапалы ауыл шаруашылығы дақылдарының өнімділігін арттыру.
2.Топырақ құнарлығын сақтап,
... ... ... арттыру және теңестіру.
3.Қолданылатын тыңайтқыштардың тиімділігін арттырып, қоршаған ортаны сақтау.
... ... ... мамандандырылу бағыттары, ауыспалы егістердің мал фермаларынан қашықтығы, тыңайтқыштардың қолдану
... ... ... үш топқа (көңді-минералды, немесе комбинациялы, минералды немесе көңсіз, көңді
... ... ... бөлінеді.
Мұның кейінгісі мал шаруашылығы өнеркәсіптік негізде дамыған шаруашылықтарға қатысты.
Ауыл
... ... ... дақылдарын тыңайту жүйесінің, әсіресе ауыспалы егіс жағдайында маңызы зор,
... ... ... бұл жағдайда тыңайтудың нақтылы мөлшері және мерзімі егістегі барлық
... ... ... үшін бірдей болмайды. Айта кететін бір жайт, тіпті бір
... ... ... ауыспалы егістің құрамындағы бірдей дақылдарды тыңайту жүйесі де бір
... ... ... ұқсамайды. Жекелеген дақылдардың қнім мен сапа көрсеткіштеріне тыңайтқыштардың қандайлық
... ... ... ететініне қысқа мерзім ішінде (3-4 жыл) жүргізілген тәжірибелер нақты
... ... ... береді. Сөйтсе де бұл тәжірибелер кезінде топырақтың агрохимиялық қасиеттері
... ... ... қолданылатын агротехникалық шаралардың бір біріне ұқсас болуын ауыспалы егіс
... ... ... егілетін дақылдарға тығайтқыштардың қолданудың проблемалары толық көрсетілмейді. Сондықтан да
... ... ... жерлерге егілетін әр дақылдардың сол бір алқапта кезектесіп егілуін
... ... ... айналымнан (ротация) өтуін, оларға әр түрлі тыңайтқыштарлың әсерлерін қадағалауды
... ... ... қажет етеді. Оның үстіне қазіргі кезде ауыл шаруашылық
... ... ... дақылдарына қолданылатын тыңайтқыштардың (фосфорлы, калийлі және көңнің) жыл сайын
... ... ... артуына орай кейбіреулерінің кейінгі жылдардағы егілген дақылдарға әсерлері бір
... ... ... бірнеше жылға созылады. Қазіргі кезде егістікке айдалатын жерлердің ресурстарының
... ... ... және тұрақталуы әр түрлі қышқылды және сортаң топырақты жерлерді
... ... ... игеру міндетін алға тартуда.
Қазіргі кезде қанша айтылғанмен, ауыспалы егіс
... ... ... шаруашылықтардың барлығы бірдей игере алмай келеді. Осының салдарынан әлі
... ... ... болса егіншілік мәдениеті жоғары деңгейде болмай, мұнда егілген дақылдардан
... ... ... өнімдер болып жүр.
Сөйтіп әр түрлі дақылдарды белгілі бір кезеңде,
... ... ... бір ретпен кезектестіріп, егіп отырғызсақ. Әрі оларға тыңайтұыштарды талапқа
... ... ... қолдансақ топырақ құнарлығы едәуір жоғарылайды, оның құрылымы жақсарады, ауа,
... ... ... және микробиологиялық процестері жақсарады, арам шөптер. Түрлі өсімдік аурулары
... ... ... зиянкестер азаяды. Ал мұның бәрі сайып келгенле, бұл жерлерден
... ... ... өнім мөлшерінің едәуір көбеюіне себепкер болады. Сөйтіп ауыспалы егіс
... ... ... қазіргі заман тілегінен туған, егіншілікте қолдануға аса қажет агротехникалық
... ... ... комплексінің қажетті бір бөлігі болып табылады.
Осы жерде мынаны айта
... ... ... орынды. Ауыспалы егісте көп жылдық бұршақ тұқымдас өсімдіктерді енгізу
... ... ... жасанды азот тыңайтқыштарын азырақ пайданылуға мүикіндік береді. Сөйтіп пайданылатын
... ... ... негізгі бөлігі топырақтағы органикалық заттар есебінен алынады. Бұдан мынадай
... ... ... шығады: егіншілікті интенсивті үшін топырақтың өз бойындағы құнарлылығын
... ... ... жеткіліксіз, олай болса егіс көлемінің құрылымын күздік бидай мен
... ... ... да дақылдардың жоғары түсімді сорттарын енгізгеннен кейін, азоттың
... ... ... жапырақ-сабақ және тамыр қалдықтары есебінен азотты фиксациялаушы микроорганизмдер әрекетін
... ... ... және жауын-шашын есебінен келетін азотты көбейткенімізбен мәселені түбегейлі шеше
... ... ... Дегенмен , мәдени өсімдікердің топырақтағы негізгі қоректік элементтерін толықтыруда
... ... ... шаруашылығы дақылдарын алмастырып егуге ерекше бөлінгені жөн. Кезектестіріп, ауыстырып
... ... ... маңызы, ауыл шаруашылығы өсімдіктерінің топырақтың әр түрлі тереңдігіндегі түрлі
... ... ... заттарды бірдей дәрежеде пайдалана алмау қасиетіне негізделген. Осының арқасында
... ... ... дақылдан кейін топырақта қалатын қоректік заттардың мөлшері келесі дақыл
... ... ... түрлі дәрежеде дайын болады. Бір танапта дақылдарды белгілі бір
... ... ... кездестіріп өсіру тәжірибесі техникалық білім дәрежесіне және экономикалық мүмкіндіктерге
... ... ... болады. Ылғал мен жеткілікті дәрежеде қамтамасыз етілмейтін аудандарда, топырақтағы
... ... ... микробиологиялық өзгерістердің маңызды факторы ылғал болып табылады. Ылғал қорын
... ... ... қалдырып кететін алғы дақылдан кейін микробиолониялық процестер күшті жүретіні
... ... ... ол процес топырақта өсімдік пайдалана алатындай қоректік заттар қорының
... ... ... себеп болады.
Топырақ құнарлылығын мәнгі қалыптасып қалған қасиет деп қарастыруға
... ... ... Ол уақытқа байланысты және кеңістікте үнемі өзгеріске ұшырап отырады,
... ... ... табиғи факторлар және ауыспалы егістегі ауыл шаруашылығы дақылдарын дұрыс
... ... ... егу әсер етеді.
Өсімдіктердің аңыз және тамыр қалдықтарының топырақтағы қоректік
... ... ... әсерлері.
Біз жоғарыда өсімдіктердің жинау үшін қоректік элементтерді пайдалану мен
... ... ... олардың кейбіреулерінің (әсіресе бұршақ тұқымдас дақылдар) аңыз және тамыр
... ... ... арқылы топырақты әр түрлі мөлшерлерде қоректік заттармен байытатынын айтқан
... ... ... Бұл жағдайлар тыңайтқыштарды қолдану жүйелерін жасағанда есепке алынып
... ... ... Оның үстіне бұршақты дақылдардың аңыз – тамыр қалдықтарының құрамындағы
... ... ... пен азоттың қатынасы өте жақын болғандықтан олардың минералдануы жоғары
... ... ... жүреді. Әрі олардың құрамындағы қоректік заттарды, әсіресі, азотты пайдалану
... ... ... 1-3 жылдары 25,15 және 10 проценттей болады.
Мысалы көптеген зерттеулер
... ... ... 1 тонна көпжылдық бұршақты және бұршақты дәнді дақылдарды аңыз
... ... ... тамыр қалдықтарының құрамында 10-15 кг азот болады. Егер шөптің
... ... ... 2 жылда әр гектарға шаққанда 180 центнерге жетсе орта
... ... ... 120 кг азот жиналады.Мұның өзі олардан кейін егілетін дәнді
... ... ... жақсы өсуіне әсер етеді.
... ... ... Ауыл шаруашылығы дақылдарына тыңайтқыштарды қолданудың мерзімдері және техникаларды пайдалану.
Қазіргі
... ... ... ауыл шаруашылығы дақылдарына қолдану әр түрлі әдістер (негізгі қатарлап,
... ... ... үстеп қоректену ) арқылы асырылады. Тыңайту жұмыстары сеялка немесе
... ... ... машиналар көмегімен көктемде, күзде, егістікті егер алдында, сүдігер жырту
... ... ... парды өңдеу алдында бір тегіс шашылады, кейін соқамен жер
... ... ... топыраққа тереңдете көміледі. Сіңірілетін тыңайтқыштың 70%-тен астамы осы әдіспен
... ... ... Негізгі тыңайтқыштарды қолданар алдында топырақтың механикалық құрамы, ылғалдану дәрежесі,
... ... ... қасиеттері ескеріледі. Азотты тыңайтқыштардың шайылып кетуін азайту үшін егінді
... ... ... алдында, яғни өңдеу кезінде, кейде дақылдардың даму кезеңдерінде үстеп
... ... ... кезде тыңайтқыштарды суыртпақтап шашу әдістері қолға алына бастады. Тиімділігінің
... ... ... байланысты болашақта ол кең түрде қолданылады деп күтілуде.
Жалпы тыңайтқыштарды
... ... ... мерзімдері еліміздің барлық аудандарында күзгі, көктемгі, жаз айларында жүргізіледі.
... ... ... кейінгі жылдары Қазақстанның оңтүстік шығыс облыстарының ылғалға тапшы тәлімі
... ... ... күздік бидайды үстеп қоректендіру бұрын тыңайтылмаған және топырағы фосфорлы
... ... ... алқаптарға қыс айларында қолға алына бастады. Үстеп қоректендіру қазіргі
... ... ... мынадай жағдайларда жүргізіледі:
1.Күздік бидайды азотпен көктемде (кей кездерде қыст)
... ... ... Жеңіл топырақтағы және ылғал жеткілікті алқаптарға егілетіін отамалы дақылдарға
... ... ... фосфорлы тыңайтқыштарды қолдану.
3.Ерітіндегі тұздардың жоғары концетрациясына төзімді дақылдарға тыңайтқыштарды
... ... ... нормаларын анықтау, жоспарлау.
4.Жеміс-жидек ағаштарын мен көп жылдық мәдени жайылымдарда
... ... ... ауыспалы егістерде орналасқан көп жылдық фосфорлы және калийлі
... ... ... енгізу.
Кейде үстеп қоректендіру негізгі тыңайтқыштарды қолданбаған алқаптарда жүргізіледі.
Ауыл шаруашылығы
... ... ... қолданылатын агротехникалық шаралардың ішінде тыңайтқыштарды пайдалануда олардың мерзімдерін, тәсілдерін,
... ... ... мен нормаларын білудің топырақтың құрамындағы заттардың жоғалуын азайтады.
Ауыл шаруашылығы
... ... ... қолданылатын тыңайтқыштарды анықтау жолдары.
Тыңайтқыш нормасы дегеніміз өсімдіктің қажеттілігіне, нақты
... ... ... әртүрлі дақылдар мен аудандарға байланысты 1 га жерге бір
... ... ... берілетін тыңайтқыштардың жалпы мөлшері.
Тыңайтқыш мөлшері көбіне белгілі бір нормадан
... ... ... болады. 1 гектарға қолданылатын тыңайтқыштардың нормалары қолайлы (оптималды), радикалды
... ... ... және шекті болып аталады.
Әрбір гектар егіс алқабынан жоспарлы өнім
... ... ... жұмсалған тыңайтқыш мөлшері оның қолайлы нормасы деп аталады. Тыңайтқыштардың
... ... ... нормаларының одан әрі жоғарылай беруінен 1кг әсерлі заттарға есептегенде
... ... ... шекке жеткенде) алынатын қосымша өнімдер қөлемі аазаяды. Ал шаруашылықтарда
... ... ... сайын қолданылатын тыңайтқыштардың молаюы дақылдардан алынатын өнім көлемі мен
... ... ... құнарлығын арттырады, ал олардың одан әрі көп қолданылуы алынатын
... ... ... өнімдермен өтелмейді. Бұл жағдайларда 1 гектардан алынатын жадпы өнім
... ... ... және егіншіліктің интенсивтілігі жоғарылайды. Мұның өзі тыңайтқыштардың тиімді нормасы
... ... ... аталатыны түсінікті. Сонымен тыңайтқыштардың тиімді нормасы 1 гектар егістіктен
... ... ... сапалы өнім көлемін, топырақ құнарлығын және экономикалық тиімділігін арттырады.
Сол
... ... ... әр түрлі климат аймақтарда егілетін дақылдарға қолданатын тыңайтқыштардың шегі
... ... ... Осы шектен тыс артық қолдану дақылдардың өнімдері мен сапа
... ... ... төмендетіп және қоршаған ортаға теріс ықпал етеді.
3.3 Топырақтың қоректiк
... ... ... қамтамасыз етiлуi және ауыспалы егiс бойынша танаптарды топтастыру
Тыңайтқыштар жүйесi
... ... ... танаптың немесе қамтамасыз етiлуі жақын тұрған танаптар тобының құнарлылығы
... ... ... есепке ала отырып әзiрленуi қажет. Сол үшiн танаптарды топтастыруды
... ... ... керек. Бiр топшаға бiртүрлi ауыспалы егiске енетiн, бiр топыраққа
... ... ... және, егер қамтамасыз етiлу класы белгiлi болса, класс шегiнде
... ... ... сипаттамасы жақын тұрған танаптар бiрiктiрiледi.
Осы кестеде ауыл шаруашылық дақылдар
... ... ... фосфор және азот тыңайтқыштарын есептедік.Азот тыңайтқыштарын себумен бірге 10
... ... ... дейін енгіземіз. Ал фосфор тығайтқыштарын 20кг-ға дейін енгіземіз. Егер
... ... ... Азот тыңайтқыштары 10-н төмен, және 25-тен кем болса азоттың
... ... ... 10 кг-ға азайтамыз.
3.5 Қабылданған тыңайтқыш жүйесiн негiздеу
Еліміздің Солтүстік аудандары
... ... ... астық өндіруші аудан болып табылады. Осы аудандардың ең басты
... ... ... жүйесіндегі ерекшелігі ол далалы және орманды далалы аймақтарда фосфор
... ... ... тыңайтқыштары жетіспегенде P2O5 тыңайтқышының 20 кг/га тұқымды себуге дейін
... ... ... дұрыс. Фосфор тығайтқышының әсер ету мерзімі ұзақ болғандықтан оны
... ... ... сайын енгізудің қажеті жоқ Солтүстік Қазақстан аймақтарының жағдайында астық
... ... ... тыңайтқыш қолдануды топырақта жинау және сақтау жөніндегі агротехникалық шаралармен
... ... ... жүргізуі керек. Негізгі тыңайту ретінде аммиак селитрасын күзде енгізуге
... ... ... егер жауын – шашын аз болса, екінші жағдай топырақ
... ... ... 100С төмен болғанда қолдану тиімді. Сондай – ақ дақылдардың
... ... ... ерекшеліктеріне қарай топырақтың ылғалы мол қабанына енгізу керек. Негізгі
... ... ... аммиак селитрасы 25 кг/га жоғары, ал қос суперфосфат 120
... ... ... дейінгі мөлшерде алынады. Тұқымды себу кезінде азот тыңайтқышының мөлшері
... ... ... кг дейін, ал фосфор және 20 кг себумен бірге
... ... ... пайдалы екен деп қолданылған тыңайтқыш мөлшерін 30-40 кг дейін
... ... ... болмайды. Өйткені көп мөлшерде берілген тыңайтқыш көпшілік ауыл шаруашылық
... ... ... жас көгіне зиян келтіреді және бұл тәсілмен берілген тыңайтқыш
... ... ... тек қана себілген тереңдігінде орналасады да өсімдік жетіле келе
... ... ... тамырлары терең кеткен соң бұл тыңайтқышты толық пайалана алмайды.
... ... ... қоректендіру үшін 10-40 кг ә.е.з енгізіледі. Үстеп қоректендіруді отамалы
... ... ... көкөніс дақылдарына пайдалану қолайлы. Сондай – ақ тыңайтқыш қолдану
... ... ... ауыспалы егістегі жеке дақылдпрдың әр түрлі өсу және даму
... ... ... қоректендіру ерекшеліктерін ескере отырып жасайды. Мәселен күздік қара бидай
... ... ... 2м тереңдікке дейін кететін, топырақ құнарлығын аса қажет етпейтін
... ... ... сазды жерлерде өсетін дақыл. Ол қоректік заттарды түптену кезеңінен
... ... ... түтік шығару кезеңінде дейін өте көп мөлшерде пайдаланады. Азотты
... ... ... көктемде тыңайтқыш түрінде қосымша беру оның өнімін арттырудың бірден
... ... ... қолайлы шарасы. Мысалы таза парға, берілген40-60 кг P2O5 күздік
... ... ... бидай өнімін 2-2,5 центнерге арттырады. Тұқыммен бірге қолданған 10-20
... ... ... P2O5 гектарынан 1-1,5 центнерге қосымша өнім жинауды қамтамасыз етеді.
... ... ... Солтүстік аймақтарында жаздық бидай таза пардан кейін екінші орналасқандықтан
... ... ... кг P2O5 қолданған тиімді. Себебі бірінші дақылдан кейінгі
... ... ... пайдаланылған фосфордың біраз мөлшері химиялық құбылыстың әсерінен күрделі құбылыстарға
... ... ... Оларды келесі егілетін дақылдар өздерінің бастапқы өсу кезеңдерінде жақсы
... ... ... алмайды. Сондықтан тұқымды себу кезінде берілген P10-20 маңызы зор.
3.5
... ... ... қолданудың күнтiзбелiк жоспары
Тыңайтқыштарды қолданудың күнтiзбелiк жоспары 9-кесте нысаны бойынша
... ... ... қажеттiлiк және оларды енгiзу мерзiмдерi негiзiнде құрастырылады. Күнтiзбелiк жоспарын
... ... ... 1 га-ға енгiзiлетiн тыңайтқыштардың кг ә.е.з. мөлшерiн, тыңайтқыштағы әсер
... ... ... затының пайыздық мөлшерiн ескерiп, тукка айналдыру қажет (ә.е.з. мөлшері
... ... ... тыңайтқыштағы ә.е.з. % = физикалық салмақ, ц). Содан кейiн
... ... ... алқапқа арналған тыңайтқыштың көлемi есептеледi. Тыңайтылатын жер көлемі топшаның
... ... ... жер көлемін ауыспалы егiс танаптарының санына бөлу арқылы табылады.
Негізгі
... ... ... танабына фосфор тыңайтқыштарын, күзде сүдігерге көңді және фосфор тыңайтқыштарын,
... ... ... қопсытуға азот тыңайтқыштарын, себумен бірге фосфор тыңайтқыштарын және азот
... ... ... есептедім, ал үстеп қоректендіруге көңнен басқа барлығын енгіздім.
4. Қосымша
... ... ... өндiруге және жинауға, тыңайтқыштарды сатып алуға, оларды енгiзуге кеткен
... ... ... тг/га
3.10 Ауыспалы егiстегi қоректiк заттардың балансы
Ауыспалы егістегі қоректік
... ... ... балансы 14 – кестеде көрсетілген.
15 – кесте. Ауыспалы егiстегi
... ... ... заттардың балансы
1. Ауыспалы егiстiң 1 гектарынан өнiм алуға жұмсалған
... ... ... заттардың мөлшерi, кг/га
2. Ауыспалы егiстiң 1 гектарына енгiзiлген
... ... ... мөлшерi:
Минералды тыңайтқыштардың эффектілігі топырақтың қышқылдығы мен гранулометриялық құрамына және
... ... ... факторларға байланысты болады.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... Қорытынды
... ... ... ... ... ... ғылыми мекемелері мен алдыңғы қатарлы шаруашылықтардың тәжірибелері Қазақстанның барлық
... ... ... тыңайтқыш қолдану тиімді екенін дәлелдеп отыр. Қазақтың астық шаруашылығы
... ... ... зерттеу институтының мәліметтері бойынша тыңайтқыштың бір кг әсерлі заты
... ... ... қара топырақта 14,8 кг, оңтүстік қара топырақта 8,5 кг,
... ... ... қара топырақта 8,8 кг қосымша астық дәнін жинауда
... ... ... етеді.
Тыңайтқыш қолдану жүйесінің тиімділігі бірнеше фактордың әсеріне байланысты.
Ауыспалы егіс
... ... ... өнімін молайту үшін олардың қоректік заттарды пайдалануын, топырақ жағдайын
... ... ... дақылдардың биологиялық ерешеліктерін ескерген жөн. Әрбір жергілікті аймақта егілетін
... ... ... мол және сапалы өнім алу үшін тыңайтқыш қолдану жүйесін
... ... ... игеріп, агротехникалық шараларды дұрыс жүргізудің орасан зор маңызы бар.
Тыңайтқыш
... ... ... жүйесін ауыспалы егістегі жеке дақылдардың әр түрлі өсу және
... ... ... кезеңдеріндегі қоректену ерекшеліктерін ескере отырып жасайды. Өйткені өсімдіктер қоректік
... ... ... бүкіл вегетациялық дәуірінің барысында бірдей мөлшерде пайдаланбайды.